www.sci-p.uz
III SON. 2025
552
SOLIQ RISKINING IQTISODIY MOHIYATI VA UNGA OID ILMIY QARASHLARNING NAZARIY
TALQINI
PhD
Nasimov Ravshanjon
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ravshanjonnasimov2020@gmail.com
ORCID: 0009-0006-5663-1604
Annotatsiya.
Maqolada soliq riskining iqtisodiy mohiyati va unga oid ilmiy qarashlarning
ahamiyati, O‘zbekistonda iqtisodiy xatti
-harakatlar va natijalarni shakllantirishda soliq siyosatining
ahamiyati ko‘rsatilgan. Ular yuqori soliq stavkalari, murakkab qoidalar va past soliq axloqi
tadbirkorlik faolligi va rivojlanishiga jiddiy to‘siq bo‘lishi jihatdan o‘rganilgan hamda ilmiy xulosa va
takliflar shakllantirilib, soliq riskining iqtisodiy mohiyati va unga oid ilmiy qarashlar nazarda
tutilgan.
Kalit so‘zlar:
soliq stavkasi, soliq hisoboti, soliq riski, soliq stavkalari, byudjet xarajatlari, resurs
soliqlari, yer solig‘i, mahalliy soliqlar, soliq, byudjet, soliq imtiyozlari.
ЭКОНОМИЧЕСКАЯ СУЩНОСТЬ НАЛОГОВОГО РИСКА И ТЕОРЕТИЧЕСКАЯ
ИНТЕРПРЕТАЦИЯ НАУЧНЫХ ВЗГЛЯДОВ НА НЕГО
PhD
Насимов Равшанжон
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация.
В статье показаны экономическая сущность налогового риска и значение
научных взглядов на него, значение налоговой политики в формировании экономического
поведения и результатов в Узбекистане. Они изучаются с точки зрения высоких налоговых
ставок, сложных правил и низкой налоговой этики как серьезных препятствий
предпринимательской деятельности и развитию, а также сформулированы научные
выводы и предложения с учетом экономической сущности налогового риска и научных
взглядов на него.
Ключевые слова:
налоговая ставка, налоговая отчетность, налоговый риск,
налоговые ставки, бюджетные расходы, ресурсные налоги, земельный налог, местные
налоги, налог, бюджет, налоговые льготы.
THE ECONOMIC ESSENCE OF TAX RISK AND THEORETICAL INTERPRETATION OF
SCIENTIFIC VIEWS ON IT
PhD
Nasimov Ravshanjon
Tashkent State University of Economics
Abstract.
The article shows the economic essence of tax risk and the importance of scientific
views on it, the importance of tax policy in shaping economic behavior and results in Uzbekistan. They
are studied from the point of view of high tax rates, complex rules and low tax ethics as serious
obstacles to entrepreneurial activity and development, and scientific conclusions and proposals are
formulated, taking into account the economic essence of tax risk and scientific views on it.
Keywords:
tax rate, tax reporting, tax risk, tax rates, budget expenditures, resource taxes, land
tax, local taxes, tax, budget, tax benefits.
UOʻK:
336.221
552-560
www.sci-p.uz
III SON. 2025
553
Kirish.
O'zbekiston sharoitida soliq to'lovchilar faoliyatini rag'batlantirish asosida ularda ishlab
chiqarish hajmini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar bilan bir qatorda ularda yuzaga
keladigan soliq xavfini optimal baholash orqali davlat byudjetining zarar ko'rish holatlarini
kamaytirishga qaratilgan amaliy choralarni samarali amalga oshirilishga keng urg'u
berilmoqda.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 27-iyuldagi "Tadbirkorlik
sub'ektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish tizimini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi PF-5490-son 2019-yil 10-iyuldagi "Soliq
ma'muriyatchiligini takomillashtirish bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida"gi PQ-
4389-son qarorida respublikamiz soliq tizimida soliq xavfini baholash va soliq to'lovchilarni
insoflilik mezonlari asosida segmentlash tizimini joriy qilish, soliq to'lovchilarning iqtisodiy
faoliyatini ularning moliyaviy va soliq hisobotlari asosida ular duch kelishi mumkin bo'lgan
turli xil iqtisodiy risklar (xavflar)ni baholashning turli mezonlarini ishlab chiqish, soliq
risklarini aniqlab berishga xizmat qiluvchi mezonlar esa, soliq to'lovchilarning turli xil
ko'rsatkichlarini o'zaro solishtirish orqali aniqlanishi ustuvor vazifalar sifatida belgilab berildi.
Adabiyotlar sharhi.
O'zbekistonlik iqtisodchi olim Elmirzaev (2018) bu boradagi ilmiy tadqiqotlari alohida
kasb etadi. Ushbu olimning fikriga ko'ra, "soliq riski bu soliq munosabatlarida qatnashuvchi
sub'ektlarning o'z majburiyatlarini bajarish borasidagi faoliyati davomida yuzaga kelishi
mumkin bo'lgan va soliq to'lovchilar, shuningdek davlat budjeti moliyaviy yo'qotishlariga
sabab bo'luvchi xavf-xatar" dir deb ta'riflab, soliq risklari, avvalambor, sub'ektlar bo'yicha
tasniflanadi, bunda soliq munosabatlari davlat va soliq to'lovchilar o'rtasidagi o'zaro
munosabat natijasida yuzaga kelishi tufayli soliq riski tushunchasiga ikki xil nuqtai nazardan
yondashish mumkinligi kelib chiqadi.
Shuningdek, o'zbek olimlaridan Boboev (2020) o'zining ilmiy tadqiqotlarida soliqlarni
prognoz qilish jarayoni soliq riski bilan doimiy bog'liq bo'ladi, agar, soliq riski to'g'ri baholansa,
soliqlarni prognoz qilish jarayonidagi xatoliklar yoki aniqlikka ega ko'rsatkichlarning haqiqiy
soliq tushumlari o'rtasidagi mutanosiblik ta'minlanadi degan fikrni bildiradi
Ashurov bu borada (2020) "Risk", "tavakkalchilik" kabi tushunchalarni bir xil ma'nodagi
tushunchalar deb qarash o'rinli emas, risk-birinchi navbatda xavf-xatar, tavakkalchilik,
yo'qotish va zarar yoki foydani yuzaga keltiruvchi omil hisoblanib, ushbu iqtisodiy
tushunchalar mazmunini o'zida aks ettiradi. U korxonalar faoliyatini xavf, xatar, tavakkalchilik,
yo'qotish va zarar yoki foydaga olib borishda va ularning yuzaga kelishida boshlang'ich manbaa
bo'lib xizmat qilgani holda, noaniqlik asosidagi ob'ektiv harakterga ega iqtisodiy kategoriya
hisoblanadi. Bunga sabab ishlab chiqaruvchi tomonidan qabul qilingan qaror oldindan ko'rib
bo'lmaydigan va kutilmaydigan bir necha noaniq omillar ta'sirida bo'ladi
Ojegov va Shvedova (2006) Risk bu ―muvaffaqiyatga intilish, baxtli hodisa, umid‖ degan
ma'noni anglatadi.
Usoskin (1994) Risk doimo noaniqlik bilan birga kelib, o'z navbatida, oldindan ko'ra bilish
qiyin yoki mumkin bo'lmagan voqealar bilan bog'liq bo'ladi.
Sevruk (2006) Risk - bu zarar ko'rish yoki manfaatni qo'ldan chiqarish bilan bog'liq
ehtimollar o'lchamidir.
Grabovoy, Petrova va Poltavtsev (2006) Risk - bu korxona resurslarining bir qismini
yo'qotish yoki daromad ola olmaslik, qo'shimcha xarajatlar qilish xavfidir.
Lavrushin (2007) Bank riski ehtimoliy hodisaning qiymat o'lchovi bo'lib, u yo'qotishlarga
olib keladi.
Panova (2014)Risk kutilmagan hodisalar yuzaga kelganida yo'qotish xavfi yoki
imkoniyatidir.
Sey (2007) Risk foydaning faqat bir qismini shakllantirish omili hisoblanadi.
www.sci-p.uz
III SON. 2025
554
Tadqiqot metodologiyasi.
Ushbu maqolada qiyosiy tahlil hamda induksiya va deduksiya baholash usullaridan
foydalanildi. Qiyosiy usuldan foydalanilib, soliq riskining tadbirkorlik sub’ektlariga ta’siriga
doir ma’lumotlar va
ularni tahlillar amalga oshirilib ilmiy xulosalar berildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Insoniyat iqtisodiyotda o'zaro munosabatlarga kirishishi bir tekisda bo'lmaydi, bu esa
risklarning yuzaga kelishini ta'minlaydi, boshqa tomondan iqtisodiyotdagi ob'ektiv
qonuniyatlarning "buyrug'i"ni barcha qatnashuvchilar ham "bajara olmaydi", bundan tashqari
ular bozorda mustahkam mavqega ega bo'lish uchun o'zaro kurashadilar, ya'ni raqobat
muhitini shakllantiradi. Bu kabi holatlar esa, risk deb ataladigan ijtimoiy-iqtisodiy va sosial
holat bilan hisoblashishlarni taqozo etadi. O'zbekistonlik olimlardan professor Malikov va
iqtisod fanlari bo'yicha falsafa doktori Xidirovlar "Moliya" nomli o'quv qo'llanmasida
risklarning rag'batlantiruvchi va himoyalovchi funktsiyalarini keltirib o'tadiki, bu risklarni
faqat salbiy holat sifatida baholash o'rinli emas degan xulosalarni berib o'tadi.
Ushbu mualliflar risklarni tasniflab ularni iqtisodiy risk, ijtimoiy-siyosiy risk va fiskal-
monetar risklarga ajratadi hamda "fiskal-monetar risk davlat o'tkazayotgan moliyaviy va
budjet siyosati yordamida, narxlar darajasini barqarorlashtirish va optimal soliq me'yorlarini,
pul massasining ta'minoti va kon'yukturasini tartibga solish bo'yicha Markaziy bankning
samarali aralashuvi va boshqalar orqali yirik, murakkab tizimlar barqarorligi va iqtisodiy
o'sishini ta'minlash bo'yicha masalalarni yechishda yuzaga keladigan risklar majmuidan iborat,
moliyaviy risklarni esa, korxonalarning boshqa moliyaviy tashkilotlar bilan o'zaro
munosabatlarini amalga oshirish jarayonida yuzaga keladigan risklar "dir (Malikov, 2022)deb
ta'rif bergan.
1
-
rasm. Moliyaviy risklar (Malikov, 2022)
Moliyaviy risklar
Moliyaviy bitimlarni amalga oshirish (bankka
mablag'larni qo'yish, Aksiyalar muomalasi, birja
faoliyati va hokazo) chog'ida vujudga keladigan
risklar tushuniladi
Qarz oluvchi tomonidan kredit shartnomasi shartlarining
bajarilmasligi ya'ni kredit summasining (qisman yoki to'liq) va
u bo'yicha foizlarning shartnomada ko'rsatilgan muddatlarda
to'lanmasligi
Kredit riski
Tashqi iqtisodiy faoliyat jarayonida ayirboshlash kurslari
o'zgarishidan yoki boshqa turli valyuta operasiyalari amalga
oshirilishida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan yo'qotishlar (yoki
daromad olish)
Valyuta riski
Korxonalarda ma'lum bir faoliyat turlari bo'yicha uning foiz
ko'rsatkichlari ѐki to'lovlarini oshib
ketishligi hamda kamayib
ketishligi ehtimolligi natijasida foyda hajmini belgilangan
darajada ololmaslik ehtimolligidir
Foiz riski
Korxonaning investision faoliyatlarni amalga oshirish natijasida
kutilgan daromadlarni ololmaslik ehtimolligidir
Investision risklar
Inflyasiya ning o'sishi natijasida olinadigan pul shaklidagi
daromadlarning qadrsizlanishidir
Inflyasiya riski
www.sci-p.uz
III SON. 2025
555
Moliyaviy risklarning muhim turlaridan yana biri bu soliq risklaridir. Soliq riskining
o'zagini bizningcha, markazlashgan pul fondlarini moliyaviy resurslar bilan ta'minlashning
asosiy omillaridan biri sifatida soliqlarning mavjudligidan izlash lozim. Soliqlarning o'zi esa
majburiy xarakterda ekanligi va uni to'lashdagi notekisliklar hamda soliq to'lovchilar
madaniyatining etarli emasligi, qolaversa, soliq to'lovchilarning faoliyati bozor qonunlari
asosida kechishligi soliqlarningbudjetga kelib tushmaslik riskini yuzaga keltiradi.
Chunki, bozorda iqtisodiy munosabatlar notekis amal qiladiki, buning natijasida unda
faoliyat ko'rsatuvchilarning daromad olishi ham turlicha bo'ladi. Soliq to'lovchi hisoblanlangan
xo'jalik yurituvchi sub'ektlar esa, bu jarayonda ularga yuklatilgan soliqlarni o'z vaqtida to'lashi
ham notekislashadi, ya'ni davlat budjetiga soliqlarning kelib tushmaslik riski yuzaga keladi.
Bundan tashqari soliqlarning muhim elementlaridan bo'lgan ekvivalentsizlik kim qancha soliq
to'lasa, shuncha ijtimoiy xizmat oladi degan qoidani bermasligi, davlat budjetiga kelib
tushadigan soliqlarning bir maromda tushmasligini ko'rsatadi, bu esa soliq riskini keltirib
chiqaruvchi omil sifatida maydonga chiqadi.
Bozor munosabatlari sharoitida soliq majburiyati yuklatilgan yuridik va jismoniy
shaxslarja iqtisodiy egoizmning doimiy mavjud bo'ladi, bu esa soliq to'lashdan ko'ra,
daromadlarni o'z manfaatlariga ko'proq sarflashni taqozo etadi, vaholanki, bu holat soliq riskini
keltirib chiqaradi, bundan tashqari, soliq to'lovchilarda soliqlarni o'z vaqtida va xalol to'lash
madaniyatining etarli emasligi turli darajadagi budjetlarga soliq to'lovlarining kelib tushmaslik
riskini paydo qiladi.
Ma'lumki, soliq to'lovchilarning faoliyati bozor qoidalariga mos amal qilishi va daromad
olishning kafolatlanmagan bo'ladi, bu esa, ularning daromad olishini tabaqalashtiradi,
daromadlar bo'yicha tabaqalashuv esa, soliqlarning o'z vaqtida to'lanmaslik riskini yuzaga
keltiradi. Bulardan tashqari, bizning fikrimizcha, soliqqa oid qonunchilikdan soliq
to'lovchilarning yetarli xabardor bo'lmasligi turli xil moliyaviy buzilishlarni keltirib chiqarib,
natijada soliq riskini vujudga keltiradi, budjet-soliq siyosatining barqaror bo'lmasligi va uning
tez o'zgaruvchanligi soliq to'lovchilarda xavotir o'yg'otadi yoki ishonchsizlikni keltirib
chiqaradi, shuningdek, davlatning import-eksport borasidagi siyosatidagi o'zgarishlar ahm
xuddi shunday holatni keltirib chiqaradiki, oqibatda bu jarayonlar soliq riskini keltirib
chiqaradi.
Demak, shunday xulosa chiqarish mumkinki, soliq riski moliyaviy risklarning muhim
bo'g'ini sifatida u doimiy mavjud bo'ladi. Davlat budjetining asosiy daromad manbalaridan biri
sifatida soliqlar amal qilar ekan, yuqoridagi omillarga ko'ra soliq riski doim saqlanib turadi.
Qachonki, jamiyatda soliq to'lash majburiyatlari yuklatilgan soliq to'lovchilarda soliq to'lash
madaniyati juda yuqori darajada to'lanib, budjetga soliqlar o'z vaqtida to'lanib turilsada, ammo
bozor munosabatlari sharoitida notekisliklarning doimiy amal qilishi soliq riskini ham doimiy
bo'lishini taqozo etadi.
Agar, biz soliq riskini budjet manfaatlari nuqtai nazaridan qaraydigan bo'lsak, unda ikki
xil holatdagi soliq riskini farqlashimiz kerak bo'ladi. Birinchisi, bu budjetlarga soliq
tushumlarining kelib tushmaslik bo'yicha soliq riski bo'lsa, ikkinchisi, soliq to'lovchilarning
Qonunchilik bilan ularning zimmasiga yuklatilgan soliq majburiyatlarini o'z vatqida to'lay
olmaslik doirasidagi soliq riskidir. Shu nuqtai nazardan qaraganda soliq riskini bir tomonlama
tushunish to'g'ri emas. Biz tadiqiqot ishimizda soliq riskini tadqiq etishda ana shu jihatdan
yondoshishga harakat qilamiz.
Ilmiy adabiyotlarning tahlili shuni ko'rsatadaki, tijorat risklari soliq risklarining asosi
hisoblanadi. Iqtisodiyotda inflyasiya ko'rsatkichlarining oshishi hisobiga pul daromadlarining
qadrsizlanishi, korxonalarning investision faoliyatlari bo'yicha ular kutgan daromadlarni
ololmasligi, korxonalarda iqtisodiy faoliyati natijasida foiz ko'rsatkichlari, to'lovlarini oshib
ketishligi yoki kamayib ketishligi ehtimolligi tufayli ko'zlangan foyda hajmini ololmaslik
ehtimolligi va shu kabilar tijorat risklari doirasida vujudga keladi.
www.sci-p.uz
III SON. 2025
556
1-jadval
Risklarning talqini
1.
Ojegov va
Shvedova
Risk bu ―muvaffaqiyatga intilish, baxtli
hodisa, umid‖ degan ma'noni
anglatadi
Ojegov S.I., Shvedova N.Yu.
Tolkoviy slovar russkogo yazika.
—
M.: OOO ―A TEMP‖, 2006.
2.
Usoskin
Risk doimo noaniqlik bilan birga kelib,
o'z navbatida, oldindan ko'ra bilish qiyin
yoki mumkin bo'lmagan voqealar bilan
bog'liq bo'ladi
Usoskin V.M. Sovremenniy
kommercheskiy bank: upravlenie i
operasii. - M.: IPS "vazar-Ferro",
1994.
3.
Sevruk
Risk - bu zarar ko'rish yoki manfaatni
qo'ldan chiqarish bilan bog'liq ehtimollar
o'lchamidir
Sevruk V.T. Bankovskie riski. M.:
―Delo
-
LTD‖, 2006.
4.
Grabovoy,
Petrova,
Poltavtsev
Risk - bu korxona resurslarining bir
qismini yo'qotish yoki daromad ola
olmaslik, qo'shimcha xarajatlar qilish
xavfidir
Grabovoy P.G., Petrova S.N.,
Poltavtsev S.I. Riski v
sovremennom biznesa.
M.: ―Alans,
2006.
5.
Lavrushin
Bank riski ehtimoliy hodisaning qiymat
o'lchovi bo'lib, u yo'qotishlarga olib
keladi
Lavrushin O.I. Bankovskie riski. -
M.: ―Knorus, 2007.
6.
Panova
Risk kutilmagan hodisalar yuzaga
kelganida yo'qotish xavfi yoki
imkoniyatidir
Panova G.S. Kreditnaya politika
kommercheskogo banka. - M.:
―Yurayt, 2014.
7.
Sey
Risk foydaning faqat bir qismini
shakllantirish omili hisoblanadi
Sey, J.B. Traktat po politicheskoy
ekonomii.
–
M.: ―Direkt
-Media,
2007.
Bu risklar esa, iqtisodiy oqibatlarga ko'ra soliq risklarining darajasini ham belgilab beradi.
Soliq riskini anglashimiz uchun ularning mohiyatini tadqiq etish talab etiladi, bu esa
ularning ilmiy-tadqiqotlarda qanday talqin etilganligini tahlil qilishni taqozo etadi.
O'zbekistonlik iqtisodchi olim Elmirzaevning bu boradagi ilmiy tadqiqotlari alohida kasb etadi.
Ushbu olimning fikriga ko'ra, "soliq riski bu soliq munosabatlarida qatnashuvchi sub'ektlarning
o'z majburiyatlarini bajarish borasidagi faoliyati davomida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan va
soliq to'lovchilar, shuningdek davlat budjeti moliyaviy yo'qotishlariga sabab bo'luvchi xavf-
xatar"dir deb ta'riflab, soliq risklari, avvalambor, sub'ektlar bo'yicha tasniflanadi, bunda soliq
munosabatlari davlat va soliq to'lovchilar o'rtasidagi o'zaro munosabat natijasida yuzaga
kelishi tufayli soliq riski tushunchasiga ikki xil nuqtai nazardan yondashish mumkinligi kelib
chiqadi. Ya'ni soliq risklari bir tomondan davlat boshqaruv organlarining soliqqa tortish
borasidagi faoliyati davomida (bunda soliq riski Qonunchilik, ijro etuvchi va sud organlari
faoliyati orqali vujudga kelishi ko'rib chiqiladi), ikkinchi tomondan soliq to'lovchilarning soliq
munosabatlariga kirishishi natijasidagi qonunchilikka zid xatti-harakatlari oqibatida yuzaga
kelishi ko'rib chiqiladi degan g'oyani ilgari suradi.
Shuningdek, o'zbek olimlaridan Boboev (2020) o'zining ilmiy tadqiqotlarida soliqlarni
prognoz qilish jarayoni soliq riski bilan doimiy bog'liq bo'ladi, agar, soliq riski to'g'ri baholansa,
soliqlarni prognoz qilish jarayonidagi xatoliklar yoki aniqlikka ega ko'rsatkichlarning haqiqiy
soliq tushumlari o'rtasidagi mutanosiblik ta'minlanadi degan fikrni bildiradi. Xorijiy
olimlarining ilmiy qarashlarini tahlil qiladigan bo'lsak, masalan, "soliq riski
–
bu moliyaviy
faoliyati jarayonida soliq qonunchiligidagi noqulay o'zgarishlar yoki soliq to'lovlarini
hisoblashdagi xatolar oqibatida iqtisodiyot sub'ekti duch kelishi mumkin bo'lgan zarar ehtimoli
(xavfi)dir" deb ta'rif bergan Filin (2002) soliq riskini moliyaviy xatoliklar asnosida baholagan.
Shunday olimlardan biri Kalashnikovaning (2007) fikrichia, "soliq riski, bizning
nazarimizda
–
bu soliqqa tortish jarayonida soliq to'lovchi noqulay iqtisodiy oqibatlar, mol-
mulkini qo'shimcha soliq summasi shaklida budjet foydasiga musodara etishni ham qo'shib,
inson faktori, axborot asimmetriyasi natijasidagi soliq sanktsiyalari va peniyalar, soliq
www.sci-p.uz
III SON. 2025
557
to'lovchining moliyaviy-xo'jalik faoliyatidagi negativ o'zgarishlar oqibatida ehtimoliy shaklda
duch kelishi mumkin bo'lgan tavakkalchilikdir". Bunday tavsif risklar tizimidagi soliq
risklarining tabiatini nisbatan to'liqroq ochib beradi. Bizning fikrimizcha, soliq risklarini tadqiq
etish maqsadida birlamchi o'zgarish sifatida moliyaviy-xo'jalik faoliyatidagi o'zgarishlar,
siyosiy vaziyat o'zgarishi hamda qonunchilikdagi o'zgarish va boshqa shu kabi tushunchalarini
birlashtirish mumkin. Soliq risklarining ajralib turuvchi xususiyati shuki, soliq stavkalarining
o'sishi bilan soliq riski summasining oshishi ham ro'y beradi deb hisoblaydi muallif.
Boshqalardan farqli o'laroq, rosiyalik olim Leushev esa, soliq risklarini keng ma'noda,
salbiy oqibatlarni keltirib chiqaruvchi hodisalar boshlanish ehtimoli, ya'ni aynan soliqlarni
hisoblash va to'lash jarayoni bilan bog'liq moliyaviy (yoki boshqacha) zarar ehtimoli sifatida
qo'llash lozim degan taklifnii ilgari suradi va o'z navbatida soliq risklarini soliq organlari
tomonidan soliqlar, jarimalar, peniya (ustama)lar va boshqa moliyaviy sanktsiyalarni
hisoblashgacha bo'lgan ehtimol sifatida belgilash mazmundagi ta'rifni keltirib o'tadi.
Tshekin soliq riskini huquqiy tavakkalchilikning bir bo'lagi sifatida qaraydi, ya'ni, uning
fikriga ko'ra, "soliq riski huquqiy tavakkalchilikning qismi sifatida tushunilib, chunki soliqqa
tortish nafaqat moliyaviy kategoriya, balki huquqiy va bundan tashqari, u alohida
kodlashtirilgan huquq sohasidir. Afsuski, an'anaviy tavakkalchilik tizimida huquqiy risk
kamdan-kam tilga olinadi, tizimda huquqiy risklar (yuridik risklar), ya'ni qonunchilikning
noaniqligi yoki amaldagi qonunchilikning qonuniy talablari buzilishi natijasida yuzaga kelishi
mumkin bo'lgan yo'qotishlar riskidir".
Tixonov (2004) esa, soliq riskini "soliq to'lovchining soliqlarni to'lash va optimallashtirish
jarayoni bilan bog'liq pul shaklida ifodalangan moliyaviy va boshqa yo'qotishlarga duchor
bo'lish imkoniyati" sifatida baholasa, Filina (2007) soliq riskining negizini "soliq huquqiy
munosabatlar sub'ektining amaldagi huquq normalariga asoslanib, ushbu sub'ektning o'zi
qabul qilgan kelajakdagi holatlardan salbiy chetga chiqishi tufayli soliqqa tortish jarayoni bilan
bog'liq moliyaviy va boshqa yo'qotishlarga duchor bo'lish tavakkalchiligi asosida uning hozirgi
paytdagi qarorlar qabul qilishidir" deb ta'riflaydi. Soliq riski bo'yicha chuqur tadqiqotlar olib
borgan Tyutyugina Anna Viktorovna esa, soliq riskini "soliq muhitining kutilayotgan holatdan
to'satdan yoki kutilayotgan salbiy o'zgarishlari, shuningdek, soliq muhitidagi huquqiy
noaniqlik tufayli soliq huquqiy munosabatlari sub'ektining moliyaviy va boshqa yo'qotishlarga
duchor bo'lmaslik uchun qaror qabul qilish imkoniyati" deb ifodalagan.
Shu erda shu narsani alohida ta'kidlashimiz kerakki, Tyutyuginaning (2013) soliq riski
borasidagi tadqiqotlari anchayin ilmiy jihatdan ahamiyatlidir. Ushbu olim soliq riskining turlari
va o'ziga xos xususiyatlarini boshqa olimlarga nisbatan anchayin to'laroq ochib bergan. Ya'ni,
uning ta'kidlashicha, "qarorlarni qabul qilishda salbiy oqibatlar yuzaga kelishi mumkinligini
bilish darajasiga ko'ra, soliq riski qasddan va qasddan bo'lmagan risklarga bo'linadi. Qasddan
soliq riski, qoida tariqasida, faqat soliq to'lovchilar faoliyatiga xosdir. Bunda soliq to'lovchi soliq
solishdan bo'yin tovlaydi, ya'ni soliqlarni budjet tizimiga to'lashdan yashirishning ataylab
noqonuniy usullaridan foydalanadi. Shu nuqtai nazardan, vijdonli soliq to'lovchi - soliq va
yig'imlarni to'lashga majbur bo'lgan, o'zi hisoblagan barcha soliq va yig'imlarni to'laydigan,
soliq to'lovlarini optimallashtirishning shubhali usullarini ("soliq sxemalari") ataylab
qo'llamaydigan, faqat shulardan foydalangan holda soliq to'lovchidir. Qasddan soliq
tavakkalchiligi noaniqlik omillari: atrof-muhitning ob'ektiv noaniqligi, atrof-muhitning
qarama-qarshiligining noaniqligi va shaxsiy noaniqlik bilan bog'liq".
Filina (2007) soliq riskini turlarini soliq riskining mohiyati va turlarini hisobga olgan
holda, davlat, soliq to'lovchilar, soliq agentlari, o'zaro bog'liq shaxslarning soliq
tavakkalchiligini ajratib ko'rsatadi. Gratoviy (1994) esa, "bashorat qilish imkoniyati nuqtai
nazaridan soliq riski bashorat qilinadigan va oldindan aytib bo'lmaydigan tavakkalchiligiga
bo'linadi" deb hisoblaydi., shuningdek, uning fikricha, vaqt muddati nuqtai nazaridan soliq
riskini qisqa muddatli va doimiyga bo'lish mumkin, soliq riskining maqbullik darajasiga ko'ra
qabul qilinadigan, tanqidiy va halokatli riskka ajratiladi. Migunova (2006) o'zining "soliq
www.sci-p.uz
III SON. 2025
558
nazoratidagi risklarni baholash va guruhlash" nomli asarida soliq riskini tavakkalchilikning
maqsadga muvofiqligi (riskni o'z zimmasiga olish asoslari) bo'yicha quyidagilarga bo'lish
mumkin: oqlangan (asosli) risk va asossiz tavakkalchilik (xatarli oqibatlar tahdidi bilan bog'liq
bo'lgan risk), soliq riski yuzaga kelish doirasiga ko'ra tashqi va ichki"ga bo'ladi.
Soliq riskining mohiyatini tadqiq qilish fikrimizcha, ularni keltirib chiqaruvchi omillarni
baholashni ham taqozo etadi. Bu borada iqtisodchi olimlar tomonidan turlicha yondoshuvlar
mavjud. Jumladan, Leushev (2007) soliq risklarining paydo bo'lish omillari sifatida: soliqqa
tortish jarayonida yo'l qo'yilgan xatolar, soliq qonunchiligi normalarini turlicha tushunish va
o'ziga tegishli soliq majburiyatlarini bajarish imkoni yo'qligida deb tushuntiradi. Rossiyalik
olimlar Tsirkunova (2005) va Migunovalar ham Leushev yondoshuviga o'xshash omillari
keltirib o'tadi, ya'ni ushbu olimning fikricha, soliq riskining ichki omillari sifatida quyidagilarni
keltiradi:
-
soliqni rejalashtirishda yo'l qo'yilgan xatolar;
-
soliq qonunchiligini turlicha tushunish;
-
inson omili (soliq xatolari);
-
xo'jalik-moliyaviy faoliyatdagi negativ o'zgarishlar.
Soliq riski bo'yicha tadqiqotlar olib borgan Kalashnikovaning (2007) fikricha, "soliq riski
–
bu soliqqa tortish jarayonida soliq to'lovchi noqulay iqtisodiy oqibatlar, mol-mulkini
qo'shimcha soliq summasi shaklida budjet foydasiga musodara etishni ham qo'shib, inson
faktori, axborot asimmetriyasi natijasidagi soliq sanktsiyalari va penyalar, soliq to'lovchining
moliyaviy-xo'jalik faoliyatidagi negativ o'zgarishlar oqibatida ehtimoliy shaklda duch kelishi
mumkin bo'lgan tavakkalchilikdir" deb izohlash bilan birga, soliq riskining avvalboshdagi
sababi soliq to'lovlarini optimallashtirish shaklida minimizasiya qilish emas, balki soliq
to'lovchi ba'zan soliqni to'lashdan bo'yin tovlash va soliqlarni optimallashtirish o'rtasidagi
nozik chegarani ilg'ay olmay qolgan holatlardir" deb tavsiflaydi.
Aksariyat olimlar soliq riskining omillari sifatida soliq qonunchiligini turlicha tushunish
va uni ikki xil o'qish, jumladan soliqlarni optimallashtirish mezonlaridagi noaniqliklarni
keltirib o'tadi. Bu borada Bublikning (1999) fikri ahamiyatlidir. Ya'ni, uning ta'kidlashicha,
riskni belgilash uni aniqlash va noaniqlik bilan chegaralanishi kerak. Bu uchun muallif risk
sharoitida qarorlar qabul qilish vaziyatlari belgilarini ajratib ko'rsatishni taklif etadi:
-
qaror qabul qiluvchi shaxs (qqqsh) bir nechta ehtimoliy harakatlardan birini tanlash
zarurati oldida turibdi;
-
harakatlardan biri kutilmagan oqibatlarga olib kelish ehimoli bor;
-
qqqsh o'zini barcha ehtimoliy harakatlarning oqibati borasida xabardor hisoblaydi va
bir natija ikkinchisi ortidan kelishini maqbul ko'radi, ya'ni oqibatlarni ularning o'ziga foydalilik
nuqtai nazaridan tizimlaydi.
Bir qator mualliflar, turli sabablarga ko'ra soliq risklarini moliyaviy risklar sirasiga
kiritishgan:
-
soliq risklarining realizasiyasi (oqibati) aksar hollarda soliq to'lovchining moliyaviy
zarari shaklida namoyon bo'ladi;
-
soliq risklarining asosiy qismi bevosita pul muaomalasi shaklida baholanishi mumkin;
-
soliq risklarida pul muomalasi bor va u ortiqcha xarajatga sabab bo'ladi.
Soliq risklari soliqqa tortish jarayonida soliq nazoratini amalga oshirish bosqichi shaklida
namoyon bo'ladi. Tixonov va Lipnik amaliyot nuqtai nazaridan, o'z spesifikasi bilan
farqlanuvchi bir nechta soliq risklari turlarini ajratib ko'rsatishadi. Bular
–
soliq nazorati
risklari, soliqlar og'irlashuvining kuchayish risklari, soliqqa oid jinoyatlar ta'qibi risklari.
Fikrimizcha, jinoiy ta'qib risklari soliq nazorati riskining bevosita oqibati bo'lib, shu vaqtning
o'zida soliqlar og'irlashuvining kuchayish riski soliqqa tortish shartlarining soliq to'lovchi
uchun noqulay bo'lgan variantidir, xolos.
Soliq to'lovchining u uchun sezilarli ahamiyatga ega bo'lgan, soliq to'lamaslikka olib
keladigan harakati yoxud harakatsizligining sababi (inson omili, axborot asimmetriyasi yoki
www.sci-p.uz
III SON. 2025
559
bevosita niyat) ko'pincha soliq sanktsiyalari hajmiga ta'sir ko'rsatmaydi. Soliqqa tortish
jarayonida axborot asimmetriyasiga duch kelgan qonunni hurmat qiluvchi soliq to'lovchida
soliq risklari (soliq nazorati natijalariga ko'ra) ham etarlicha yirik va u soliqlarni hisoblashda
tasodifiy xatolarning paydo bo'lishiga hamda uning soliq organlari tomonidan aniqlanish
ehtimoliga olib keladi. Soliqlarni minimizasiya qilishga faol urinadigan soliq to'lovchilarda bu
risklar sezilarli ortadi.
-
Ayrim olimlar, masalan, Stigler (1961) soliq riskini keltirib chiqaruvchi va unga ta'sir
etuvchi omillar sirasiga axborot etishmovchiligi (axborot asimmetriyasi)ni keltirib o'tadi.
Uning ta'kidlashicha, "soliqqa tortish jarayonidagi axborot asimmetriyasi
–
bu soliq to'lovchi va
soliq organlarining soliq majburiyatlari to'lanishi borasidagi to'liq bo'lmagan yoxud ko'p
variantli xabardorligidir. Soliq nazorati jarayonida u soliq organlariga to'liq axborotga ega
bo'lmagan yoki turlicha (mavhum) axborot olganligi bois soliq majburiyatlarini to'liq to'lay
olmagan soliq to'lovchilarga soliqlar, peniya va jarimalarni oxirigacha hisoblash imkonini
yaratadi. Soliq to'lovchining to'g'ri xulq-atvorini qiyinlashtirib, qo'shimcha transaktsiya
xarajatlarni (axborot izlash xarajati) tug'dirib, axborot asimmetriyasi soliq riskiga va soliqqa
tortish jarayonining samarasiz faoliyatiga olib keladi". Bundan farqli o'larov, Antipin (2003)
esa, axborot asimmetriyasining sabablari sifatida: axborot olish, boshqa taqchil ne'matlar
singari, qo'shimcha xarajatlarni talab etishi, axborot ma'nan umri qisqaligi bilan
xarakterlanishi, har qanday iqtisodiy sub'ekt zarur axborotdan o'ziga mos ravishda foydalanish
uchun uni ulkan hajmli axborot zahirasidan ajratib ola bilishi, ehtimolki, qayta mulohaza qilishi
va qayta ishlay olishi kabi omillarni keltirib o'tadi.
Bizningcha, soliq riski bu-har qaysi davlatning budjet-soliq siyosatida asosiy maqsad qilib
belgilangan maqsadlarga erishish borasida ham budjet ham soliq to'lovchi manfaatlariga
iqtisodiy-moliyaviy zid keladigan moliyaviy noaniqlik, xavf, mavhumlik holatlarini keltirib
chiqaruvchi omillar majmuasi va ularning namoyon bo'lishidir.
Xulosa va takliflar.
Xavf, noaniqlik, stixiyalilik, mavhumlik kabi tabiiy-ob'ektiv jarayonlar jamiyatning boshqa
jabhalari singari iqtisodiy munosabatlarda ham doimo mavjud bo'ladi. Iqtisodiyotning o'z o'ta
murakkab munosabatlar va o'ziga xos qonuniyatlarga ega bo'lgani kabi unda amal qiladigan
turli xil iqtisodiy risklar ham shunchalik murakkab bo'ladi. Insoniyat iqtisodiyotda o'zaro
munosabatlarga kirishishi bir tekisda bo'lmaydi, bu esa risklarning yuzaga kelishini
ta'minlaydi.
Xavf tushunchasi bu riskni vujudga kelishini keltirib chiqaruvchi oraliq holat sifatida
baholash o'rinlidir. Shu jihatdan olganda xavf bu salbiy oqibatlarga olib keluvchi oraliq jarayon
(hodisa) bo'lsa, risk bu natijaviy holatdir. risklar ichida tadbirkorlik riski o'ziga xos
murakkablik va xususiyatga ega. Avvalo tadbirkorlik faoliyati bu murakkab raqobat muhitidagi
noaniq konyukturaga asoslangan bozor munosabatlari sharoitida amal qilishi bu borada juda
ko'plab risklarni keltirib chiqaradi. Tadbirkorlik riskining darajasi esa, bir tomondan tashqi
omillarga bog'liq bo'lsa, boshqa tomondan tadbirkorning iqtisodiy siyosati, uning bilim va
malakasi hamda bozor qonunlariga hamda jamiyatdagi qabul qilingan milliy qonunlarga amal
qilishiga bog'liq bo'ladi.
birinchidan, risklar doimo salbiy holat sifatida baholanadi;
ikkinchidan, noaniqlik, mavhumlik, ehtimollik, xavf kabi tushunalarni risklarning
mavjudligi sifatida izohlanadi;
uchinchidan, risklar ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatiga ega bo'lib, ular turli xid omillar hisobiga
yuzaga keladi va ularning darajasini belgilab turadi;
to'rtinchidan, risklar ichida tadbirkorlik riski o'zining turli tumanligi, kechishining
noaniqligi, uni boshqarishning murakkabligi hamda bozor qonunlariga muvofiqligi va boshqa
omillar ta'sirida bo'lishligi bo'yicha ko'plab ilmiy qarashlarda uyg'unlik mavjuddir;
www.sci-p.uz
III SON. 2025
560
beshinchidan, iqtisodiy risklarni boshqarish menejment sohasidagi dolzarb masalalar
sifatida keng tadqiq etib kelinmoqda.
Bizningcha, risk bu-tabiat va jamiyatning ob'ektiv qonunlari, ijtimoiy hayotni tashkil etish
mazmunidan kelib chiqib, insonlarning hayotining bir maromda kechishi, iqtisodiy
munosabatlarning insoniyat manfaatlariga mos kelishiga turlicha ta'sir etadigan va asosiy
maqsadga erishishda to'sqinlik qiladigan ijtimoiy-iqtisodiy va sosial holat bo'lsa, soliq riski
deganda har qaysi davlatning budjet-soliq siyosatida asosiy maqsad qilib belgilangan
maqsadlarga erishish borasida ham budjet ham soliq to'lovchi manfaatlariga iqtisodiy-
moliyaviy zid keladigan moliyaviy noaniqlik, xavf, mavhumlik holatlarini keltirib chiqaruvchi
omillar majmuasi va ularning namoyon bo'lishi tushuniladi.
Adabiyotlar/Литература/References:
Antipina O. H. (2003) axborot assimetriyasi / Antipina O. H./ / xabar. Moskva un-ti. 6-seriya,
Iqtisodiyot, -
№ 2
.
Ashurov Maxammadjon Sotvoldievich. (2020) Risk muhitida sanoat korxonalarining barqaror
rivojlanishini ta'minlash yo'nalishlari. "Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar" ilmiy elektron
jurnali. № 3, may
-iyun.
Boboev Sh.B. (2020) Jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar bo'yicha tushumlarni prognoz
qilish mexanizmini takomillashtirish. Iqtisodiyot fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD) dissertasiyasi
Avtoreferati. Toshkent. 19 b.
Elmirzaev S. (2018) korporativ soliqlarni rejalashtirish. O'quv qo'llanma.
–
T.:,
–
59 bet.
Filin S. A. (2002) Moliviy risk va moliaviy risklarni samarali boshkarish va taminlash jarayonida
moliaviy boshqaruv qarorlarini qabul qilishdagi tarkibi.
// Moliya va kredit № 3. 26b.
Grabovoy P.G., Petrova S.N., Poltavtsev S.I. (2006)
Riski v sovremennom biznesa. M.: ―Alans.
Lavrushin O.I. (2007) Bankovskie riski. -
M.: ―Knorus.
Ojegov S.I., Shvedova N.Yu. (2006)Tolkoviy slovar russkogo yazika.
—
M.: OOO ―A TEMP‖.
Panova G.S. (2014) Kreditnaya politika kommercheskogo banka. -
M.: ―Yurayt.
Sevruk V.T. (2006)
Bankovskie riski. M.: ―Delo
-
LTD‖
.
Sey, J.B. (2007) Traktat po politicheskoy ekonomii.
–
M.: ―Direkt
-Media.
Stigler G. (1961) The Economies ofInformation.-Journal ofPolitical Economy.
v. 69.№ 3.P.35
Usoskin V.M. (1994) Sovremenniy kommercheskiy bank: upravlenie i operasii. - M.: IPS "vazar-
Ferro", 1994.
Бублик Д.
(1999)
Риск
-
ресурс:
проблемы венчурно
-
стохастической деятельности. Уфа,
с.37
.
Гратовый П.Г.
(1994)
Риски в современном бизнесе / Гратовый П.Г., Петрова С.Н.,
Полтавцев С.И., и др.
-
М.: Алане,
-
200 с.
Калашникова Эльвира Леонидовна.
(2007)
Налоговые риски: оценка и их финансовые
последствия. Диссертация на соискание ученой степени кандидата экономических наук.
Иркутск. стр. 83.
Кодекс (2020) Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодекси
-
Тошкент: Ғафур Ғулом нашриёт
уйи.
-
640 б.
Леушев А. А.
(2007)
Методологические подходы к анализу и управлению налоговыми
рисками // Финансы и кредит.
-
№ 17.
-
с.40.
Мигунова М.И.
(2006)
Классификация и оценка рисков налогового контроля / М.И.
Мигунова, Т.А. Цыркунова // Проблемы современной экономики.
-
№ 1/2 (17/18).
Насимов Р.А. (2024) “Солиқ юкини оптималлаштириш йўллари” (phd) илмий
даражасини олиш учун ёзилган дисс. автореферати. –
Тошкент.
Тихонов Д. Н.
(2004)
Налоговое планирование и оптимизация налоговых рисков.
с.106.
Тютюгина Анна Викторовна.
(2013)
Оценка и минимизация налоговых рисков,
связанных с планированием и проведением выездных налоговых проверок. Диссертация на
соискание учёной степени кандидата экономических наук. Иркутск
-
С.37
.
Филина Ф.Н.
(2007)
Анализ налоговых рисков / Российский бухгалтер, №11.
Цыкунова Т. А.
(2005)
Налоговые риски: сущность и классификация / Т. А. Цыкунова, М.
И. Мигунова // Молия ва кредит.
-
№ 33. С.48.
