www.sci-p.uz
III SON. 2025
227
JISMONIY SHAXSLAR DAROMADLARINI SOLIQQA TORTISHNING XORIJ TAJRIBALARI VA
ULARNI MAMLAKATIMIZDA QO‘LLASH ISTIQBOLLARI
i.f.d., prof.
Kuzieva Nargiza
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID: 0000-0001-8096-2928
Bobomuratova Manzura
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID: 0009-0000-1705-4900
Annotatsiya.
Mazkur maqolada jismoniy shaxslarning daromadlaridan olinadigan
soliqlarning turli mamlakatlardagi tizimi va undirish mexanizmlarining solishtirma tahlili
keltirilgan. Soliq stavkalari, imtiyozlar, deklaratsiya tartiblari hamda to‘lov usullari bo‘yicha
xorijiy mamlakatlarning amaliy tajribalari tahlil qilinib, ularning ijtimoiy-
iqtisodiy ta’siri
yoritilgan. Shuningdek, progressiv va proporsional soliqlarning adolatli taqsimotga ta’siri hamda
investitsion daromadlarga nisbatan soliqlarning o‘rni
muhokama qilingan. O‘zbekiston soliq
tizimini takomillashtirishda xorijiy tajribalardan foydalanishning istiqbollari asoslangan.
Maqolada daromad solig‘ini yig‘ish mexanizmlarining samaradorligi va adolatlilik darajasi
iqtisodiy barqarorlik va byudjetga tushumlar nuqtai nazaridan tahlil etilgan.
Kalit so‘zlar:
jismoniy shaxslar daromad solig‘i, progressiv soliq stavkasi
, soliq tizimi, soliq
imtiyozlari va chegirmalar, AQSh va Xitoy tajribasi, soliq deklaratsiyasi, kapital daromadga soliq,
soliq siyosati, byudjet daromadlari, O‘zbekiston soliq islohoti.
НАЛОГООБЛОЖЕНИЕ ДОХОДОВ ФИЗИЧЕСКИХ ЛИЦ: ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ И
ПЕРСПЕКТИВЫ ЕГО ПРИМЕНЕНИЯ В УЗБЕКИСТАНЕ
д
.
э
.
н
.
, проф.
Кузиева Наргиза
Ташкентский государственный экономический университет
Бобомуратова Манзура
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотaция.
В данной статье приведён сравнительный анализ систем и
механизмов взимания налога на доходы физических лиц в различных странах.
Рассмотрены налоговые ставки, льготы, порядок подачи декларaций и методы уплаты,
а также проведён анализ социально
-
экономического воздействия данных аспектов.
Особое внимание уделено влиянию прогрессивного и пропорционального налогообложения
на справедливое распределение доходов и налогообложение инвестиционных доходов.
Обоснована целесообразность использования зарубежного опыта в процессе
совершенствования налоговой системы Узбекистана. В статье также рассмотрена
эффективность и справедливость механизмов сбора подоходного налога с точки зрения
экономической стабильности и поступлений в бюджет.
Ключевые слова:
налог на доходы физических лиц, прогрессивная налоговая ставка,
налоговая система, налоговые льготы и вычеты, опыт США и Китая, налоговая
декларaция, налог на доход от капитала, налоговая политика, доходы бюджета,
налоговая реформа в Узбекистане.
UOʻK:
336.226.11
227-237
www.sci-p.uz
III SON. 2025
228
TAXATION OF PERSONAL INCOME: INTERNATIONAL EXPERIENCE AND PROSPECTS FOR
ITS APPLICATION IN UZBEKISTAN
DSc, prof.
Kuzieva Nargiza
Tashkent State University of Economics
Bobomuratova Manzura
Tashkent State University of Economics
Abstract.
This article presents a comparative analysis of personal income tax systems and
collection mechanisms in various countries. It examines tax rates, benefits, declaration
procedures, and payment methods, and analyzes their socio-economic impact. Special attention is
given to the influence of progressive and proportional taxation on fair income distribution, as well
as the role of taxes on investment income. The article substantiates the prospects of applying
international practices to improve Uzbekistan’s tax system. The
efficiency and fairness of personal
income tax collection mechanisms are analyzed in terms of economic stability and budget
revenues.
Keywords:
personal income tax, progressive tax rate, tax system, tax benefits and
deductions, US and China experience, tax declaration, capital gains tax, tax policy, budget
revenues, tax reform in Uzbekistan.
Kirish.
Jahon iqtisodiyotida global integratsiya jarayonlari, moliyaviy bozorlardagi faoliyatning
kengayishi hamda davlat moliyaviy barqarorligini ta’minlashga qaratilgan siyosatlar sharoitida
jismoniy shaxslar daromadlarini samarali soliqqa tortish masalasi muhim ilmiy va amaliy
ahamiyat kasb etmoqda. Xususan, davlat byudjeti daromadlarining barqaror manbaini
shakllantirish, ijtimoiy tenglikni ta’minlash va iqtisodiy faollikni rag‘batlantirishda jismoniy
shaxslar daromadlaridan olinadigan soliqlar asosiy moliyaviy instrumentlardan biri sifatida
namoyon bo‘lmoqda.
So‘nggi yillarda jahon mamlakatlarida jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortish
tizimi bo‘yicha amalga oshirilayotgan islohotlar, soliq stavkalaridagi differensial yondashuvlar,
imtiyozlar, ijtimoiy himoya mexanizmlari va raqamli deklaratsiya tizimlari ushbu sohadagi
ilmiy izlanishlarni yanada dolzarblashtirmoqda. Soliq tizimining shaffofligi, adolatliligi va
samaradorligini ta’minlash maqsadida turli davlatlar tajribasini o‘rganish, ularning
muvaffaqiyatli modellarini tahlil qilish O‘zbekiston soliq
siyosatini modernizatsiyalashda
muhim qadam hisoblanadi.
Ayniqsa, AQSh, Buyuk Britaniya, Yaponiya, Xitoy, Malayziya va Rossiya kabi davlatlar
tajribasida joriy etilgan progressiv soliq stavkalari, kapital daromadlar uchun alohida tartib,
ijtimoiy to‘lovlar bilan bog‘liq soliq mexanizmlari, deklaratsiya berish ja
rayonining
raqamlashtirilishi jismoniy shaxslarning soliq intizomini oshirish hamda daromadlarni teng
taqsimlashda samarali vosita sifatida baholanmoqda.
O‘zbekistonda ham soliq tizimini tubdan takomillashtirishga qaratilgan davlat siyosati
doirasida jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortish tizimini ilg‘or xalqaro tajriba asosida
qayta ko‘rib chiqish, uning institutsional va iqtisodiy asoslarini must
ahkamlash, aholi moliyaviy
faolligini oshirish, shu bilan birga, davlat byudjetiga barqaror daromad tushumlarini ta’minlash
dolzarb vazifalardan biriga aylangan. Shu bois, mazkur tadqiqot xalqaro amaliyotdan kelib
chiqqan holda milliy soliq tizimini rivojlantirishga qaratilgan ilmiy-nazariy va amaliy
yondashuvlarni shakllantirishni maqsad qilgan.
Adabiyotlar sharhi.
Jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortishga oid ilmiy-
amaliy tadqiqotlar so‘nggi
yillarda xalqaro moliyaviy munosabatlar va davlat byudjeti barqarorligini ta’minlash
www.sci-p.uz
III SON. 2025
229
masalalari bilan uzviy bog‘liq holda keng ko‘lamda o‘rganilmoqda. Turli mamlakatlarda
qo‘llanilayotgan soliq tizimlarini taqqoslash, ularning xususiyatlari, stavkalari, imtiyozlari va
yig‘im mexanizmlarini chuqur tahlil qilish uchun asosiy nazariy hamda am
aliy manbalar muhim
ahamiyatga ega hisoblanadi.
Jahon miqyosida tan olingan iqtisodchi olimlardan biri Musgreyvning “Public Finance in
Theory and Practice” asarida jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ining moliyaviy
qayta taqsimotdagi va ijtimoiy barqarorlikdagi o‘rni teran tahlil qilingan. Mu
allif daromad
soliqlarining progressiv shaklda tashkil etilishi orqali ijtimoiy tenglikni ta’minlash
imkoniyatlari hamda uning byudjet daromadlari manbai sifatidagi rolini ilmiy asosda yoritib
beradi.
Shuningdek, Stiglisning “Economics of the Public Sector” nomli tadqiqotida soliqlar
vositasida iqtisodiy resurslarni samarali taqsimlash, daromad tengsizligini kamaytirish va
iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish mexanizmlari keng qamrovda baholangan. Ushbu
nazariy
yondashuvlar xalqaro amaliyotda keng qo‘llaniladigan model va usullarni chuqur anglashga
xizmat qiladi.
OECD tomonidan har yili chop etiladigan “Tax Policy Studies” to‘plamlarida esa Yevropa,
Amerika va Osiyo mamlakatlarida amalga oshirilayotgan soliq siyosati, xususan, jismoniy
shaxslar daromadlariga nisbatan qo‘llanilayotgan stavkalar, imtiyozlar, soliq yu
ki va
deklaratsiya tizimi asosida solishtirma tahlillar keltiriladi. Ushbu hisobotlar mamlakatlar
kesimida soliq tizimlarining samaradorligini baholashda muhim manba hisoblanadi.
O‘zbekistonda ham so‘nggi yillarda soliq tizimida keng qamrovli islohotlar amalga
oshirilmoqda. Qo‘chqorov va Ibrohimovning
(2020)
“O‘zbekistonda soliq siyosatining
modernizatsiyasi: yo‘nalishlar va mexanizmlar” nomli tadqiqotida milliy soliq tizimining
xalqaro mezonlar bilan taqqosli tahlili, xorijiy amaliyotni mahalliy sharoitga moslash orqali
joriy etish imkoniyatlari ilmiy asosda bayon etilgan.
Mavzuning amaliy ahamiyatini oshirishda AQShning “Internal Revenue Service” (IRS)
tomonidan berilgan rasmiy soliq kodeksi va shunga asoslangan 2024 yilgi daromad soliq
shkalalari bo‘yicha normativ ma’lumotlar muhim ahamiyatga ega. Ushbu manbalar orqali
jismoniy shaxslar uchun soliq majburiyatlari, deklaratsiya qilish tartibi va imtiyozlar tizimi
haqida batafsil tasavvur hosil qilish mumkin.
Xitoyning Davlat soliq boshqarmasi tomonidan taqdim etilgan “Individual Income Tax
Reform Overview” (2019) hisoboti esa Xitoyda amalga oshirilgan soliq islohotlari, daromad
bo‘yicha progressiv stavkalar, hamda uy
-
joy, ta’lim va tibbiyot sarflari bo‘yicha b
erilgan soliq
imtiyozlarini tahlil qilish uchun muhim manba vazifasini bajaradi.
Yuqorida qayd etilgan manbalar jismoniy shaxslarning daromadlaridan olinadigan soliq
tizimlarini ilmiy va amaliyot jihatidan chuqur tahlil qilishda asosiy nazariy va statistik poydevor
bo‘lib xizmat qiladi. Ular orqali mamlakatlar kesimidagi farqlar va o‘xshashliklarni o‘rganish,
hamda O‘zbekiston soliq amaliyoti uchun munosib xulosalar chiqarish mumkin.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Soliq tizimlari turli mamlakatlarda juda xilma-xildir, lekin
ko‘pchilik mamlakatlarda
jismoniy shaxslarning daromadlaridan olinadigan soliq davlat daromadlarining asosiy manbai
hisoblanadi. Biroq, har bir mamlakatning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy sharoitlariga qarab, aniq
soliq tuzilmalari va stavkalari sezilarli darajada farq qilishi mumkin.
Jismoniy shaxslarning daromadlaridan olinadigan soliq odatda fuqarolar va mamlakat
rezidentlari tomonidan olinadigan daromadlardan undiriladi. Bu daromadga ish haqi,
investitsiya foizlari, biznes daromadlari, ijara to‘lovlari va boshqa manbalar kiradi. Aks
ariyat
hollarda soliqlar progressiv bo‘ladi, ya’ni daromad qancha yuqori bo‘lsa, soliq stavkasi
shunchalik yuqori bo‘ladi.
Turli mamlakatlarning soliq tizimlari shaxsiy daromad solig‘ining turli xillarini o‘z ichiga
olishi mumkin, masalan, daromad solig‘i, kapital daromad solig‘i, mulk solig‘i va boshqalar.
www.sci-p.uz
III SON. 2025
230
Ushbu soliqlarning stavkalari, shuningdek, imtiyozlar va chegirmalar mamlakatdan
mamlakatga katta farq qilishi mumkin. Jismoniy shaxslarning daromadlaridan olinadigan soliq
hukumatlar uchun umumiy daromad manbai bo‘lsa
-
da, ularni yig‘ishning o‘ziga xos
mexanizmlari dunyoning turli qismlarida sezilarli darajada farq qiladi. Shaxsiy daromaddan
olinadigan soliqlarning ayrim xususiyatli jihatlari quyidagilarga ajratiladi:
1-jadval
Xorijiy mamlakatlarda jismoniy shaxslarning daromadlaridan undiriladigan
soliqlarning xususiyatlari
Solika tortishda
hisobga olinadigan
jihatlari
Jismoniy shaxslarning daromadlaridan undiriladigan soliqlarning
xususiyatlari
1.
Daromad solig‘i
stavkalari
Turli mamlakatlarda turli xil daromad solig‘i stavkalari bo‘lishi mumkin,
ular progressiv (daromad bilan ortib borayotgan) yoki proporsional.
Soliq stavkalari ish haqi, kapital yoki biznesdan olinadigan daromad kabi
daromad turiga qarab ham farq qilishi mumkin.
2.
Soliq imtiyozlari va
chegirmalar
Xorijiy mamlakatlarda jismoniy shaxslarni soliqqa tortishda turli xil
imtiyozlar va chegirmalar berish nazarda tutilgan bo‘lib, bu daromadning
soliqqa tortiladigan miqdorini va shuning uchun soliq majburiyatini
kamaytiradi. Bunday imtiyozlarga misol qilib, bolalar uchun ajratmalar,
ta’lim, tibbiy xarajatlar, xayriya va boshqalar kiradi.
3.
Soliqlarni to‘lash
usullari
Daromad solig‘i ish haqidan ushlab qolish (to‘g‘ridan-to‘g‘ri ushlab
qolish), choraklik yoki yillik soliq to‘lovlari orqali to‘lanishi mumkin.
To‘lov usullari har bir mamlakatning soliq qonunchiligiga qarab farq
qilishi mumkin.
4.
Soliq deklaratsiyasi
Ko‘pgina mamlakatlarda jismoniy shaxslar o‘z daromadlari, chegirmalar
va boshqa tegishli moliyaviy holatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni taqdim
etadigan soliq deklaratsiyasini topshirishlari shart. Ushbu
deklaratsiyalar asosida ularning soliq majburiyati aniqlanadi.
5.
Ijtimoiy soliqlar va
sug‘urta badallari
Ba’zi mamlakatlar nafaqat daromad solig‘ini, balki ijtimoiy soliqlar va
sug‘urta badallarini ham undiradilar, o‘z navbatida ular pensiya, sog‘liqni
saqlash va ishsizlik nafaqalari kabi ijtimoiy dasturlarni moliyalashtirish
uchun ishlatiladi.
6.
Pensionerlar va
investorlar uchun
soliq imtiyozlari
Bir qator mamlakatlarda pensionerlar, investorlar yoki ko‘chmas
mulkdan daromad oluvchi shaxslar uchun maxsus soliq imtiyozlari
mavjud. Bu imtiyozlar soliq stavkalarini pasaytirish yoki ayrim turdagi
daromadlarni soliqqa tortishdan ozod qilishni o‘z ichiga olishi mumkin.
Manba:
jadval mualliflar tomonidan tayyorlandi.
Bu jismoniy shaxslarning daromadlaridan olinadigan soliqlarning umumiy xususiyatlari
bo‘lib, har bir mamlakatning soliq tizimi o‘ziga xos xususiyatlar va qoidalarga ega bo‘lishi
mumkin.
Xorijiy mamlakatlarda jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘i odatda ko‘pgina
omillarga bog‘liq bo‘ladi, masalan, daromad miqdori, soliq to‘lovchi maqomi, soliq imtiyozlari
va boshqalar.
www.sci-p.uz
III SON. 2025
231
2-jadval
Xorijiy mamlakatlarda jismoniy shaxslarning daromadlaridan undiriladigan soliqlar
stavkalarining taqqoslama tahlili
Soliq turi
Mamlakatlar
AQSh
Buyuk
Britaniya
Yaponiya
Xitoy
Malayziya
Rossiya
Mehnatdan
olinadigan
daromad
solig‘i
Progressiv,
37% gacha
Progressiv,
45% gacha
Progressiv,
45% gacha
Progressiv,
45% gacha
Progressiv,
30% gacha
Proporsio
nal
13%
Kapital
to‘lovlari
bo‘yicha
soliq
Daromadga
bog‘liq, 0-
20%
Aktivga
bog‘liq, 10-
28%
Tutuv
muddatiga
bog‘liq,
15-30%
20%
Aktiv va
muddatga
bog‘liq, 5-
30%
13%
Ko‘chmas
mulk solig‘i
Shtatga
bog‘liq, 0.5-
2.5%
Hududga
bog‘liq,
0.5-2.5%
Munitsipalit
etga bog‘liq
Hududga
bog‘liq,
1-3%
Progressiv,
1% gacha
Hududga
bog‘liq,
0.1-2%
Tadbirkorlik
faoliyatidan
daromad
solig‘i
Federal
21%,
shtatlar
bo‘yicha
o‘zgaruvch
an
19%
23.2%
25%
24%
20%
Aktivlarni
sotishda
kapital
to‘lovlari
bo‘yicha
soliq
0%, 15%,
20%
10%, 20%,
18%, 24%
20%
20%
0%
13%
Meros va
hadya solig‘i
18-40%
40%
10-55%
20%
Yo‘q
Yo‘q
Shaxsiy
iste’mol
solig‘i
10%
(savdo
solig‘i)
20% (QQS)
10%
(iste’mol
solig‘i)
13% (QQS)
6% (savdo
solig‘i)
20%
(QQS)
Ijtimoiy
sug‘urta
soliqlari
Xodimlar
uchun
6.2%, o‘zini
o‘zi band
12.4%
Xodimlar
uchun
12%, o‘zini
o‘zi band
20%
Xodimlar
uchun
14.21%,
o‘zini o‘zi
band
ko‘proq
Xodimlar
uchun 16%,
o‘zini o‘zi
band
ko‘proq
Xodimlar
uchun 11%,
o‘zini o‘zi
band
ko‘proq
Ish
beruvchi
va
xodimlar
uchun jami
30%
Manba:
jadval mualliflar tomonidan tayyorlandi.
Jadvalda keltirilgan tahlillar asosida turli mamlakatlardagi soliq tizimlari haqidagi
umumiy tasavvurga ega b
o‘
lish mumkin.
Turli mamlakatlarda mehnatdan olinadigan daromad solig‘i turlicha hisoblanadi. AQSh,
Buyuk Britaniya, Yaponiya va Xitoyda bu soliqlar progressiv bo‘lib, maksimal stavka
37% dan
45% gacha bo‘ladi. Malayziyada esa bu stavka 30% ni tashkil etadi. Rossiyada mehnatdan
olinadigan daromad solig‘i 13% to‘g‘ri stavkasida amalga oshiriladi, bu esa kam
daromadlilarning soliq yukini yengillashtiradi.
Kapital to‘lovlari bo‘yicha soliqlar mamlakatlarga qarab turlicha belgilab o‘tilgan. AQSh va
Buyuk Britaniyada bu soliqlar aktivlarga yoki daromadga bog‘liq bo‘lib, stavka 0% dan 28%
gacha bo‘lishi mumkin. Yaponiya va Xitoyda kapital to‘lovlari bo‘yicha so
liqlar 20% atrofida
www.sci-p.uz
III SON. 2025
232
belgilab qo‘yilgan. Malayziyada esa aktiv va muddatga bog‘liq ravishda 5% dan 30% gacha
bo‘ladi. Rossiyada bu soliq 13% to‘g‘ri stavkada belgilangan.
Ko‘chmas mulk solig‘i AQSh va Buyuk Britaniyada shtat va hududga bog‘liq holda amalga
oshiriladi va odatda 0.5% dan 2.5% gacha bo‘ladi. Yaponiyada bu soliq munitsipalitetga bog‘liq
ravishda belgilangan bo‘lsa, Xitoyda 1% dan 3% gacha bo‘lgan stavkada amalg
a oshiriladi.
Malayziyada ko‘chmas mulk solig‘i progressiv bo‘lib, maksimal 1% ni tashkil etadi. Rossiyada
esa hududga bog‘liq holda 0.1% dan 2% gacha bo‘ladi.
Tadbirkorlik faoliyatidan daromad solig‘i AQShda federal darajada 21% stavkada
belgilangan bo‘lsa, Buyuk Britaniyada bu stavka 19% ni tashkil etadi. Yaponiyada 23.2%,
Xitoyda 25%, Malayziyada 24%, Rossiyada esa 20% stavkada tadbirkorlik faoliyatidan
daroma
d solig‘i belgilangan. Bu soliqlar turli mamlakatlarda turli darajadagi tadbirkorlik
muhitini shakllantiradi.
Aktivlarni sotishda kapital to‘lovlari bo‘yicha soliqlar AQShda 0% dan 20% gacha, Buyuk
Britaniyada 10% dan 24% gacha bo‘ladi. Yaponiya, Xitoy va Malayziyada bu soliq 20% ni tashkil
etadi. Rossiyada esa 13% stavkada belgilangan.
Meros va hadya solig‘i AQShda 18% dan 40% gacha, Buyuk Britaniyada 40%, Yaponiyada
10% dan 55% gacha bo‘lgan stavkada amalga oshiriladi. Xitoyda bu soliq 20% ni tashkil etadi.
Malayziya va Rossiyada esa meros va hadya solig‘i mavjud emas.
Shaxsiy iste’mol solig‘i AQShda 10% savdo solig‘i, Buyuk Britaniyada 20% QQS stavkasida
belgilangan. Yaponiyada 10% iste’mol solig‘i, Xitoyda 13% QQS stavkasida amalga oshiriladi.
Malayziyada bu soliq 6% savdo solig‘i ko‘rinishida, Rossiyada esa 20% QQS stavkasida bo‘ladi.
Ijtimoiy sug‘urta soliqlari AQShda xodimlar uchun 6.2%, o‘zini o‘zi bandlar uchun 12.4%
stavkada belgilangan. Buyuk Britaniyada xodimlar uchun 12%, o‘zini o‘zi bandlar uchun 20%
ni tashkil etadi. Yaponiyada xodimlar uchun 14.21%, o‘zini o‘zi bandlar uchun ko‘proq stavkada
belgilangan. Xitoyda xodimlar uchun 16%, o‘zini o‘zi bandlar uchun esa ko‘proq. Malayziyada
xodimlar uchun 11% stavkada belgilangan, o‘zini o‘zi bandlar uchun esa ko‘proq bo‘ladi.
Rossiyada esa ish beruvchi va xodimlar uchun jami 30% stavk
ada ijtimoiy sug‘urta soliqlari
belgilangan.
Bu ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, turli mamlakatlardagi soliq tizimlari va stavkalari
sezilarli darajada farq qiladi. Mamlakatlar o‘z iqtisodiy va ijtimoiy siyosatlariga asosan soliq
tizimlarini shakllantiradilar, bu esa fuqarolarning daromadlari va xa
rajatlariga bevosita ta’sir
qiladi. Ushbu tahlil orqali turli mamlakatlardagi soliq tizimlarini ko‘rib chiqib, ularning o‘zaro
farqlari va umumiy xususiyatlarini aniqlash mumkin.
AQShda jismoniy shaxslarning daromadlaridan olinadigan soliq federal darajada
boshqariladi, shtat hamda mahalliy darajadagi soliqlarni ham o‘z ichiga olishi mumkin. Federal
soliqqa qo‘shimcha ravishda, har bir shtatda o‘z daromad solig‘i tizimi mavjud bo‘l
ib, u ish haqi
solig‘i, investitsion daromad solig‘i va boshqa turdagi soliqlarni ham qamrab olishi mumkin.
Aniq ma’lumotlar va soliq stavkalari bir qator omillarga, jumladan, oilaviy ahvol, bolalarning
mavjudligi, daromad turi va boshqalarga qarab farq qilishi mumkin.
AQShda jismoniy shaxslarning daromadlaridan olinadigan soliq federal soliq tizimi, Ichki
daromad xizmati va davlat soliq agentliklari orqali yig‘iladi.
1. Federal daromad solig‘i. AQShda federal daromad solig‘i progressiv soliq tizimi asosida
undiriladi, ya’ni daromad oshgani sayin soliq stavkasi ham oshadi. Federal daromad solig‘i ish
haqi, investitsiya foizlari, kapital daromadlari, kredit foizlari va boshqa daromad manbalaridan
olinadi.
2. Shtatlar daromad solig‘i. Federal soliqdan tashqari, har bir shtat o‘zining daromad
solig‘i tizimiga ega. Shtatlar o‘zlarining soliq stavkalari, chegirmalar va imtiyozlarini belgilash
huquqiga egadirlar. Ba’zi shtatlar, masalan Texas va Florida, daromad
solig‘ini undirmaydilar,
boshqalari esa, masalan Kaliforniya va Nyu-York, yuqori stavkalarga egadirlar.
www.sci-p.uz
III SON. 2025
233
3. Shaharlar va munitsipalitetlar soliqlari. Shtat va federal soliqlardan tashqari, ba’zi
shaharlar va munitsipalitetlar ham daromad solig‘ini undiradilar. Ular qo‘shimcha ish haqi
uchun soliqni yoki mulk solig‘ini ham qo‘llaydilar.
Daromad solig‘ini undirish mexanizmi odatda quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
-
Ish beruvchi to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri xodimning maoshidan daromad solig‘ini ushlab qoladi va
uni Ichki daromad xizmati va tegishli davlat soliq organiga o‘tkazadi.
-
Boshqa manbalardan (masalan, investitsiyalardan) daromad oluvchi shaxslar odatda o‘z
daromadlari to‘g‘risida o‘zlari hisobot berishi va soliq deklaratsiyasi tizimi orqali tegishli
soliqni to‘lashi shart.
-
Soliq yili tugagandan so‘ng (har yil 31 dekabrda tugaydi) soliq to‘lovchilar o‘z
daromadlari, chegirmalar va boshqa moliyaviy ma’lumotlarni e’lon qiladigan soliq
deklaratsiyasini (odatda federal soliqlar uchun keyingi yilning 15 apreliga qadar) topshirishlari
shart. Ushbu deklaratsiyaga asoslanib, davlat agentligi qancha soliq to‘lanishi yoki qaytarilishi
kerakligini aniqlaydi.
AQSh soliq tizimi juda murakkab va har bir soliq to‘lovchining individual sharoitlariga
qarab o‘zgarishi mumkin.
3-jadval
AQShda shaxsiy daromad solig‘ini undirish mexanizmi
Mexanizm
Tavsif
Soliq
stavkalari
Daromad va soliq to‘lovchining maqomiga qarab progressiv shkala stavkalari
qo‘llaniladi.
Standart
chegirma
Soliqqa tortiladigan daromaddan kamaytiriladigan summa:
- Turmush qurmaganlar uchun- $13,850
- Turmush qurgan va birgalikda deklaratsiya topshirganlar uchun- $27,700
- Turmush qurgan va alohida deklaratsiya topshirganlar uchun- $13,850
- Oila boshlig‘i uchun- $20,800.
Maxsus
chegirmalar
Standart chegirma tibbiy xizmatlarga sarflangan xarajatlar, ko‘chmas mulk
soliqlari, ipoteka foizlari, xayriya hissalari va boshqa xarajatlarni o‘z ichiga oladi.
Soliq krediti
Soliq majburiyatini to‘g‘ridan-to‘g‘ri kamaytirish:
- soliq kreditlari
- oiladagi bolalar soniga ko‘ra chegirmalar
- ta’lim uchun chegirmalar.
Alternativ
minimal soliq
Yuqori daromad ega soliq to‘lovchilar uchun minimal soliq
majburiyatini ta’minlash maqsadida kamroq chegirmalar bilan hisoblangan
qo‘shimcha soliq.
Ijtimoiy sug‘urta
va
tibbiyot
Maoshga belgilangan stavkalar:
- Ijtimoiy sug‘urta: $160,200 gacha daromaddan 6.2%
- Tibbiyot: chegaralanmagan daromaddan 1.45% (oiladagi daromad $200,000 yoki
birgalikda deklaratsiya $250,000dan oshgan holda qo‘shimcha 0.9%).
Kapital
o‘sishidan soliq
Qisqa muddatli (1 yilgacha) va uzoq muddatli (1 yildan ortiq) kapital o‘sishlari
uchun turli stavkalar belgilangan:
- Qisqa muddatli: oddiy daromadlar bilan bir xil stavkalar
- Uzoq muddatli: 0%, 15% yoki 20% daromadlilik darajasiga qarab.
Qo‘shimcha
soliqlar
Sof investitsiya daromadi uchun soliq (3.8%).
Ushbu soliq $200,000dan (yoki birgalikda deklaratsiya uchun $250,000) ortiq
yuqori daromadli soliq to‘lovchilar uchun belgilangan.
Manba:
jadval mualliflar tomonidan tayyorlandi.
www.sci-p.uz
III SON. 2025
234
Taqdim etilgan jadval ma’lumotlari AQSh soliq tizimining ko‘p qirraliligi, jismoniy shaxlar
daromadlarini soliqqa trtish mexanizmi o‘ziga xos murakkabligi, uning turli ijtimoiy qatlamlar
va iqtisodiy faoliyatlarga qanday ta’sir qilishini ko‘rsatadi.
Progressiv shkala AQShda daromad miqdoriga qarab soliq yukini oshirib boradi. Bu
aholining turli qatlamlariga nisbatan adolatli soliq tizimini ta’minlaydi. AQShda tibbiy
xizmatlar, ko‘chmas mulk soliqlari va xayriya hissalari kabi xarajatlar uchun alohida
chegirmalar mavjud bo‘lib, bu soliq to‘lovchilarning real daromadini hisoblashga yordam
beradi.
Soliq kreditlari s
oliq majburiyatini to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri kamaytirish imkonini beradi.
Masalan, bolalar uchun yoki ta’lim uchun soliq kreditlari.
Alternativ minimal soliq orqali
yuqori daromadli soliq to‘lovchilar uchun minimal soliq
majburiyatini ta’minlaydi, bu esa soliq tizimining barqarorligini ta’minlashda muhim
hisoblanadi. Maoshdan olinadigan belgilangan stavkalar orqali ijtimoiy va tibbiy xizmatlar
uchun moliyaviy manbalar yaratiladi.
Kapital o‘sishidan soliq qisqa va uzoq muddatli kapital o‘sishlari uchun turli stavkalar
mavjud bo‘lib, bu investitsiyalarning rag‘batlantirish yoki jarima qilish vositasi hisoblanadi.
Xitoyda jismoniy shaxslar uchun soliqqa tortish tizimi ancha murakkab va bir necha
turdagi soliqlarni o‘z ichiga oladi.
Jismoniy shaxslarning daromadlaridan olinadigan soliq - bu
shaxsiy daromad solig‘i
hmsoblanadi. 2019 yilda Xitoyda
o‘tkazilgan soliq islohotlari natijasida
shaxsiy daromad solig‘ini undirish tartibiga ham qator o‘zgartirishlar kiritildi.
Xitoyda shaxsiy daromad solig‘i progressiv shkala bo‘yicha undiriladi. Bu daromadlarga
ish haqi, biznes daromadlari, investitsiyalardan olinadigan foizlar, ijara to‘lovlari va boshqa
manbalar kiradi.
Jismoniy shaxslar uchun daromad solig‘i stavkalari turlicha bo‘lishi mumkin, lekin ular
odatda bir necha darajadan iborat. Misol uchun, soliq past daromadlar uchun nol foizdan
boshlanib, yuqori daromadlar uchun asta-
sekin yuqori stavkalarga ko‘tarilishi mu
mkin.
Ish haqi yoki boshqa daromadlarni to‘laydigan tashkilotlar ish haqi daromadlaridan
soliqni ushlab qolib, soliq organlariga o‘tkazishlari shart. Bundan tashqari, jismoniy shaxslar
qonun
hujjatlarida belgilangan tartibda soliq deklaratsiyasini topshirib, soliqlarni to‘lashlari
zarur.
Shuningdek, Xitoyda jismoniy shaxslarning daromadlariga nisbatan qo‘llanilishi mumkin
bo‘lgan turli soliq imtiyozlari va chegirmalar mavjud. Misol uchun, ta’lim yoki tibbiy xarajatlar
soliqdan chegirilishi mumkin.
Xitoyda shaxsiy daromad solig‘i soliq qonunchiligiga muvofiq undiriladi va bir nechta
toifalarni o‘z ichiga oladi. Asosiy turlariga shaxsiy daromad solig‘i, biznes daromad solig‘i va
ijtimoiy soliqlar kiradi.
Xitoyda jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig‘ining byudjet daromadlaridagi
ulushi barqaror o‘sib borgan. Bu soliq to‘lovchilarning daromadlari ortishi va davlatning soliq
siyosatining samaradorligidan dalolat beradi. 2022 yildagi kichik pasayishdan tashqari,
umumiy tendensiya ijobiy va barqaror o‘sishni ko‘rsatadi. Bu, o‘z navbatida, davlat byudjetining
daromad manbalarini diversifikatsiya qilishga yordam beradi.
Xitoyda Jismoniy shaxslarning daromadlaridan olinadigan soliq stavkalari daromad
darajasiga qarab farq qilishi mumkin. Odatda progressiv soliq taqvimi mavjud bo‘lib, unda
daromad oshgani sayin soliq stavkasi ham oshadi. Har xil turdagi daromadlar (masalan, ish
haqi, depozitlar bo‘yicha foizlar, kapital o‘sishi) har xil soliq stavkalariga tortilishi mumkin. Ish
beruvchilar, odatda, shaxsiy daromad solig‘ini bevosita o‘z xodimlarining ish haqidan ushlab,
soliq or
ganlariga o‘tkazadilar.
Tadbirkorning daromad solig‘i korxona va tashkilotlarning foydasidan undiriladi. Soliq
stavkalari biznes turiga va uning joylashgan joyiga qarab farq qilishi mumkin.
Bundan tashqari, Xitoyda ijtimoiy sug‘urta va tibbiyot tizimini moliyalashtirish uchun ish
beruvchi va xodimlardan olinadigan ijtimoiy soliqlar ham mavjud.
www.sci-p.uz
III SON. 2025
235
Xitoyning har bir mintaqasida o‘z soliq qoidalari va soliq stavkalari ham bo‘lishi mumkin,
shuning uchun ma’lum bir mintaqada soliq tizimini tahlil qilishda mahalliy qoidalarni hisobga
olish muhim hisoblanadi.
Xitoy soliq tizimi juda murakkab va bir qancha omillarga, jumladan, faoliyat yuritaetgan
joyi
, daromad turi va rezidentlik holatiga bog‘liq
dir. Xitoyda
shaxsiy daromad solig‘ini undirish
mexanizmining asosiy jihatlari
bilan quyidagi ma’lumotlar orqali tanishish mumkin
:
4-jadval
Xitoyda shaxsiy daromad solig‘ini undirish mexanizmi
Soliq turi
Hisoblash usuli va soliq stavkalari
Soliq to‘lovchilari
Shaxsiy daromad
solig‘i
Progressiv soliq stavkasi qo‘llaniladi:
3% (0 - 36,000 yuan)
10% (36,000.01 - 144,000 yuan)
20% (144,000.01 - 300,000 yuan)
25% (300,000.01 - 420,000 yuan)
30% (420,000.01 - 660,000 yuan)
35% (660,000.01 - 960,000 yuan)
45% (960,000.01 va undan yuqori)
Jismoniy shaxslar
Soliqqa
tortiladigan
daromad
Oylik daromaddan belgilangan chegirmalarni qo‘llash
ruhsat etilgan.
Umumiy
daromaddan
belgilangan
Chegirmalar
Turar joy, ta’lim, tibbiy xizmatlar uchun chegirmalar
mavjud.
Turar joy uchun - 1200 yuan, ta’lim uchun - 1000 yuan,
tibbiy xizmatlar uchun - 2000 yuan.
Turli xil sarf-
xarajatlar
Soliqni hisoblash
usuli
Har oy va yil yakunida hisob-kitob amalga oshiriladi.
Mehnat shartnomasi
asosida
Soliq to‘lash
muddati
Har oylik va yillik hisobotlar topshiriladi.
Oylik va yillik
deklaratsiyalar
Manba:
jadval mualliflar tomonidan tayyorlandi.
Mazkur jadval
ma’lumotlrida Xitoyda shaxsiy daromad solig‘ini
iqtisodiy ahamiyati va
undirish mexanizmi keltirilgan. Shaxsiy daromad solig‘i –
bu davlat byudjeti uchun asosiy
daromad manbai bo‘lib, undan fuqarolarning ijtimoiy va iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish uchun
foydalaniladi. Bu soliq turi iqtisodiy samarado
rlikka katta ta’sir ko‘rsatadi, chunki u
fuqarolarning daromadlaridan olinadi va turli xil sarf-
xarajatlar bilan bog‘liq chegirmalarni o‘z
ichiga oladi.
Shaxsiy daromad solig‘i iqtisodiy ahamiyatini quyidagi jihatlardan kelib chiqqan holda
belgilash mumkin:
-
Shaxsiy daromad solig‘i davlat byudjetiga asosiy hissani qo‘shadi, bu esa hukumatga
ijtimoiy va iqtisodiy dasturlarni amalga oshirish imkonini beradi.
- Progressiv stavka tizimi orqali soliq yuki adolatli taqsimlanadi, bu esa jamiyatda ijtimoiy
barqarorlikni ta’minlashga yordam beradi. Progressiv stavka ijtimoiy tenglikni ta’minlashga
xizmat qiladi, chunki u yuqori daromadli shaxslardan ko‘proq soliq oli
sh orqali jamiyatdagi kam
daromadli toifalarga yordam beradi. Davlat olingan soliq mablag‘larini ijtimoiy va iqtisodiy
dasturlarga sarflaydi, bu esa umumiy iqtisodiy barqarorlikka hissa qo‘shadi.
-
Shaxsiy daromad solig‘i bo‘yicha chegirmalar jismoniy shaxslarning turli xil sarf
-
xarajatlarini inobatga olish orqali soliq yukini yengillashtiradi. Chegirmalar orqali
fuqarolarning daromadlaridan soliq to‘lovlari kamayadi, bu esa ularning soliq yukini
yengillashtiradi.
www.sci-p.uz
III SON. 2025
236
-
Shaxsiy daromad solig‘i har oy va yil yakunida hisoblanishi orqali soliq to‘lovlari aniq va
o‘z vaqtida amalga oshiriladi. Soliq to‘lovchilar o‘z daromadlari va sarf
-xarajatlarini
rejalashtirish orqali moliyaviy ahvollarini yaxshilash imkoniyatiga ega bo
‘ladilar.
Shaxsiy daromad solig‘i davlat iqtisodiyotining barqarorligini ta’minlashda muhim o‘rin
tutadi. Progressiv soliq stavkasi va chegirmalar tizimi orqali jamiyatda ijtimoiy adolat
ta’minlanadi. Soliq to‘lovlari va hisobot berish tizimi soliq to‘lovchilarning mas’uliyatini
oshiradi va iqtisodiy faoliyatni rag‘batlantiradi. Shu sababli, shaxsiy daromad solig‘ining
samarali boshqarilishi mamlakat iqtisodiy barqarorligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
Tahlil natijalari ko‘rsatadiki, Xitoyning shaxsiy daromad solig‘ini undirish mexanizmi turli
xil soliq stavkalari, imtiyozlar va to‘lov tartiblariga ega bo‘lgan murakkab tizim bo‘lib, soliq
to‘lovchilar tomonidan ehtiyotkorlik va rioya qilishni talab qiladi. Xitoy hukumati
tomonidan
olib borilayotgan soliq islohotlari
adolatni ta’minlash va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish
uchun soliq tizimini yanada shaffof va samarali qilishga qaratilgandir.
Xulosa va takliflar.
Yuqorida keltirilgan xorijiy mamlkatlarning tajribalarining O‘zbekistonda jismoniy
shaxslar daromadlarini soliqqa tortishda tizimida qo‘llashning ijobiy jihatlari
sifatida
quyidagilarni keltirish mumkindir:
1. AQShda jismoniy shaxslarning daromadlariga soliq solish progressiv shkala bo‘yicha
amalga oshiriladi, ya’ni daromad oshgan sari soliq stavkasi ham oshadi. Xitoyda ham yuqori
daromadli shaxslardan ko‘proq soliq olinadi. Bu yondashuv soliq yukini adolatli
taqsimlashga
yordam beradi va davlat byudjetiga yuqori daromadli shaxslardan ko‘proq tushum keltirishga
imkon beradi. Progressiv soliq shkalasini joriy etish soliq yukini adolatli taqsimlashga yordam
beradi. Bu, o‘z navbatida, kam daromadli shaxslar uchun
moliyaviy yukni yengillatadi va davlat
byudjetiga ko‘proq tushum keltiradi.
2. AQShda soliq tizimi ko‘p bosqichli bo‘lib, federal, shtat va mahalliy soliqlarni o‘z ichiga
oladi. Bu mintaqaviy xususiyatlarni va ehtiyojlarni hisobga olishga hamda soliqlarni
boshqarishni markazlashtirishga imkon beradi. Mamlakatda mintaqaviy soliqlar joriy etilishi,
har bir hududning o‘ziga xos ehtiyojlarini hisobga olgan holda soliqlar belgilash va boshqarish
imkonini yaratib, soliqqa tortishning samaradorligini oshirishga yordam beradi.
3. AQShda soliq to‘lovchilar turli imtiyozlar va chegirmalardan foydalanish imkoniyatiga
ega bo‘lib, bu ularning soliq majburiyatlarini kamaytiradi. Masalan, bolalar uchun imtiyozlar,
ta’lim uchun soliq kreditlari va boshqa chegirmalar. Bu chora
-tadbirlar oilalarning soliq yukini
yengillatishga va muayyan xarajatlarni rag‘batlantirishga yordam beradi.
4. Xitoyda ish beruvchilar tomonidan xodimlarning maoshidan soliq to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri
ushlab qolinadi. Bu soliqlarning o‘z vaqtida va barqaror yig‘ilishini ta’minlaydi hamda soliq
to‘lovchilarning qonunga rioya qilish darajasini oshiradi.
5. AQShda investitsiyalardan olinadigan daromadlar, masalan, qimmatli qog‘ozlar va
ko‘chmas mulk sotishdan olinadigan daromadlar soliqqa tortiladi. Soliq stavkalari aktivlarni
saqlash muddatiga va daromad darajasiga qarab o‘zgaradi. O‘zbekistonda kapital
d
aromadlarini soliqqa tortish joriy etilishi uzoq muddatli investitsiyalarni rag‘batlantirishga va
iqtisodiy o‘sishni ta’minlashga yordam beradi.
AQSh va Xitoyning jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortish tajribasining ushbu
ijobiy jihatlari O‘zbekistonda soliq amaliyotini yaxshilash va ijtimoiy
-iqtisodiy rivojlanishni
rag‘batlantirish uchun qo‘llanilishi mumkin.
Bu yondashuvlar soliq tizimini adolatli, samarali
va ochiq qilishga yordam beradi.
www.sci-p.uz
III SON. 2025
237
Adabiyotlar/
Литература
/References:
Masgreyv R. A. (1989) Public Finance in Theory and Practice.
–
5-nashr.
–
Nyu-York:
McGraw-Hill,
–
672 b.
Stiglis J. Ye. (2000) Economics of the Public Sector.
–
3-nashr.
–
Nyu-York: W. W. Norton &
Company,
–
848 b.
OECD. (2022) Taxing Wages 2022
–
2023.
–
Paris: OECD Publishing,
–
420 p.
–
https://doi.org/10.1787/20744287
IRS (2024) Internal Revenue Service (IRS). Federal Income Tax Rates and Tax Benefits for
2024.
–
Washington D.C.: U.S. Department of the Treasury,
–
Режим доступа:
https://www.irs.gov
State Taxation Administration of China. (2019) Individual Income Tax Reform Overview.
–
Beijing: Ministry of Finance of the
People’s Republic of China, 2019. –
56 p.
Qo‘chqorov Sh. J., Ibrohimov H.
(2020)
O‘zbekistonda soliq siyosati va uni takomillashtirish
yo‘llari. –
T.: “Iqtisod”, –
216 b.
