www.sci-p.uz
III SON. 2025
672
XITOY SANOAT TARAQQIYOTI VA TANLANGAN OMILLAR O‘RTASIDAGI
BOG
‘
LIQLIKNING EKONOMETRIK TAHLIL ETILISHI
Jumaqulov Samandar
Aniq va ijtimoiy fanlar universiteti
ORCID: 0009-0009-7182-0448
Annotatsiya.
Mazkur maqola Xitoyning 1992-yildan 2023-
yilgacha boʻlgan vaqt oraligʻida
sanoatining oʻsishi va uning keyingi 5 yillik prognozini hisoblashga qaratilgan. Bu maqolaning
maqsadi Xitoyning sanoat taraqqiyoti va tanlab olgan omillarimizning iqtisodiy koʻrsatk
ichlari
oʻrtasidagi qisqa va uzoq muddatli bogʻliqlikni oʻrganishga qaratilgan. Tadqiqotda miqdoriy usul
qoʻllanildi. Iqtisodiy rivojlanishni tavsiflovchi sanoat va ushbu koʻrsatkichga taʼsir qiluvchi
makroiqtisodiy omillarni tahlil qilish uchun ekonometrik vaqt seriyalari modellari, jumladan OLS
(oddiy eng kichik kvadratlar) va VAR qoʻllanildi.
Kalit soʻzlar:
iqtisodiy taraqqiyot, jahon banki metodologiyasi, sanoat, OLS model, VAR
model, Dikkey-Fuller testi, Breusch-Pagan testi, Shapiro-wilk testi, Breusch-Godfrey
avtokorrelyatsiya testi, Grenjer sabab-oqibat testi.
ЭКОНОМЕТРИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ВЗАИМОСВЯЗИ МЕЖДУ ПРОМЫШЛЕННЫМ
РАЗВИТИЕМ КИТАЯ И ВЫБРАННЫМИ ФАКТОРАМИ
Джумакулов Самандар
Университет точных и социальных наук
A
нн
o
т
a
ция.
Данная статья посвящена анализу роста промышленности Китая в
период с 1992 по 2023 год и расчету её прогноза на последующие 5 лет. Целью статьи
является изучение краткосрочной и долгосрочной взаимосвязи между промышленным
развитием Китая и выбранными нами экономическими показателями.
В исследовании
применен количественный метод. Для анализа промышленности, характеризующей
экономическое развитие, и макроэкономических факторов, влияющих на этот
показатель, использовались эконометрические модели временных рядов, в том числе OLS
(метод наименьших квадратов) и VAR.
Ключевые слова:
экономическое развитие, методология Всемирного банка,
промышленность, модель OLS, модель VAR, тест Дики
-
Фуллера, тест Бройша
-
Пагана,
тест Шапиро
-
Уилка, тест автокорреляции Бройша
-
Годфри, тест причинно
-
следственной связи Грейнджера.
UOʻK:
330.43:338.45(510)
672-688
www.sci-p.uz
III SON. 2025
673
ECONOMETRIC ANALYSIS OF THE RELATIONSHIP BETWEEN CHINA'S INDUSTRIAL
DEVELOPMENT AND SELECTED FACTORS
Jumaqulov Samandar
University of Exact and Social Sciences
Abstract.
This article focuses on analyzing the growth of China's industry during the period
from 1992 to 2023 and calculating its forecast for the next 5 years. The aim of the article is to
examine the short-term and long-term relationships between China's industrial development and
the economic indicators of the selected factors. A quantitative method was applied in the study. To
analyze the industry that characterizes economic development and the macroeconomic factors
influencing this indicator, econometric time series models were used, including OLS (Ordinary
Least Squares) and VAR.
Keywords:
economic development, World Bank methodology, industry, OLS model, VAR
model, Dickey-Fuller test, Breusch-Pagan test, Shapiro-Wilk test, Breusch-Godfrey autocorrelation
test, Granger causality test.
Kirish.
Jahon amaliyotidan maʼlumki, har qanday mamlakatning rivojlanishi uchun bir qancha
asosiy omillar mavjud. Ulardan biri Sanoat hisoblanadi. Sanoatni ta'siri Ishlab chiqarish
faoliyatining o'sishi, transport, moliya va aloqa tarmoqlarining yangi ishlab chiqarish
quvvatlarini qo'llab-quvvatlash uchun kengayadi. Bu, shuningdek, mehnat ixtisoslashuvining
kuchayishiga olib keladi va shaharlarga ko'proq aholini qo'llabquvvatlashga imkon beradi, bu
esa tezda demografik siljishni rag'batlantiradi. Sanoatlashtirish - bu iqtisodiyotning birinchi
navbatda agrar ishlab chiqarishdan ommaviy ishlab chiqarish va texnologik jihatdan ilg'or
tovarlar va xizmatlarga o'tish jarayoni hisoblanadi. Bu bosqich mahsuldorlikning eksponensial
sakrashi, qishloq mehnatidan shaharga o'tishi va turmush darajasining oshishi bilan
tavsiflanadi. Shunday ekan, biz ushbu maqolamizda Sanoat sohasidagi kamchiliklarni va ushbu
kamchiliklarni bartaraf etish boʻyicha ilmiy xulosa va tavsiyalarni ishlab chiqdik. Bu esa ilmiy
maqolamizni dolzarbligini
koʻrsatib beradi.
Har bir mamlakatning iqtisodiy
rivojlanishi uning iqtisodiy barqarorligi va o’sish
salohiyatini shakllantiruvchi ko’plab omillarga bog’liq. Ekonometrik tahlil iqtisodiy
rivojlanishga ta’sir etuvchi asosiy omillarni aniqlash, shuningdek, ularning ahamiyati va ta’sir
xarakterini baholash
imkonini beradi. Global iqtisodiy o’zgarishlar kontekstida ishlab chiqarish
va ishchi kuchi migratsiyasi darajalari, eksport va inflyatsiya kabi ko’rsatkichlar Xitoy Sanoat
dinamikasiga qanday ta’sir qilishini tushunish muhimdir. Ushbu natijalar milliy iqt
isodiy
siyosatni shakllantirish uchun hamda ushbu mamlakat bilan hamkorlikni rivojlantirishdan
manfaatdor bo’lgan biznes uchun foydali. Ushbu tadqiqotning maqsadi Xitoyda Sanoat
rivojlanish darajasi va tanlangan iqtisodiy ko’rsatkichlar o’rtasidagi bog’liq
likni ekonometrik
tahlil qilishdir. Bunday yondashuv nafaqat mavjud bog’liqliklarni aniqlash, balki olingan
natijalar asosida iqtisodiy vaziyatni yaxshilash bo’yicha tavsiyalar berish imkonini beradi.
Adabiyotlar sharhi.
Ushbu tadqiqotning asosi
sanoat rivojlanish va uning muayyan iqtisodiy ko’rsatkichlar
bilan bog’liqligini tushunishdagi nazariy va empirik yutuqlarga asoslangan. Mavjud adabiyotlar
asoslar va metodologiyalarni taqdim etgan holda tadqiqotning ko’lami hamda yondashuvini
shakllantirdi. Xitoyning so'nggi bir necha o'n yillikdagi iqtisodiy o'zgarishlari katta ilmiy
e'tiborni tortdi. Ushbu ishda Xitoy iqtisodiyoti haqidagi ilmiy fikrlarning keng qamrovli
adabiyot sharhi, asosiy mavzular, munozaralar va tadqiqot natijalari yoritilgan. Hozir bir
qancha olimlarning fikri bilan tanishib chiqamiz.
www.sci-p.uz
III SON. 2025
674
Birinchisi bu Hyoung-Seon Choe, Chang-Gyu Yang va Sung-
Youl Junlarning “Janubiy
Koreyaning telekommunikatsiya sanoatida avlodlar bo'ylab oldinga va orqaga bog'lanish ta'siri
bo'yicha tadqiqot, Telekommunikatsiya siyosati” mavzusidagi ilmiy ishiga yuzlandik
(Choe,
Yang and Jun, 2020).
Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi Janubiy Koreya telekommunikatsiya sanoatining 4-
avlodga evolyutsiyasigacha boshqa tarmoqlarga ta'sirini o'rganishdir. Ushbu tadqiqot Janubiy
Koreya telekommunikatsiya sanoatining yuqori va quyi oqim tarmoqlariga taʼsiri va
oʻzgarishlarini tahlil qilish va uning 5
-
avlodga rivojlanishiga taʼsir koʻrsatishga qaratilgan.
Hukumatning maqsadi telekommunikatsiya sohasida startaplar va kichik yoki o'rta
korxonalarni qo'llab-quvvatlash siyosatini ishlab chiqishi va Koreyaning oligopolistik telekom
bozorida tarkibiy islohotlarni amalga oshirishi kerak.
Shu bilan birga Tarik Dogru, Sean McGinley va Timothy Selflarning “Mehmondo'stlik
sanoatini jalb qilish: Qo'shma Shtatlardagi ish o'rinlari va xodimlarning ish haqiga ta'siri:
Turizm menejmenti” mavzusidagi maqola bilan tanishib chiqdik (Dogru, McGinley an
d Self,
2020).
Ushbu olimlar “Mehmonxona sanoatining diqqatga sazovor joylari” mavzusida tadqiqot
yozishgan. Bu tadqiqotning maqsadi AQSh mehmondo'stlik sanoati iqtisodiyotning boshqa
tarmoqlaridan yangi iste'dodlarni jalb qilish uchun qanday pozitsiyani egallashini o'rganishdir.
Xususan, biz mehmondo'stlik sanoatidagi ish o'rinlari va ish haqining AQSh iqtisodiyoti va
iqtisodiyotning asosiy sektorlaridagi ixtiyoriy aylanmaga ta'sirini ko'rib chiqishgan. Ushbu
tadqiqot natijalari mehmondo'stlik firmalarining boshqa sohalardan ishga olishda qanchalik
muvaffaqiyatli ekanligini ko'rsatishi kutilmoqda.
Keyingi orinda mavzuyimizga nisbatan yaqin bolgan Peng Gao, Kunpeng Zhang, Peng
Zhenglarning “Sanoatni raqamlashtirishning global qiymat zanjiri pozitsiyasiga ta'siri:
Xitoyning sanoat tarmoqlaridan olingan dalillar, Iqtisodiy tahlil va siyosat” mavzusidag
i ilmiy
ish bilan tanishib chiqdik (Gao, Zhang and Zheng, 2022).
Ushbu olimlar “Sanoatni raqamlashtirishning global qiymat zanjiri holatiga ta'siri”
mavzusida o’z maqolalarini yozishdi. Sanoatni raqamlashtirish (ID) tarmoqlarni yuqori sifatli
rivojlantirish uchun yangi harakatlantiruvchi kuchga aylanadi. Mavjud tadqiqotlar, asosan,
global qiymat zanjiri pozitsiyasini (GVCP) ochiqlik va texnologik taraqqiyot nuqtai nazaridan
o'rganib chiqadi va sanoatni raqamlashtirish nuqtai nazaridan bir nechta tadqiqotlar mavjud.
Tadqiqotning xulosalari quyida keltirilgan. Birinchidan, ID Xitoy sanoat tarmoqlarining GVCP
darajasini sezilarli darajada oshiradi, bu sanoat tarmoqlarini qiymat zanjiri ko'tarilishini
amalga oshirishga undashi mumkin. Ikkinchidan, mexanizm tahlillari shuni ko'rsatadiki, ID
eksport texnologiyasining murakkabligini oshirish va Xitoy sanoat tarmoqlarining qiyosiy
ustunligini aniqlash orqali GVCPni oshirishi mumkin. Uchinchidan, ID asosan ishlab
chiqarishning oldingi uzunligiga ta'sir qiladi va ID texnologiya va ifloslanishni ko'p talab
qiladigan tarmoqlar uchun GVCP ni sezilarli darajada oshiradi. Xulosalarga asoslanib, biz sanoat
tarmoqlarini raqamlashtirishni yangilash qiymat zanjirlarini oshirish uchun samarali chora
deb hisoblaymiz.
Pearsonning asosiy ishi (1896) statistik tahlilda, xususan, o’zgaruvchilar o’rtasidagi
munosabatlarni tekshirish uchun regressiya usullarida poydevor bo’lib xizmat qiladi (Pearson,
1896). Ushbu metodologiya zamonaviy ekonometrik tadqiqotlarda asos bo’lib,
tadqiqotchilarga murakkab iqtisodiy tizimlar doirasidagi sabab va korrelyatsiyani o’rganish
imkonini beradi. Uning tadqiqotlari orqali kiritilgan regressiya tahlili turli iqtisodiy
kontekstlarda sabab va korrelyatsiyani o’rganish uchun muhim vositaga aylan
di. Pirson
metodologiyasining doimiy dolzarbligi va uning zamonaviy tadqiqot muammolariga
moslashishi, uning iqtisodiy hodisalarni tahlil qilishdagi ahamiyatini yana bir bor tasdiqlaydi.
Ushbu tadqiqotda qo’llaniladigan uslubiy vositalar, jumladan, regressiya diagnostikasi va
heteroskedastlik testlari eng zamonaviy statistik amaliyotlardan olingan. Breusch-Pagan testi
(Robbitt, 2020) kabi zamonaviy testlar ekonometrik modellarning mustahkamligini oshirishda
www.sci-p.uz
III SON. 2025
675
hal qiluvchi rol o’ynaydi. Ushbu vositalar tahminlarni aniq tasdiqlash imkonini beradi, natijalar
ishonchliligini buzishi mumkin bo’lgan xatolarni aniqlash va bartaraf etishga yordam beradi.
Ushbu ilg’or uslublarni o’z ichiga olgan tadqiqot topilmalarning nafaqat to’g’riligini, balki real
iqtisodiy ma’lumotlarga xos bo’lgan murakkabliklarga chidamliligini ta’minlaydi (flexible) va
natijada tadqiqotning ishonchliligi kuchaytirad va qo’llanilish ko’lamini kengaytiradi.
Xulosalarga asoslanib, biz sanoat tarmoqlarini raqamlashtirishni yangilash qiymat
zanjirlarini oshirish uchun samarali chora deb hisoblaymiz. Garchi u foydalangan
tadqiqotlarimizda metodologiya o’xshash bo’lsa
-
da, mamlakat, tanlab olingan omillar, ya’ni
gi
potezalarimiz va vaqt intervali farq qiladi. Shunday ekan, ushbu yangilangan va o’zgargan
ma’lumotlardan foydalanib qilingan tahlil o’z dolzarbligini mustahkamlaydi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Tadqiqotda Xitoy misolida makroiqtisodiy omillarning mamlakat sanoat taraqqiyotiga
ta’sirini empirik tahlili olib borildi. Mazkur tadqiqotni olib borishda miqdoriy
yondashuvdan
foydalanildi, ya’ni, Xitoy Sanoat taraqqiyotini ko’rsatib beruvchi Sanoati (bog’liq o’zgaruvchi)
va unga ta’sir qiluvchi makroiqtisodiy o’zgaruvchilar (mustaqil o’zgaruvchilar) –
Yalpi ichki
mahsulot aholi jon boshiga(YaIMAJB), Ekisport, Investitsiyalar va Inflatsiyaning 1992-yildan
2023-
yilgacha bo’lgan yillik statistik ko’rsatkichini ekonometrik modellashtirish orqali tahlili
amalga oshirildi. Vaqtli qatorlarda ishlash uchun global miqyosda ekonometrik tadqiqotchilar
orasida keng qo’llanib kelinayotgan Stata 18 dasturi asosiy dastak bo’ldi. Vaqtli qatorlarda OLS
(Ordinary least squared) va VAR (Vector autoregression) modellarida bog’liq va mustaqil
omillarning qisqa va uzoq muddatli bog’liqliklarini o’rganish uchun foydalanildi.
𝑌
𝑡
= 𝛽
0
+ 𝛽
1
𝑋
1𝑡
+ 𝛽
2
𝑋
2𝑡
+ ⋯ + 𝛽
𝑘
𝑋
𝑘𝑡
+ 𝜀
𝑡
OLS modeli formulasi:
𝑌
𝑡
= 𝑐 + 𝐴
1
𝑌
𝑡−1
+ 𝐴
2
𝑌
𝑡−2
+ ⋯ + 𝐴
𝑝
𝑌
𝑡−𝑝
+ 𝜀
𝑡
𝜀
𝑡
~𝑁(0, Σ)
VAR modeli formulasi:
Emperik tadqiqotimiz uchun to’plagan ma’lumotlarimizni Jahon Bankining rasmiy veb
saytidagi jahon mamlakatlariga tegishli sahifasidan Xitoyga tegishli statistik ko’rsatgichlar
to’plamidan foydalandik. Bog’liq o’zgaruvchilar uchun Sanoatning Yalpi ichki mah
sulotning
shakllantirishdagi miqdorini tanlab oldik. Buning sababi Jahon bankining mamlakatlarni sanoat
taraqqiyotiga ko’ra yuqori, orta va quyi daromadli mamlakatlarga bo’lish metodologiyasi
asosida Sanoatning Yalpi ichki mahsulotning shakllantirishdagi m
iqdori turadi. Shunga ko’ra
natijaviy omil sifatida biz shu o’zgaruvchilarni tanlab oldik. Yuqori omillarimizni mustaqil
o’zgaruvchi sifatida tanlab olishimizga sabab nazariyadan ma’lumki sanoat mahsulotlarni
o’sish ko’rsatkichlari bevosita tasir qiladi. Birinchi ta’sir qiluvchi omil sifatida Inflatsiyani
ko’rsatishimizga sabab: Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishda xom ashyo materiallari Xitoyda
yetishmovchiligi sababli, koproq import qilishga moslashgan. Ikkinchi omil sifatida aholi jon
boshiga to’g’ri keladigan YAIM qiymatini ko’rsatib o’tishimizni asosiy sababi: ishlab
chiqariladigan sanoat mahsulotlarni iste’molchisi albatta aholi hisoblanadi, YAIM esa bir yil
davomida Xitoy hududida ishlab chiqariladigan Tovar va xizmatlrning pul birligi ko’rinishidag
i
qiymatidir, ushbu qiymat aholi jon boshiga to’g’ri keladigan ulushi qanchalik yuqori bo’lsa,
ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotib olishda to’lov qobiliyati ham shuncha yuqori bo’ladi,
ya’ni qancha ko’p daromad olsa, tabiiy ravishda xohish istaklar ham shunga yarasha to’g’ri
proporsional ravishda oshadi, bu degani mahsulotlarga nisbatan xarid qilish istagi ham yuqori
bo’lishini kuzatish mumkin. Shu sababli ham YAIMni o’sishi sanoat rivoji uchun ulkan hissa
qo’shadi. Uchinchi omil sifatida eksportni olish
imizga sabab: ishlab chiqarilgan mahsulotni
ekisport qilish natijasida keladigon pul birligi bevosita YaIM ga tasir ko`rsatadi va bu ikkinchi
omilni tarkibiga qoshilib ketadi.
www.sci-p.uz
III SON. 2025
676
Shu sababli ham ushbu omillarni biz Xitoy sanoat taraqqiyotini belgilab beruvchi faktorlar
sifatida oldik.
1-rasm. Tanlangan omillar
bo’yicha gipotezani tekshirish
Manba:
muallif tomonidan tuzilgan.
Bizning gipotezamiz quyidagicha:
𝐻
10
: Sanoat (Industry - % of GDP) va Eksport o'rtasida hech qanday bog'liqlik yo'q;
𝐻
11
: Sanoat (Industry - % of GDP) va Eksport o'rtasida bog'liqlik mavjud;
𝐻
20
: Sanoat (Industry - % of GDP) va Aholi jon boshiga YaIM o'rtasida hech qanday
bog'liqlik yo'q;
𝐻
21
: Sanoat (Industry - % of GDP) va Aholi jon boshiga YaIM o'rtasida bog'liqlik mavjud;
𝐻
30
: Sanoat (Industry - % of GDP) va investitsiya o'rtasida hech qanday bog'liqlik yo'q;
𝐻
31
: Sanoat (Industry - % of GDP) va investitsiya o'rtasida bog'liqlik mavjud;
𝐻
40
: Sanoat (Industry - % of GDP) va inflyatsiya o'rtasida hech qanday bog'liqlik yo'q;
𝐻
41
: Sanoat (Industry - % of GDP) va inflyatsiya o'rtasida bog'liqlik mavjud;
Xitoyning sanoat rivojlanishiga ta’sir qiluvchi omillarni empirik
tahlil qilish uchun 1992-
2023-
yillardagi ko’rsatkichlar bilan ko’p faktorli ekonometrik model va tenglamalar ishlab
chiqildi. Xitoyning omillar va iqtisodiy rivojlanishi o’rtasidagi bog’liqlikni o’rganish va
ekonometrik tenglamalarni qurish uchun vaqt seriyalardan foydalanildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Xitoy mamlakatining Sanoatning taraqqiyoti bo’yicha olib borilgan empirik tadqiqotimiz
uchun tobe o’zgaruvchi sifatida tanlab olgan ko’rsatkichimiz Sanoat(Industriy), 1992
-yilda
1,84066E+11 AQSh dollarini tashkil etgan bo’lsa, 2023
-yili 6,81238E+12 AQSh dollarigacha
yuqorilagan.
1992-
2023 yillar davomida Xitoy sanoatining o‘sishi dunyo iqtisodiyoti tarixidagi eng
e’tiborga molik jarayonlardan biri bo‘ldi. Ushbu davrda Xitoy sanoati rivojlanishda ulkan
o‘zgarishlarni boshdan kechirdi va mamlakat dunyodagi eng yirik ishlab chiqarish
markazlaridan biriga aylandi. Quyida ushbu jarayonning asosiy omillari ko‘rsatilgan:
1. Arzon ishchi kuchi va katta ichki bozor.
2. Siyosiy barqarorlik va hukumatning faol roli.
Sanoat
Eksport
𝐻
1
Investitsiya-
lar
𝐻
3
Infilatsiya
𝐻
4
YaIMAJB
𝐻
2
www.sci-p.uz
III SON. 2025
677
3. Chet el investitsiyalari va eksportga qaratilgan iqtisodiy model.
4. Innovatsiyalar va texnologiyaga katta sarmoya.
5. Yashil iqtisodiyot va barqaror rivojlanishga o‘tish.
Xitoy 2023-
yilda global ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha yetakchi bo‘lib qoldi, ayniqsa
elektronika, qurilish materiallari, avtomobillar va energetik uskunalar sohalarida.
1-
jadval. Bog’liq va mustaqil o’zgaruvchilarning 1992
-2023 yillarda berilgan statistik
ko’rsatkichlari
Manba:
data.worldbank.org (n.d.)
www.sci-p.uz
III SON. 2025
678
1990-1996-
yillarda Xitoyda inflyatsiya darajasining yuqori bo‘lishiga bir qator omillar
sabab bo‘lgan. Ushbu davrda Xitoy iqtisodiyoti transformatsion jarayonlardan o‘tayotgan edi.
Quyida asosiy sabablar keltirilgan:
1.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish: 1980
-yillar oxiri va 1990-yillar boshida Xitoy davlat
boshqaruvidan bozor iqtisodiyotiga o‘tishni jadallashtirdi. Bu jarayon narxlarni
erkinlashtirishga olib keldi, ya’ni narxlarni davlat emas, bozor belgilay boshladi. Natijad
a, bozor
mexanizmlari hali yetarli rivojlanmaganligi sababli narxlar keskin o‘sdi.
2.
Davlat siyosati va islohotlarning oqibatlari: Hukumat islohotlar davomida ba’zi
masalalarni nazorat qilishda sustkashlikka yo‘l qo‘ydi. Ayniqsa, narxlar va ishlab chiqarish
hajmi o‘rtasidagi nomutanosiblik inflyatsiyani kuchaytirdi.
1994-
yilga kelib inflyatsiya ko‘rsatkichi eng yuqori nuqtaga yetdi —
qariyb 24%. Ammo
hukumat keskin chora-tadbirlarni amalga oshirib, pul massasini qisqartirish va iqtisodiy
faollikni tartibga solish orqali inflyatsiyani bosqichma-bosqich kamaytira oldi. 1996-yilga kelib,
inflyatsiya ko‘rsatkichi sezilarli darajada pasaydi. 2023
-yilga kelib bu ko`rsatgich deyarli 1% ga
tushdi.
1992-yildan 2023-yilgacha Xitoyda aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot (YaIM) sezilarli
darajada oshdi, bu mamlakatning iqtisodiy rivojlanishining muhim ko‘rsatkichidir. 1992
-yilda
Xitoyning aholi jon boshiga YaIMi taxminan 377 AQSh dollarini tashkil etgan. Bu davrda Xitoy
hali rivojlanayotgan mamlakat bo‘lib, iqtisodiyoti asosan qishloq xo‘jaligiga tayanar edi. 2023
-
yilga kelib, Xitoyning aholi jon boshiga YaIMi sezilarli darajada oshib, taxminan 13,000 AQSh
dollariga yetdi. Bu o‘sish mamlakatning sanoat
lashuvi, urbanizatsiyasi va global iqtisodiyotga
integratsiyalashuvi natijasida amalga oshdi.
1-
rasm. Bog’liq va mustaqil o’zgaruvchilarning grafik usulida statsionarlikka
tekshirishning natijalari
Manba:
muallif tomonidan Stata 18 da tuzilgan.
1
-
rasmda keltirilgan statsionarlikning grafik tahlili shuni ko’rsatadiki,
Sanoat
bog’liq
o’zgaruvchisi statsionar emas, chunki uning o’rtacha ko’rsatkichi vaqt o’tishi bilan o’zgarib
statsionarlik shartini buzadi. Grafiklar vizual ko’rinishi orqali bilish mumkinki, barcha 4 ta
mustaqil omillarimiz bo’lgan o’zgaruvchilar ham statsionar
emas.
Inflatsiya
pasayish
tendensiyasiga ega, ammo sezilarli tebranishlar bilan, ushbu jihat o’rtacha qiymat va
dispersiyaning o’zgarishini ko’rsatadi. Yana bir mustaqil omil
Investitsiyalar
sezilarli
tebranishlarni hamda o’zgaruvchanlikni ko’rsatmoqda, bu ham o’rtacha va dispersiyaning
www.sci-p.uz
III SON. 2025
679
o’zgaruvchanligini anglatadi.
Eksport
keskin yuqorilash va tebranishlar bilan tavsiflanib,
o’rtacha ko’rsatkichning beqarorligini ko’rsatadi
YaIM AJB
barqaror yuqorilash trendini
tasvirlaydi, shuningdek, bu ham vaqt o’tishi bilan o’rtacha qiymatning o’zgarishi sababli
statsionarlik holatini buzadi.
2-jadval.
Bog’liq va mustaqil o’zgaruvchilarning Dikkey
-Fyuller testida statsionallikka
tekshirishning natijalari
O’zgaruvchilar
nomi
Test
statistika-
ning
qiymati
1 foizlik
tanqidiy
(critical)
qiymati
5 foizlik
tanqidiy
(critical)
qiymati
10
foizlik
tanqidiy
(critical)
qiymati
Kuzatuv-
lar soni
Mak
Kinnon
P-
Qiymat
Differen-
siyalangan-
lik darajasi
(0,1,2-
darja)
Sanoat
-4.774
-3.716
-2.986
-2.624
30
0.0001
1
YaIM AJB
-4.498
-3.716
-2.986
-2.624
30
0.0002
1
Investitsiyalar
-4.238
-3.716
-2.986
-2.624
30
0.0006
1
Eksport
-4.659
-3.716
-2.986
-2.624
30
0.0001
1
Inflatsiya
-5.266
-3.716
-2.986
-2.624
30
0.0000
1
Manba:
muallif tomonidan Stata 18 da tuzilgan.
Dikkey
-
Fuller testi vaqt seriyasini tahlil qilishda keng qo’llanilib kelinadi va
tadqiqotchilarga ma’lumotlarning statsionar yoki vaqt bo’yicha o’zgaruvchanligini aniqlashga
yordam beradi (Hyndman va boshq., 2019; Stoffer, 2017). Vizual yoki oddiy statistik testlar kabi
boshqa usullardan farqli o’laroq, Dikkey
-Fuller testi nafaqat statsionarlikning mavjudligini
aniqlaydi, balki uni to’g’rilash yo’lini ham taqdim qiladi. Agar ma’lumotlar statsionar bo’lmasa,
ushbu usul uni statsionarga aylantirish uchun dif
ferensiyallashni qo’llash imkonini beradi, bu
esa tahlil va modellashtirishni sezilarli darajada osonlashtiradi.
Test natijalari va uning qoidalariga ko’ra, test statistikaning qiymati barcha tanqidiy qiymatlar
-
1%, 5%, 10% dan kichik bo’lishi lozim. Undan tashqari, Makkenin p
-qiymatida 0.05 dan kichik
bo’lishi
talabiga
rioya
qilinishi
talab
etiladi.
2-
rasm. Bog’liq va mustaqil omillarning korrelatsiya grafigi
Manba:
muallif tomonidan Stata 18 da tuzilgan.
www.sci-p.uz
III SON. 2025
680
2-
jadvalimiz ma’lumotlariga ko’ra,
Sanoat, Eksport, YaIMAJB, Investitsiya va Inflatsiya
o’zgaruvchilari ushbu test natijasiga ko’ra statsionar emas. Bundan kelib chiqib barcha
o`zgaruvchilar bir martadan differensiyalanib statsionar holatga keltirilgan.
Yuqorida keltirilgan 2-
rasmda biz kiritib o’tgan omillar o’rtasidagi korrelyatsiya tahlili
tasvirlangan. 1896-
yil Karl Pearson “Mathematical Contributions to the Theory of Evolution III:
Regression, Heredity, and Panmixia” ishida keltirib o’tganki, musbat qiymatlar to’g’ri, manfiy
qiymatlar teskari, 0 ga yaqinlashgan va teng bo’lsa bo’g’liqlik yo’qligini anglatadi.
Inflyatsiya
o’zgaruvchisi
Sanoat
bilan teskari bog’liqlikka ega ekanligini ko’rishimiz
mumkin:
Inflyatsiya
ortishi bilan
Sanoat
qiymatlari pasayish xossasiga ega bo’lib salbiy
korrelyatsiya mavjudligini ko’rsatadi.
Rasmiy ayirboshlash kursi
o’zgaruvchisi ham
Sanoat
bilan zaifroq salbiy korrelyatsiyani tasvirlaydi, lekin bo’g’liqlik unchalik ham aniq emas. Shu
bilan birga,
Eksport va import Sanoat
bilan ijobiy bog’liqlikni ko’rsatdi:
Eksport va import
qiymatlari oshgani sayin
Sanoat
qiymatlari ham ortishi mumkin. Shunday qilib,
Eksport va
import
Sanoatga
to’g’ri,
Inflyatsiya
va
Rasmiy ayirboshlash kursi
esa teskari ravishda
bog’langan.
(2-rasm, 3-jadval).
3-jadval.
Korrelyatsiya jadvali (Pairwise correlations)
Variables
(1)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
(7)
(8)
(1) lnSanoati
1.000
(2) lnInflyatsiya
-0.453*
1.000
(0.018)
(3) lnEksporti
0.990* -0.431*
1.000
(0.000) (0.025)
(4) lnImporti
0.992* -0.426* 0.998*
1.000
(0.000) (0.027) (0.000)
(5) lnRasmiyayirbo~i -0.475*
0.012
-0.431* -0.458*
1.000
(0.006) (0.954) (0.014) (0.008)
(6) lnInve
0.080
-1.000
0.043
0.134
0.832
1.000
(0.949) (1.000) (0.972) (0.914) (0.375)
(7) lnYaIMyillikos~i
-0.627* 0.686* -0.566* -0.568*
0.171
0.542
1.000
(0.000) (0.000) (0.001) (0.001) (0.350) (0.635)
(8) lnIshsizlik
0.867* -0.555* 0.891* 0.888*
-0.109
-0.579* 1.000
(0.000) (0.004) (0.000) (0.000) (0.581)
(.)
(0.001)
*** p<0.01, ** p<0.05, * p<0.1
Manba:
muallif tomonidan Stata 18 da tuzilgan.
Yuqorida ko’rsatib o’tilgan 3
-jadvalda
Sanoat
bog’liq o’zgaruvchisiga nisbatan mustaqil
omillarning bog’liqligi tasvirlangan korrelyatsiya ma’lumotlari keltirib o’tilgan.
Bog’liqlik ko’rsatkichlari darajalariga binoan xulosa qilishimiz mumkinki,
Sanoat
o’zgaruvchisiga
nisbatan
YaIMyillikos~i -0.627 va Inflyatsiya
-0.453 qiymatlarii bilan kuchli
salbiy,
investitsiyalar
0.080 bilan ijobiy o’rtacha,
ishsizlik
0.867 bilan kuchli ijobiy hamda
Eksport
0.990
va Import
0.992 qiymatlari bilan yuqori ijobiy bo’g’liqlikka ega.
www.sci-p.uz
III SON. 2025
681
4-jadval.
Chiziqli regressiya (Linear regression, OLS model)
lnSanoati
Coef.
St.Err.
t-
value
p-
value
[95%
Conf
Interval]
Sig
lnInflyatsiya
.144
.14
1.03
.317
-.148
.435
lnRasmiyayirboshla~i
-3.033
.689
-4.40
0
-4.47
-1.597
***
lnYaIMyillikosishf~i
-.306
.394
-0.78
.447
-1.128
.516
lnIshsizlik
4.567
.559
8.18
0
3.402
5.732
***
Constant
28.275
1.758
16.08
0
24.607
31.944
***
Mean dependent var
27.935
SD dependent var
1.176
R-squared
0.878
Number of obs
25
F-test
36.067
Prob > F
0.000
Akaike crit. (AIC)
35.396
Bayesian crit. (BIC)
41.491
*** p<.01, ** p<.05, * p<.1
Manba:
muallif tomonidan Stata 18 da tuzilgan.
4-jadvaldagi chiziqli regressiya hisob-kitobi
R² 0.878
,
F-testi 36.067, p-qiymati 0.000
modeldagi bo
’
g
’
liq o
’
zgaruvchi
Sanoat
ning 25 kuzatishlar davomida 1% ga oshishi yoki
tushishini 87.8% qismi keltirilgan mustaqil omillar ta
’
sirida amalga oshirilganini aniqlab berdi.
Inflatsiya
uchun koeffitsient 0.144 ni tashkil etadi, ya
’
ni inflatsiyaning har 1% ga o
’
sishi
Sanoat
o
’
rtacha 14.4% ga oshishiga ta
’
sir qiladi. p-qiymati 0.317 bu ta
’
sirga ishonchni biroz
kamaytiradi.
Ishsizlik
ham Sanoatga ijobiy ta
’
sir ko
’
rsatadi. Koeffitsient 4.567 ga teng bo
’
lib,
ishsizlik
ning 1% ga o
’
sishi sanoatning 4.5% o
’
sishini ta
’
minlaydi.
Rasmiy ayirboshlash kursi
Sanoatga salbiy ta
’
sir ko
’
rsatadi, koeffitsient -3.033, bu
rasmiy ayirboshlash kursining 1% o
’
sishi Sanoatning 3.033% ga kamayishini tasvirlaydi. Uning
p-qiymati 0.000 bu ahamyatliligini ko`rsatadi. YaIMyillikosishf~i ning Sanoatga sezilarli salbiy
ta
’
siri bo
’
lib, YaIMyillikosishf~i ning 1% o
’
sishi Sanoatning 0.306% ga kamayishiga sabab
bo
’
ladi. Koeffitsient
-0.306, p-qiymati 0.447 bu ta
’
sirga ishonchni biroz kamaytiradi.
lnSanoat = 28.275+0.144lnInflatsiya-3.033lnRasmiyayirboshla~i
-0.306 lnYaIMyillikosishf~i +4.567 lnIshsizlik + ei
Model konstantasi 28.275 ga teng hamda p-qiymati 0.000 bo
’
lib statistik ahamiyatga ega.
5-jadval.
Tasviriy statistika natijasi (Descriptive Statistics)
Variable
Obs
Mean
Std. Dev.
Min
Max
lnSanoati
32
28.064
1.181
25.939
29.582
model
25
27.935
1.102
26.093
29.945
Manba:
muallif tomonidan Stata 18 da tuzilgan.
5-jadval shuni ko
’
rsatadiki, modeldagi ko
’
rsatkichlar kamroq o
’
zgaruvchanlikka ega
(Standard Deviation
-
standart og
’
ish 1.102 ga nisbatan 1.181) bo
’
lib, ushbu regressiyadagi
www.sci-p.uz
III SON. 2025
682
tanlov miqdorlari bir xilroq ekanligini ko
’
rsatadi. Bu modelning ishonchliligini oshirgan holda
uni o
’
rtacha qiymatdan kamroq og
’
ishni ta
’
minlab bergan ma
’
lumotlar asosida qurilganligini
ko
’
rsatadi.
6-jadval.
Breusch-Pagan testi natijasi
chi2(1)
Prob > chi2
lnSanoat
0.01
0.9136
Manba:
muallif tomonidan Stata 18 da tuzilgan.
6-jadvalda modelning ishonchliligini oshiruvchi navbatdagi test natijasi tasvirlangan.
Breusch-Pagan test natijalari 0.01 ni, p 0.9136 qiymatlarini aniqladi. Bu shuni anglatadiki,
model katta ehtimollik bilan geteroskedastlikka uchramagan va uning natijalarini barqaror deb
hisoblash mumkin.
7-jadval.
Shapiro-wilk testi natijasi (Shapiro-Wilk W test for normal data)
Variable
Obs
W
V
z
Prob>z
qoldiq
25
0.986
0.398
-1.883
0.970
Manba:
muallif tomonidan Stata 18 da tuzilgan.
Shapiro-Wilk testi natijalari (7-
jadval) "qoldiq" o’zgaruvchisi uchun W qiymati 0,986 va
p-
qiymati 0,970 ni ko’rsatdi. Shunday ekan, 13% ahamiyatlilik darajasida ma’lumotlarni
normal taqsimlash gipotezasini rad etish uchun hech qanday sabab
yo’q. Ya’ni, "qoldiq"
o’zgaruvchisi uchun ma’lumotlar normal taqsimlangan va keyingi tahlil uchun mos keladi.
3-rasm. Qolqidlarning normal taqsimoti grafigi
Manba:
muallif tomonidan Stata 18 da tuzilgan.
Grafikda (3-rasm) egri chiziq orqali model
qoldiqlarining qay tarzda to’g’ri taqsimlanishi
ko’rsatilgan. Qoldiqlarning gistogrammasi normal taqsimotga o’xshash shaklga ega. Egri chiziq
tepalik pozitsiyasi normal taqsimotga to’g’ri kelganligi sababli, model qoldiqlari, normal
taqsimlangan degan xulo
saga kelishimiz mumkin. Bu modelning to’g’riligi va geteroskedastlik
hamda chiziqlilikning yo’qligi uchun yaxshi belgidir.
www.sci-p.uz
III SON. 2025
683
8-jadval.
Mustaqil omillarni multikollinearlik testi natijasi (Variance inflation factor)
VIF
1/VIF
lnYaIMyillikosishf~i
2.597
.385
lnInflyatsiya
2.152
.465
lnIshsizlik
1.766
.566
lnRasmiyayirboshla~i
1.058
.945
Mean VIF
1.893
.
Manba:
muallif tomonidan Stata 18 da tuzilgan.
Mustaqil omillarni multikollinearlik testi natijasi (VIF) (8-jadval) ga binoan, mustaqil
o’zgaruvchilarning har biri uchun qiymatlar berilgan. Barcha VIF qiymatlari 10 kritik
chegaradan past bo’lib, o’zgaruvchilar orasidagi multikollinearlikning past darajasini ko’rsatdi.
Xususan, Rasmiyayirboshla~i
o’zgaruvchisi boshqa o’zgaruvchilar bilan minimal o’zaro
bog’liqlikni ko’rsatuvchi eng kichik VIF (1,058) ga ega,
YaIMyillikosishf~i esa eng katta VIF
(2,597) ga ega, lekin shunga qaramay normal diapazonda. O’rtacha VIF 1,893 ni tashkil qilib
modelda multikollinearlik yo’qligini tasdiqlaydi. Umuman olganda, test natijalari shuni
ko’rsatadiki, modelda sezilarli multikollinearlik muammolari yo’q va o’zgaruvchilar keyingi
tahlil uchun ishlatilishi mumkin.
9-jadval.
Breusch-Godfrey avtokorrelyatsiya testi natijasi
Lags (p)
Chi2
df
Prob > chi2
1
4.802
1
0.028
Manba:
muallif tomonidan Stata 18 da tuzilgan.
Avtokorrelyatsiya uchun Breusch-Godfrey testi natijalari (9-jadval) orqali shuni xulosa
qilishimiz mumkinki, qoldiqlar orasida avtokorrelyatsiya mavjud. Avtokorrelyatsiyaning
yo’qligi R
-
kvadrat ehtimoliylik qiymatining 0.05 dan katta ekanligida ko’rinadi.
10-jadval.
Bog’liq va mustaqil omillarning VAR modeli jadvali
Vector autoregression
Sample: 1994 thru 2023 Number of obs = 30
Log likelihood =
-
2528.547 AIC = 170.9698
Equation
Parms
RMSE
R-sq
chi2
P>chi2
Sanoati
9
2.2e+11
0.9935
4588.025
0.0000
Eksporti
9
1.5e+11
0.9888
2649.288
0.0000
Inve
9
4.5e+10
0.7554
92.65237
0.0000
YaIMAJBUS
9
301.209
0.9963
65.4296
0.0000
Manba:
muallif tomonidan Stata 18 da tuzilgan.
www.sci-p.uz
III SON. 2025
684
Coefficient
Std.
err.
P>z
[95% conf.
interval]
Sanoati
Sanoati
L1.
1.562
1.087
1.440
0.151
-0.568
3.692
L2.
-2.629
1.205
-2.180
0.029
-4.990
-0.268
Eksporti
L1.
-0.501
0.554
-0.900
0.366
-1.587
0.585
L2.
1.897
0.607
3.120
0.002
0.707
3.088
Inve
L1.
-8.000
1.334
-6.000
0.000
-10.615
-5.385
L2.
4.782
1.144
4.180
0.000
2.539
7.025
YaIMAJBUS
L1.
-1.06e+09 6.67e+08 -1.580
0.113
-2.36e+09
2.52e+08
L2.
1.90e+09 7.37e+08 2.570
0.010
4.52e+08
3.34e+09
_cons 1.56e+09 7.07e+10 0.020
0.982
-1.37e+11
1.40e+11
Manba:
muallif tomonidan Stata 18 da tuzilgan.
Yt (Sanoat) = 1.56 L1 Sanoat t-1 -2.63L2 Sanoat t-2
–
0.5 L1 Eksport t-1 + 1.9 L2 Eksport
t-2 - 8 L1 Investitsiya t-1 + 4.78 L2 Investitsiya t-2 -1.06e+09 L1YaIMAJB t-1 +1.90e+09 L2
YaIMAJB +
ε
t
Yuqoridagi jadval (10-
jadval) bo’gliq va mustaqil omillarning bog’liqligi statistik
ahamiyatli ekanligini ko’rsatib berdi. Bundan kelib chiqib, Sanoat bog’liq omilining 1
-qiymati
(L1) va mustaqil omillar Eksport va YaIMAJB 1-qiymatlari (L1) dan tashqari barcha qiymatlar
statistik ahamiyatga egadir. Eksportning
bir foizga oshishi bo’g’liq o’zgaruvchimiz bo’lgan
Sanoatning L2 bo’yicha 1.897 birlikka oshishiga,
Investitsiya
ning bir foizga oshishi L1 bo’yicha
8 birlikka kamayishiga, |L2 bo`yicha 4.78 birlik oshishiga, YaIMAJB ning bir foiz oshishi L2
bo’yicha 1.9 ga oshishiga olib kelar ekan. Bundan ko’rishimiz mumkinki, eksport va YaIMAJB
oshishi Xitoy Sanoatiga sezilarli darajada foyda keltirishi mumkin.
4-rasmda berilgan VAR modeli varbasic grafigiga qaraydigon bo`lsak, bu rasm impuls-
reaksiya funksiyasi (IRF) natijalarini ifodalovchi grafiklardan iborat. IRF vaqt o‘tishi bilan bir
o‘zgaruvchining boshqa o‘zgaruvchiga ta’sirini ko‘rsatadi.
Grafiklarning tarkibi:
• Har bir qator bitta javob o‘zgaruvchini (response variable) ifodalaydi.
• Har bir ustun esa impuls (shok) o‘zgaruvchini ko‘rsatadi.
• Grafiklarning nomlari masalan, “varbasic, Eksporti, Eksporti” tarzida yozilgan bo‘lib, bu
birinchi so‘z model nomi, ikkinchisi impuls o‘zgaruvchi, uchinchisi esa javob o‘zgaruvchi
ekanligini bildiradi.
Chiziqlar va ishonch oralig‘i:
• Moviy chiziq (Orthogonalized IRF) —
shok berilganda, vaqt bo‘yicha o‘zgaruvchining
qanday javob berishini ko‘rsatadi.
• Kulrang soya (95% CI) —
95% ishonch oralig‘ini bildiradi, ya’ni natijalar shu oralikda
bo‘lishi ehtimoli yuqori.
www.sci-p.uz
III SON. 2025
685
4-rasm. VAR modeli varbasic grafigi
Manba:
muallif tomonidan Stata 18 da tuzilgan.
Muhim kuzatishlar:
• Ba’zi grafiklarda ta’sir deyarli yo‘q yoki nolga yaqin (masalan, “varbasic, Eksporti,
YalMAJBUS” va “varbasic, Inve, YalMAJBUS”).
• “varbasic, Eksporti, Sanoati” grafikasi vaqt o‘tishi bilan ortib boruvchi trendga ega.
• “varbasic, Inve, Eksporti” grafikasi dastlab pasayadi, so‘ngra tiklanadi, ya’ni investitsiya
eksportga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, lekin keyinchalik bu ta’sir kamayadi.
• “varbasic, Sanoati, Eksporti” va “varbasic, Sanoati, Sanoati” grafikalarida ishonch oralig‘i
ancha keng, bu esa ushbu ta’sirning noaniqligini bildiradi.
Xulosa:
• IRF natijalari iqtisodiy o‘zgaruvchilarning o‘zaro bog‘liqligini tahlil qilishga yordam
beradi.
• Ba’zi ta’sirlar barqaror va sezilarli, boshqalari esa deyarli mavjud emas yoki ishonch
oralig‘i juda katta.
• Bu natijalar vaqt seriyasi modeli (masalan, VAR modeli) asosida olingan bo‘lishi
mumkin.
Agar ma’lum bir qator yoki grafik haqida batafsil tahlil kerak bo‘lsa, qo‘shimcha savollar
bera olasiz.
11-jadval.
Grenjer sabab-oqibat testi natijasi (Granger causality Wald tests)
Equation
Excluded
chi2
df
Prob>Chi2
Sanoati
Eksporti
15.151
2
0.001
Sanoati
Inve
49.219
2
0.000
Sanoati
YaIMAJBUS
8.525
2
0.014
Sanoati
ALL
52.193
6
0.000
Manba:
muallif tomonidan Stata 18 da tuzilgan.
www.sci-p.uz
III SON. 2025
686
11-jadvalda Grenjer sabab-
oqibat testi natijasi keltirilgan bo’lib, unga ko’ra barcha
mustaqil omillar ya’ni
Eksport
,
Investitsiya
va
YaIMAJB
ning o’zgarishi sababidan bo’g’liq
o’zgaruvchi bo’lgan Sanoat o’zgarishi ehtimollik (Prob chi2) darajasi 0.1 dan kichik bo’lgani H1
gipotezasini qabul qilishimizga asos bo’lib hisoblanadi
5-rasm. Aholi jon boshiga YaIMning 2024-2028-yillar uchun prognoz grafigi
Manba:
muallif tomonidan Stata 18 da tuzilgan.
Grafikda (5-rasm) keltirilgan Sanoat prognozi 2024
–2028 yillar uchun o’rtacha hisob
-
kitoblar va ishonch intervallari dinamikasini ko’rsatadi. Grafik 2024 yildan keyin Sanoatning
o`sib borish trendi mavjudligini ko’rsatdi. Prognoz 95% ishonch oralig’i yordamida tuzildi, bu
yerda qizil chiziq o’rtacha p
rognozni, yashil chiziq pastki chegarani va sariq chiziq yuqori
chegarani ifodalaydi.
12-jadval.
Aholi jon boshiga YaIMning 2024-2028-yillar uchun prognoz jadvali
Prognoz davri
Quyi darajadagi
prognoz
O’rta darajadagi
prognoz
Yuqori darjadagi
prognoz
2024
7.088e+12
6.679e+12
7.496e+12
2025
7.913e+12
7.151e+12
8.675e+12
2026
8.702e+12
7.711e+12
9.692e+12
2027
9.166e+12
8.028e+12
1.031e+13
2028
9.465e+12
8.161e+12
1.077e+13
Manba:
muallif tomonidan Stata 18 da tuzilgan.
12-
jadvaldagi ma’lumotlar o`rtacha Sanoatning 2024 yildagi 6.679e+12 dan 2028 yilda
8.161e+12 gacha o`sishini tasdiqlaydi.
Umuman olganda aytishimiz mumkinki, yuqoridagi prognoz bo’yicha Sanoatning o’rtacha
qiymati bosqichma-
bosqich o`sishini ko’rsatdi.
Xulosa va takliflar
Olingan natijalardan xulosa qilib aytishimiz mumkinki, Xitoy mamlakati Sanoati
o’zgarishi, asosan, eksport, investitsiyalar, inflyatsiya va aholi jon boshiga yalpi ichki
mahsulot(YaIMAJB) kabi mustaqil o`zgaruvchilar natijasida bo’lishi aniqlandi. Ulardan
eksport,
investitsiyalar va YaIMAJB Sanoatga ijobiy, inflyatsiya esa salbiy ta’sir ko’rsatadi.
www.sci-p.uz
III SON. 2025
687
Xitoy sanoati dunyodagi eng yirik va eng tez rivojlanayotgan sanoat tarmoqlaridan biridir.
U global ishlab chiqarish markazi bo‘lib, arzon ishchi kuchi, kuchli infratuzilma va davlatning
qo‘llab
-quvvatlovchi siyosati tufayli jadal rivojlanmoqda.
Asosiy xususiyatlar: Dunyodagi eng yirik ishlab chiqaruvchi davlat
–
Xitoy ko‘plab
mahsulotlar, jumladan elektronika, avtomobil, kimyo va to‘qimachilik sohalarida global
yetakchi hisoblanadi.
Eksportga yo‘naltirilgan iqtisodiyot –
Xitoy dunyoning eng yirik eksportchisi bo‘lib, AQSh
va Yevropa Ittifoqi kabi bozorlarga katta hajmda mahsulot yetkazib beradi.
Texnologik taraqqiyot
–
So‘nggi yillarda Xitoy yuqori texnologiyali sanoat, jumladan
sun’iy intellekt, robototexnika va yarimo‘tkazgichlar ishlab chiqarish bo‘yicha ham
rivojlanmoqda.
Davlatning faol ishtiroki
–
Hukumat sanoatni rivojlantirish uchun katta investitsiyalar
kiritadi va strategik dasturlar, masalan, "Made in China 2025" rejasini amalga oshiradi.
Ekologik muammolar
–
Sanoatning tez o‘sishi atrof
-muhit muammolarini keltirib
chiqarmoqda, bu esa hukumatni ekologik standartlarni kuchaytirishga majbur qilmoqda.
Xitoy sanoati dunyo
iqtisodiyotining ajralmas qismi bo‘lib, ishlab chiqarish hajmi,
innovatsiyalar va eksport salohiyati bilan yetakchilik qilmoqda. Biroq, kelajakda atrof-muhit
muammolari, ishchi kuchi tannarxining oshishi va xalqaro savdo cheklovlari kabi
qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin. Shunga qaramay, Xitoy sanoati hali ham global
iqtisodiyotda muhim rol o‘ynashda davom etadi.
Xitoy sanoatini yanada rivojlantirish bo‘yicha takliflar:
Xitoy sanoati allaqachon dunyodagi eng rivojlangan sanoat tizimlaridan biri bo‘lsa ham,
uning yanada rivojlanishi uchun quyidagi takliflarni berish mumkin:
1. Yuqori texnologiyali sanoatga e’tibor qaratish
Sun’iy intellekt (AI), robototexnika va avtomatlashtirish sohalarini yanada rivojlantirish
orqali mahsulot sifatini oshirish va ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish.
Yarimo‘tkazgichlar va chip ishlab chiqarish sohasida mustaqillikka erishish, chunki bu
tarmoq hozirda AQSh va Yevropa texnologiyalariga bog‘liq.
2. Barqaror rivojlanish va ekologik muammolarni hal qilish
Atrof-muhitga zarar yetkazmaydigan ishlab chiqarish tizimlarini joriy etish, yashil
texnologiyalarni kengaytirish.
Yenilanuvchi energiya manbalaridan (quyosh va shamol energiyasi) foydalangan holda
sanoatni ekologik toza shaklda rivojlantirish.
3. Ichki talabni kuchaytirish va innovatsiyalarni rag‘batlantirish
Ichki bozorni rivojlantirish orqali sanoat mahsulotlarini faqat eksport uchun emas, balki
Xitoy ichki bozori uchun ham moslashtirish.
Innovatsiyalar va tadqiqotlar uchun xususiy sektor va davlat o‘rtasidagi hamkorlikni
kuchaytirish.
4. Ta’lim va malakali ishchi kuchini tayyorlash
Muhandislik va texnologik ta’lim sohasini yanada rivojlantirish, yoshlarni zamonaviy
texnologiyalar bilan tanishtirish.
Ishchilarni raqamli va avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish tizimlariga moslashtirish
uchun o‘quv dasturlarini joriy qilish.
5. Xalqaro hamkorlik va savdo munosabatlarini mustahkamlash
"Bir kamar, bir yo‘l" tashabbusi doirasida boshqa mamlakatlar bilan sanoat hamkorligini
kuchaytirish.
Global bozor bilan
bog‘liqlikni saqlab qolish uchun AQSh va Yevropa bilan savdo
aloqalarini diversifikatsiya qilish.
Xitoy sanoatining yanada rivojlanishi uchun yuqori texnologiyalar, ekologik barqarorlik,
ta’lim va xalqaro hamkorlikka e’tibor qaratish muhim. Shu yo‘nalishlarda islohotlar amalga
oshirilsa, Xitoy nafaqat ishlab chiqarish markazi, balki texnologik innovatsiyalar yetakchisiga
www.sci-p.uz
III SON. 2025
688
ham aylanishi mumkin. Berilgan xulosa va takliflr Xitoy sanoatida inobatga olinib qo`llanilsa
kelgusi yillarda yuqorida keltirilgan pragnozga erishiladi va natija yanada yuqorilaydi.
Adabiyotlar/
Литература
/References:
Aleksandr Gasparyan, (2011) RBK.
Закат империи: как Nokia сама отдала рынок
конкурентам.
(https://www.rbc.ru/society/28/07/2011/5703ea0a9a79477633d35dcb)
Choe, H.-S., Yang, C.-G. and Jun, S.-Y. (2020). Intergenerational backward and forward
linkages in South Korea’s telecommunications industry. Telecommunications Policy, 44(10), 1–
12.
Dogru, T., McGinley, S. and Self, T. (2020). Attracting hospitality industry talent: Impacts on
jobs and wages in the U.S. *Tourism Management*, 81, 104159.
Gao, P., Zhang, K. and Zheng, P. (2022). The impact of industrial digitalization on global
value chain position: Evidence from China’s industrial sectors. *Economic Analysis and Policy*, 75,
pp. 200
–
214.
Karimova M. A. (2022)
O‘zbekiston sanoatining boshqa tarmoqlar bilan o‘zaro
integratsiyasi: iqtisodiy va statistik baholash.
Ilg‘or iqtisodiyot va pedagogik texnologiyalar
,
oktyabr. https://journal.tsue.uz/index.php/iqtisod/article/view/1085
Pearson, K. (1896). Mathematical contributions to the theory of evolution. III. Regression,
heredity, and panmixia. *Philosophical Transactions of the Royal Society A*, 187, pp. 253
–
318.
Qodirova N. M. (2023) MDH davlatlari sanoat tarmoqlarining taqqoslov tahlili va prognozi.
Ilg‘or iqtisodiyot va pedagogik texnologiyalar
, mart. https://journal.tsue.uz/index.php/
iqtisod/article/view/1302
Robbitt, C. (2020). Robustness in econometric diagnostics: Advances in heteroskedasticity
testing. *Journal of Econometrics*, 217(1), pp. 99
–
115.
Rukhiddin Zayniddinov, et al., (2023) Empirical Investigation of the Relationship Between
Digital Economy and Economic Development in Uzbekistan. ICFNDS ‘23, December 21, 22, Dubai,
United
Arab
Emirates.
https://www.researchgate.net/publication/380558003
_An_Empirical_Investigation_of_the_Relationship_Between_Digital_Economy_and_Economic_Dev
Rukhiddin Zayniddinov, et al., (2023) The Relationship Between Economic Development and
Selected Economic Indicators in case of Italy. Noyabr. Iqtisodiy Taraqqiyot va Tahlil ilmiy elektron
jurnal. VII son. https://www.researchgate.net/publication/376456012_ THE_RELATIONSHIP
_BETWEEN_ECONOMIC_DEVELOPMENT_AND_SELECTED_ECONOMIC_INDICATORS_IN_CASE_O
F_ITALY
Rukhiddin Zayniddinov.(2023) The interaction between Islamic finance and economic
development based on time-series model: the case of Indonesia. April 2023. AIP Conference
Proceedings. 3rd International Recent Trends in Technology. Engineering and Computing
Conference 2022 - (HYBRID CONFERENCE). 29 & 30 August 2022 Hard Rock Hotel Penang,
Penang, Malaysia. https://www.researchgate.net/publication/370400103_The_interaction_
between_Islamic_finance_and_economic_development_based_on_timeseries_model_the_case_of_I
ndonesia
Usmonov D. A. (2023)
O‘zbekiston sanoat rivojlanishining ekonometriya modellari asosida
tahlili.
Ilg‘or iqtisodiyot va pedagogik texnologiyalar
, aprel/ https://journal.tsue.uz
/index.php/iqtisod/article/view/1457
Zach Robbitt. (2020) The Breusch-Pagan Test: Definition & Example.
https://www.statology.org/breusch-pagan-test/
