www.e-itt.uz
II SON. 2024
335
ЎЗБЕКИСТОНДА СОЛИҚ МАЪМУРЧИЛИГИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИ
РИВОЖЛАНТИРИШ МАСАЛАЛАРИ
PhD
Мукимов Ботир Мирабзалович
Тошкент давлат иқтисодиёт университети
ORCID: 0009-0002-0826-1347
Aннотация.
Мазкур мақолада мамлакатда солиқ соҳаларида кўп йиллардан буён
солиқ маъмурчилигини такомиллаштириш бўйича ривожлантириш сарҳисоби, бизнес
доираларнинг ишончини янада мустаҳкамлашга қаратилган кенг кўламли ислоҳотларни
такомиллаштиришда ҳудудлараро солиқ инспекциясини ўрни ва аҳамияти ёритилган.
Шу билан бирга, Ўзбекистон солиқ тизимида ҳудудлараро солиқ инспекцияси амалга
оширилаётган айрим муҳим ислоҳотлар ўрганилиб, хориж тажрибаси, мамлакатимизда
уни қўллаш бўйича илмий-амалий хулоса ва таклифлар ишлаб чиқилган.
Калит сўзлар:
солиқ сиёсати, солиқ тушумлари, таҳлика-таҳлил, хавфлар,
самарадорлик, рақамли платформа, усуллар ва воситалар,
ҳудудлараро солиқ
инспекцияси, таҳлил, оптималлаштириш, солиқ имтиёзлари, солиқ ставкаси.
ВОПРОСЫ РАЗВИТИЯ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ НАЛОГОВОГО
АДМИНИСТРИРОВАНИЯ В УЗБЕКИСТАНЕ
к.э.н.,
Мукимов Ботир Мирабзалович
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация.
В статье обобщается развитие налогового администрирования в
стране за многие годы, роль и значение межрегиональной налоговой инспекции в
совершенствовании масштабных реформ, направленных на дальнейшее укрепление
доверия деловых кругов. При этом были изучены некоторые важные реформы,
реализуемые межрегиональной налоговой инспекцией в налоговой системе Узбекистана,
а также разработаны научно-практические выводы и предложения на основе
зарубежного опыта и его применения в нашей стране.
Ключевые слова:
налоговая политика, налоговые поступления, анализ, риски,
эффективность, цифровая платформа, методы и инструменты, межрегиональная
налоговая инспекция, анализ, оптимизация, налоговые льготы, налоговая ставка.
UOʻK: 336.2
335-345
www.e-itt.uz
II SON. 2024
336
ISSUES OF DEVELOPMENT AND IMPROVEMENT OF TAX ADMINISTRATION IN
UZBEKISTAN
PhD
Mukimov Botir Mirabzalovich
Tashkent State University of Economics
Abstract.
This article summarizes the development of the tax administration in the country
for many years, the role and importance of the interregional tax inspection in the improvement of
large-scale reforms aimed at further strengthening the confidence of business circles. At the same
time, some important reforms implemented by the interregional tax inspectorate in the tax system
of Uzbekistan were studied, and scientific-practical conclusions and proposals were developed
based on foreign experience and its application in our country.
Key words:
tax policy, tax revenue, analysis, risks, efficiency, digital platform, methods and
tools, interregional tax inspection, analysis, optimization, tax benefits, tax rate.
Кириш.
Солиқ сие сати стратегияси орқали инклюзив у сиш суръатларига эришиш, солиқ
тизимида даромадларни ошириш қобилиятини ошириш ҳамда давлат харажатларининг
барқарорлигини таъминлаш, ривожланае тган давлатларнинг фискал сие сатини
кучаи тириш, адолатли ва инклюзив солиқ тизимини жории этиш, солиқ сие сати
стратегиясини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш механизмларини такомиллаштиришда
рақамли платформалардан самарали фои даланиш кабилар бу борадаги илмии тадқиқот
ишларининг устувор и у налишларидан ҳисобланади.
У збекистон солиқ тизимида муҳим ислоҳотлар амалга оширилди. Ушбу ислоҳотлар
ку пинча иқтисодии у сишни таъминлаи диган, инвестицияларни рағбатлантирадиган ва
давлат функциялари учун етарли даромад и иғилишини таъминлаи диган янада
самарали, шаффоф ва адолатли солиқ тузилмасини яратиш зарурати билан боғлиқ.
Адабиётлар шарҳи.
Федоров (2010) фикрича, “маъмурии юкни камаи тирадиган ва и ирик солиқ
ту ловчиларнинг
инвестиция
фаоллигини
рағбатлантирадиган
солиқ
маъмуриятчилигини такомиллаштириш бу и ича чора-тадбирлар таклиф этган,
амалдаги солиқ имтие зларини сезиларли даражада кенгаи тирадиган ва ту лдирадиган
ҳамда у з инвестиция манбаларини ку паи тирадиган и ирик солиқ ту ловчиларнинг
инвестиция фаолиятини солиқ орқали рағбатлантириш усуллари ва услубларини
ишлаб чиққан, уларнинг самарадорлигини баҳолаган”
Баи бородина “солиқ ислоҳотлари – солиқ тизимини кенг ку ламли қаи та қуриш ва
уни бошқариш механизмини у згартириш асосида солиқ муносабатларининг чекланган
е ки тубдан у згариши сифатида ” таърифлаи ди.
Маи буров (2007) “солиқ ислоҳоти солиқ тизимини тубдан у згартиришни давлат
солиқ сие сатининг янги мазмунига мослаштириш ” деб таъкидлаи ди (Камалнев, 2009).
Дементьева (2009) солиқ сие сатини давлат иқтисодии сие сатининг инъикоси
эканлигини, у мустақил аҳамиятга эгалиги ва солиқларнинг илмии назариясига
асосланиши лозимлигини таъкидлаи ди. “Амалга оширилае тган солиқ сие сатининг
натижалари ку п жиҳатдан давлат у з иқтисодии сие сатига қандаи тузатишлар
киритишга мажбур эканлигини, солиқ тизимини қандаи қуриш кераклигини
белгилаи ди”.
Карп (2001) Солиқ сие сати давлатнинг у рта ва узоқ муддатли истиқболдаги
умумии молиявии сие сатининг таркибии қисми бу либ, солиқ соҳасидаги давлат
фаолияти концепцияси, солиқ механизми, солиқ тизимини бошқариш каби
тушунчаларни у з ичига олади.
www.e-itt.uz
II SON. 2024
337
Ситникованинг фикрича, (2012) “консолидациялашган солиқ ту ловчилар гуруҳига
киритишда активларини тан олиш е ки махсус қаи та баҳолаш зарур, гуруҳга киришдан
олдин корхонанинг зарарларини у тказиш тартиби ишлаб чиқилиши лозим,
консолидациялашган солиқ ту ловчининг молиявии -ху жалик фаолиятининг бир хил
қии матга эга бу лган субъект сифатида халқаро эътироф этилишига алоҳида эътибор
қаратилиши лозим”.
Дарькина (2019) и ирик солиқ ту ловчиларнинг хусусиятлари сифатида ту хталиб,
“и ирик солиқ ту ловчиларга қуи идаги хусусиятлар хосдир: катта пул оқими, кенг
ку ламли ҳужжатлар аи ланмаси, соддалаштирилган тизим бу и ича солиққа тортиладиган
турли таркибии бу линмаларнинг интеграциясидан фои даланиш, мамлакат ичида ҳам,
чет элда ҳам турли фирмалар билан ҳамкорлик мавжудлигидир”.
Таҳлил ва натижалар муҳокамаси.
У збекистонда ижтимоии -иқтисодии ривожланишининг ҳозирги босқичида янги
мазмундаги стратегик мақсадларни белгилаб берувчи солиқ сие сатини шакллантириш
ва амалга оширишга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Солиқ ту ловчилар фаолиятини
рағбатлантириш, солиқ юкини камаи тириб бориш, адолатли солиқ тамои илларига
асосланган солиқ тизимини янада ривожлантириб бориш и у налишида сезиларли
ислоҳотлар амалга ошириш бу борадаги муҳим вазифалардан ҳисобланади. Шу билан
бирга бундаи солиқ сие сатининг самарадорлигини таъминлашда, ҳали у з ечимини
кутае тган илмии -амалии муаммолар ҳам мавжуд (Юнак, 2009).
Хусусан, 2016-2021 и илларда амалга оширилган солиқ ислоҳотларининг реал
натижалари:
У збекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиее внинг ташаббуслари билан
солиқ тизимини яратишга қаратилган солиқ ислоҳотлари иқтисодии , ҳуқуқии жиҳатдан
ҳар томонлама асосланган ҳамда солиқ ту ловчилар учун қулаи ва манфаатли
эканлигини ку рсатди.
1.
Биринчи навбатда, тадбиркорлик субъектлари ва инвесторлар фаолиятини
солиқ соҳасида кафолатлашнинг хуқуқии асоси яратилиб, янги солиқ концепцияси,
Солиқ кодекси ва 141 та қонун, фармон, қарор ва бошқа меъе рии ҳужжатлар қабул
қилинди (2016 и илгача соҳада қабул қилинган ҳужжатларга нисбатан 2 баробарга ку п).
2.
Тенг рақобат шароитини яратиш мақсадида 84 та турли солиқ имтие злари
бекор қилинди. Индивидуаль имтие злар бериш амалие тидан воз кечилди.
3.
Солиқ юкини кескин пасаи тириш мақсадида- товар аи ланмасидан 3,2 фоиз
миқдорда олинадиган ажратмалардан воз кечилди, мулк солиғи ставкаси 5 фоиздан 2
фоизга пасаи тирилди, ҚҚС ставкаси 20 фоиздан 15 фоизга ва ягона ижтимоии ту лов
ставкалари 25 фоиздан 12 фоизга туширилди. Солиқ турлари 13 тадан 9 тага
камаи тирилди ва иш ҳақига солиқ юки қарии б 2 баравар пасаи ди.
Солиштириш учун: Европа давлатлари Швецияда даромад солиғи ставкаси 56,9%,
Англияда 20-45%, Данияда 55,6%, Испанияда 45%, ҚҚС ставкаси Дания, Норвегия,
Швецияда — 25 %, Финляндияда — 24%, Венгрияда — 27 %, Россия, Беларусь ва
Украинада — 20 %.
4.
Тадбиркорлик субъектларини қу ллаб-қувватлашга қаратилган умумии тарзда
берилган енгилликлар ва имтие злар натижасида уларнинг ихтие рида 119,5 трлн.су м
маблағ қолди (республиканинг 2016 и илдаги солиқ тушумлари даромадидан 4
бараварга ку п).
5.
Солиқ юкининг тенг тақсимланиши натижасида ҚҚС ту ловчилари сони 17,3
бараварга, фои да солиғи ту ловчилари 15,2 бараварга, сув солиғи ту ловчилари 36,5
бараварга ва ер солиғи ту ловчилари 38 бараварга ку паи ди (Хорижии сармоядорлар
улушида ташкил этилган корхоналар сони 4 и илда 2,6 бараварга ку паи ди ва 13,2
мингтага етди. Трансхалқаро компаниялардан Google, Apple, Samsung, Huawei, Facebook,
www.e-itt.uz
II SON. 2024
338
Яндекс каби 26 тадан ортиқ интернет-компаниялари У збекистондаги фаолиятлари
бу и ича солиқ ту ловчи сифатида ру и хатдан у тди).
6.
Солиқ ту ловчиларга узлуксиз хизмат ку рсатиш ва замонавии солиқ
маъмурчилиги чақириқларига жавоб берадиган тизим яратиш мақсадида, Маълумотлар
базаси 24 террабаи тдан (тб) 484 тб.га етказилди е ки 20 бараварга ошди.
(Бу у з навбатида, солиқ ту ловчиларга (i) ру и хатдан у тиш, (ii) солиқ режимини
танлаш, (iii) бюджет билан муносабатларини онлаи н кузатиш, (iv) ҳисоботларни
шакллантириш ва (v) топшириш, (vi) солиқларни ту лаш, (vii) маслаҳат олиш ва (viii)
е зишмаларни шахсии кабинети орқали дуне нинг исталган бурчагидан солиқ
мажбуриятларини электрон тарзда бажариш имкониятини берди)
7. Яширин иқтисодие тни жиловлаш ҳисобига солиқ базасини кенгаи тириш
мақсадида, замонавии солиқ маъмурчилининг янги инструментлари - Электрон
ҳисобварақ-фактуралари, онлаи н назорат касса машиналаридан фои даланиш,
товарларни маркировкалаш, электрон шартнома тизимлари жории этилди. Натижада,
2016 и илда ЯИМ (ВВП) яширин иқтисодие тнинг улуши 59 фоиз бу лган бу лса, 2020 и илга
келиб 11 фоиз пунктга пасаи тирилди е ки 48 фоизга туширилди. Бу у з навбатида солиқ
тушумларининг ошишига ижобии таъсир ку рсатиб, 2016 и илга нисбатан 2020 и илда
тушумлар 3,3 бараварга у сди. (2021 и илнинг I ярим и иллигида пандемиядан олдинги
2019 и илнинг мос даврига нисбатан 1,6 бараварга у сди).
Маълумот учун: Солиқ тушумларининг эластиклик коэффициенти 2,02 бу либ,
солиқ тушумларининг у сиши ЯИМ (ВВП) у сишига нисбатан номинал ку рсаткичда юқори
бу лди. 2016-2020 и илда ЯИМ 255,4 трлн.су мдан 602,5 трлн.су мга е ки 2,4
бараварга,ошган бу лса, солиқ тушумлари 31,4 трлн.су мдан 103,6 трлн.су мга етди е ки 3,3
бараварга ошди.
8. Солиқларни ихтие рии ту лаш даражаси 83 фоиздан 95 фоизга чиқарилди.
9. Ташқи меҳнат миграцияси ва у зини у зи иш билан банд қилган фуқароларни
ижтимоии ҳимоялаш институти яратилиб, расмии ру и хатдан у тганлар сони қарии б 1
млн.га етди.
10. Шахсии масъулият ва “темир интизом”га асосланган уч бу ғинда ижро
назоратини таъминлаи диган Электрон назорат (ЭДО), 24/7 режимида маслаҳат
берадиган Call маркази ишга туширилди.
11. Ҳудудларнинг фаолият самарадорлигини (KPI) баҳолаш (10 та) мезонлари
ҳамда рағбатлантиришнинг янги тизими жории этилди.
12. Коррупцияга қарши комплаенс назорати ҳамда янги авлод кадрларини
таи е рлаш бу и ича Фискал институт ташкил этилди.
13. Солиқ ислоҳотлари нуфузли халқаро институтлар томонидан қаи д этилиб,
«Doing Business» “Солиққа тортиш” реи тингида 2016 и илга (154 у рин) нисбатан 24,6
пунктга ку тарилиб, 69-у ринга чиқилди.
II.
Соҳада мавжуд камчилик (ҳатар) ва муаммолар
1. Хуфие на иқтисодие тнинг улуши 2020 и илда ЯИМ нисбатан 48 фоиз (245
трлн.су м) даражасида баҳоланиб, унинг босқичма-босқич қисқартириб борилиши
яқин келажакда бюджетга қу шимча 42,9 трлн.су м миқдорида резервларни жалб
этиш имкониятини бериши мумкин (245 трлн.су м x 17,5 % солиқ юки 42,9 трлн.су м);
2. “Business Insider”, “еМагкеtег” аналитик компанияларининг тадқиқотларига
ку ра, 2021 и илда дуне да электрон тижорат бозори ҳажми 4,9 трлн.долларни ташкил
этади (дуне чакана савдоси ҳажмининг 17,5%). Экспертларнинг баҳолашлари
республикада фои даланувчилари 2 млн.дан ортиқ 100 дан ортиқ и ирик каналлар
мавжуд ва рақамли иқтисодие тнинг ЯИМ улуши 2,2% (12,2 трлн.су м). Мазкур соҳанинг
ислоҳ қилиниши и илига у ртача бюджетга 141,9 млрд.су м ва бизнесга 166,7млрд.су мдан
ортиқ расмии даромад олиш ҳамда 14,7 мингта янги иш у рин яратиш имкониятини
беради;
www.e-itt.uz
II SON. 2024
339
3. Товарларнинг (хизматларнинг) эълон қилинган ва ҳақиқии сотиш нархи
у ртасидаги фарқ у ртача 30-50 фоизни ташкил қилиб, ушбу миқдорда солиқ базасига
кирмасдан қолмоқда. Бу борада солиқ назоратининг таъсир чоралари етарли эмас;
4. ҚҚС ту ловчиларини ру и хатга олишда ягона талабларнинг белгиланмаганлиги
ва ҳисобот топшириш муддатлари унификация қилинмаганлиги натижасида 56,3
мингта (54%) ту ловчилар товар аи ланмасини ку рсатмаслиги ва 1,9 мингтаси шубҳали
операцияларни амалга оширганлиги ҳисобига бюджетга и иллик ҳисобда 1 трлн.су мга
яқин маблағ и у қотилмоқда;
5. Ку чмас мулк ижара шартномаларини ягона электрон тизимда ру и хатга олиш
жории
этилмаганлиги
натижасида
ушбу
соҳадаги
муносабатлар
бозор
конъюнктурасини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилмаяпти, шу билан бирга
бюджетга у ртача и иллик ҳисобда 500 млрд.су мдан ортиқ резервлардан
фои даланилмаяпти;
6. Солиқдан қочиш мақсадида, электрон ту лов каналлари (Payme, Click) орқали
савдо пулларини пластик карточкаларга ку чириш амалие ти кенг учрамоқда. Жумладан,
1 киши учун яқин қариндошлиги бу лмаган фуқароларга ои ига 20 дан ортиқ пул
у тказмалари ҳисоб-китоби билан 9 575 нафар шахснинг пластик карталарига жами 2
339,4 млрд. су м тушганлиги аниқланди;
7. Савдо объектларининг қарии б 85 фоизида онлаи н НКМ у рнатилган бу лсада,
уларни ишлатиш (чек уриш) даврии лиги (частотаси) паст даражада қолиб, савдо
ҳажмини яшириш давом этмоқда.
Амалие т ҳамда чет эл тажрибаси бу борада фақатгина солиқ назорати
тадбирларининг таъсир чоралари билан чегараланиш етарли эмаслигини ку рсатмоқда.
Тезкор таҳлилларга мувофиқ савдо, хизмат ку рсатиш ва умумии овқатланиш фаолияти
билан шуғулланае тган субъектлардан солиқ тушумларини камида икки-уч бараварга
ошириш резервлари мавжуд. Маълумот учун: Статистика маълумотларга мувофиқ 6
ои да чакана савдо ва умумии овқатланиш субъектлари товар аи ланмаси 102
трлн.су мдан ортиқ бу лса, ту ланган аи ланма солиқ суммасига ту ғри келган товар
аи ланмаси 23,3 трлн.су м е ки 4 баравар кам.
8. Жории этилган маркировкалаш тизимининг самараси ишлаб чиқарилган
маҳсулотни савдо оборотидан чиқариш ҳисобини юритишга боғлиқ. Ҳар бир
маркировкаланган маҳсулотни охирги истеъмолчига қадар кузатиб бориш мақсадида,
аи ланмадан чиқариш (сотиш) жарае нини фиксация қилишнинг техник имкониятини
яратишни талаб қилади ва бунинг учун барча НКМларни 2d сканер қурилмаси билан
таъминлаш зарур.
9. Яна бир кескин муаммо, онлаи н НКМлар нақд пулсиз ту лов тизимлари (Uzcard ва
Humo) билан ту лиқ уи ғунлашмаганлиги. Бугунги кун, тадбиркорлар харидорга 2 та чек
(ту лов терминали ва онлаи н НКМ) беришга мажбур. Бу ноқулаи лик: хизмат ку рсатиш
вақтини узаи тирмоқда, ту ловни автоматик солиқ базасида акс эттирмаслик
имкониятини яратмоқда, НКМдан фои даланиш даражасига салбии таъсир ку рсатмоқда.
Маълумот учун: 48,6 мингта онлаи н НКМ фақат Uzcard ва 79,6 мингтаси Humo тизимига
уланган бу либ, бирорта ҳам НКМ иккала тизимга уланмаган.
10. Тадбиркорлик субъектлари томонидан солиқ ва статистика органларига
тақдим этилае тган ҳисоботларда такрорланишлар мавжуд бу либ, уларни ортиқча вақти
ва ресурсларини сарфига олиб келмоқда (Корхона ва фуқаролар ту ғрисида
ахборотларни и иғиш билан бошқа хуқуқни ҳимоя қилиш органлари, тижорат банклари,
вазирликлар ҳам шуғулланиб, ку плаб такрорланишлар мавжуд).
11. Устав фондини шакллантириш, улушини олиб чиқиш ва катта ҳажимдаги
аслида реализация қилинган товарларни турли важлар билан ҳисобдан чиқариш каби
солиқдан қочиш схемаларидан фои даланиш амалие ти кенг қу лланилмоқда.
www.e-itt.uz
II SON. 2024
340
12. Тошкент шаҳри ва Тошкент вилоятидаги и ирик савдо комплексларида
(“У рикзор”, “Абу-сахии ”, “Бек-ту пи” ва бошқалар) асосан якка тартибдаги тадбиркорлар
фаолият ку рсатиб, кирим қилинмаган товарлар, контрабанда маҳсулотларини
республика бу и ича реализация қилиш имкониятини кенгаи тириб, хуфие на
иқтисодие тни улушини қисқартиришга салбии таъсир ку рсатмоқда.
У збекистон Республикаси Президентининг 2023 и ил 23 декабрдаги “У збекистон
Республикасининг «2024 и ил учун У збекистон Республикасининг Давлат бюджети
ту ғрисида»ги Қонуни ижросини таъминлаш чора-тадбирлари ту ғрисида” ПҚ-422-сон
қарори 1. Жории и илнинг 7 ои ида 102,8 трлн.су м туширилиб (101,2 трлн.су млик
прогнозга нисбатан 1,6 трлн.су м қу шимча), белгиланган прогноз барча ҳудудда
таъминланди ва тушумлар у тган и илнинг мос даврига нисбатан 15,7% у сди (июль ои ида
17 трлн.су м туширилиб, 35,5% у сган). И ирик солиқ ту ловчиларда у сиш – 10,4 % (июлда
- 40%), ҳудудларда – 24,9% (29,7%), шундан, бевосита туман солиқ инспекцияларида –
39,3% (48,7%) у сди. Сирдаре да 34,6%, Тошкент шаҳрида 33% ва Жиззахда 27,9% у сиб,
ҳудудларнинг у ртача (24,9%) у сишидан юқори бу лди. Солиқ турларидан у сиш – акциз
24,8% (59,4%), сув солиғи 24,2% (54,4%), ҚҚС 16,7% (50,1%),мол-мулк солиғи 39%
(49,7%), АОС 22,3% (44,7%), ер солиғи 31,4% (32,7%), жисмонии шахслар даромад солиғи
19,1% (26,8%) ташкил этди. Ҳудудларда 7 ои якуни билан ҚҚС 21,6%, жумладан Жиззах
ва Сирдаре да 1,5 бараварга, ҚҚРда 40,3%, Тошкент шаҳарда 30,7%, Сурхондаре да 26%,
Хоразмда 25,6% у сди. Навоии да 28,5 млрд.су мга, Наманганда 20,9 млрд.су мга ва
Андижонда 16,9 млрд.су мга камаи ган. Кластер ва ф/х қарзини ту лаб бера олмаган.
Фои да солиғи ҳудудларда 31,3%, жумладан Сирдаре да-2,5 бараварга, ҚҚРда-1,7
бараварга, Навоии да-44,7% ва Тошкент вилоятида-1,4 бараварга. Даромад солиғи
ҳудудларда 22,6%, жумладан Тошкент шаҳрида 30,7 % энг юқори у сиш кузатилиб,
қолган барча ҳудудларда у сиш 15 %дан юқори бу лди. Аи ланмадан олинадиган солиқ
ҳудудларда 22,3%, жумладан Бухорода 35,1%, Тошкент вилоятида 26,6%, Хоразмда
25,8%, Наманганда 25,3%, Жиззахда 25,1% ва Тошкент шаҳрида 24,5% у сди. И иллик
прогнознинг 7 ои якуни 52 % (2023 и илда 53,5%) таъминланди. МРИ – 50,6% (51,5%),
ҳудудларда -54,3% (56,4%). III-чорак 48 712 млрд.су м прогноз ку рсаткичи ва 7 851 млрд
су млик қу шимча тушумлар е ки жами ,56 563 млрд су м режа белгиланди.
У збекистон Республикаси Олии Мажлиси Сенатининг Қарори «У збекистон
Республикаси Солиқ кодексининг 227-1-моддасига у згартириш киритиш ту ғрисида»ги
У збекистон Республикаси Қонуни. Мазкур Қонун билан табиии газ ва суюқ
углеводородни қазиб чиқариш, қаи та ишлаш ҳамда реализация қилиш ҳисобини
юритиш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари ту ғрисида” 2023 и ил 12
маи даги ПҚ-157-сон қарори ижроси бу и ича
Табиии газни ҳисобга олиш электрон ҳисоблагичлари Солиқ қу митасининг
ахборот тизимига интеграция қилинди;
Маълумот учун: бугунги кунда тизимга жами 86 053 та ҳисоблагич интеграция
қилинган (“У збекнефтгаз” 102 та, “У зтрансгаз” 1412 та, “Ҳудудгазтаъминот” 84 493 та ва
хорижии қу шма корхоналар 46 та).
•
табиии газ ва суюқ углеводородни реализация қилиш ту ғрисидаги
шартномаларга оид маълумотларни киритиш тизими яратилди.
Бунда, табиии газ ва суюқ углеводород реализацияси бу и ича шартнома мавжуд
бу лмаса ЭҲФ расмии лаштириш имконияти чекланди. 2024 и ил 1 июнь ҳолатига 86,8
мингдан ортиқ шартномалар ру и хатдан у тказилди ва ушбу бу и ича 19,2 трлн су млик
ЭҲФлар расмии лаштирилди. Солиқ қу митаси ахборот тизимига интеграция қилинган
электрон ҳисоблагичлар орқали 75,8 млрд.м3 газ ҳажми у тган бу лса, шундан 22,4
млрд.м3 реализация учун, 163 млн м3 у з эҳтие жлари учун, 35,8 млрд.м3 магистр
қувурлар орқали бошқармалар у ртасида у тган газ ҳажми. Ушбу тартибнинг жории
www.e-itt.uz
II SON. 2024
341
этилиши электрон ҳисоблагичлар орқали узатилае тган газ ҳажми ҳисобининг ту ғри
юритилишига олиб келади.
У збекистон Республикаси Президентининг 2024 и ил 9 январдаги ПФ-8-сон
Фармонига 3-иловаси Мажбурии талабларни қисқартириш ҳамда лицензия ва рухсат
этиш хусусиятига эга ҳужжатларни олиш тартиб-таомилларини соддалаштириш
бу и ичабирқанча ишлар амалга оширилди. Бозорлар, савдо комплекслари фаолиятини
рақамлаштириш ва самарали назорат қилиш. Бунда:
республикада фаолият юритае тган барча бозорлар, савдо мажмуаларининг
реестри, уларнинг паспорт маълумотлари, хусусан, расталар, ду конлар ва е и ма савдо
нуқталари сони (маи дони), автотураргоҳлар сиғими ту ғрисида маълумотлар базасини
ягона электрон платформа орқали юритиш тартибини жории этиш;
бозорлар ва савдо мажмуаларидаги расталар, ду конлар ва е и ма савдо нуқталарини
e-ijara.soliq.uz платформаси орқали электрон тарзда ижарага бериш ва ҳисобини
юритиш тартибини жории қилиш;
«бозор инфратузилмаси» тушунчасига аниқ таъриф бериш орқали бозорлар ва
савдо комплекслари ҳамда уларнинг филиалларига туташ ҳудудда жои лашган
объектлар мулкдорларидан бир марталик и иғимлар, ижара ту ловлари ҳамда
ку рсатилган хизматлар учун ту ловлар ундирилмаслигини белгилаш;
бозорлар, савдо комплекслари ва уларнинг филиалларида жои лашган объектлар
мулкдорларидан бозорлар ва савдо комплексларининг маъмурияти томонидан
ундириладиган бир марталик и иғимлар, ижара ту лови ҳамда ку рсатиладиган хизматлар
қии мати ку рсатилган хизматларидан келиб чиқиб, шартнома асосида белгиланиши
тартибини жории этиш белгиланган.
У збекистон Республикаси Президентининг 2024 и ил 9 январдаги “2024 и илда янги
иш у ринларини ташкил этиш ва аҳоли бандлигига ку маклашиш дастури ту ғрисида”ги
7-сон қарори қабул қилинган. Мазкур қарорнинг4-банди. 2024 и ил 1 январдан 2025 и ил
1 январга қадар микрофирма ва кичик корхоналар томонидан яратилган ҳар бир янги
иш у рни учун ои лик иш ҳақи бу и ича ту ланган жисмонии шахслардан олинадиган
даромад солиғининг 50 фоизи республика бюджетидан иш берувчига (ҳар бир ишчи
учун базавии ҳисоблаш миқдорининг икки баробаридан ошмаган миқдорда) қаи тариб
берилади ҳамда уларга ижтимоии солиқ ставкаси 50 фоизга камаи тирилган ҳолда
қу лланади.
Бунда, мазкур имтие з «Ижтимоии ҳимоя ягона реестри»га киритилган фуқаролар
ишга қабул қилинганда ҳамда ушбу фуқароларга ҳар бир ои учун иш ҳақи миқдори
меҳнатга ҳақ ту лашнинг энг кам миқдоридан кам бу лмаган миқдорда ҳисобланганда
қу лланади.
10-банди.2024 и ил 1 февралдан шундаи тартиб у рнатилсинки, унга мувофиқ:
Камбағалликни қисқартириш ва бандлик вазирлиги ҳар ои нинг 15-санасига қадар
Дастур доирасида яратилган янги иш у ринлари ва бандлиги таъминланган аҳоли
ту ғрисидаги маълумотларни идоралараро электрон ахборот алмашинуви орқали Солиқ
қу митасига тақдим этади. Солиқ қу митаси ҳар ои нинг 20-санасига қадар аҳоли
бандлиги ва иш у ринлари ҳисобининг ҳаққонии лигини текшириб, натижалари бу и ича
маълумотни Вазирлар Маҳкамасига киритиб боради.
У збекистон Республикаси Президентининг 2024 и ил 21 февралдаги ПФ-37-сон
Фармони 4-иловаси «У збекистон — 2030» стратегиясининг Қонун устуворлигини
таъминлаш, халқ хизматидаги давлат бошқарувини ташкил этиш и у налиши бу и ича
2024 и илга му лжалланган амалии тадбирлар режаси бу и ича 2024 и илда ишлаб
чиқиладиган норматив-ҳуқуқии ҳужжатлар лои иҳалари ру и хати:
80-мақсад. Норма ижодкорлиги фаолиятининг ислоҳотлар билан уи ғунлигини
таъминлаш ва давлат ҳуқуқии сие сатининг институционал асосларини ривожлантириш
3-банди. Маҳалла раиси, ҳоким е рдамчиси, е шлар етакчиси, хотин-қизлар фаоли,
www.e-itt.uz
II SON. 2024
342
профилактика инспектори, ижтимоии ходим ва солиқ инспектори фаолиятини асосии
самарадорлик ку рсаткичлари асосида баҳолаш.
Солиқ органларини “Маҳаллабаи ” ишлаш янги институтини амалие тга жории
этиш бу и ича 9 445 та маҳаллага 4 364 нафар солиқ инспектори бириктирилиб,
маҳаллаларда солиқ маъмурчилиги билан боғлиқ муаммоларини у рганиш ва жои ида
ҳал қилиш бу и ича янги тизим асосида иш бошланди.
Мазкур янги тизим бу и ича солиқ органларига юклатилган вазифаларни маҳалла
даражасида ташкил этиш, маҳаллада даромадни ошириш, яширин иқтисодие т улушини
қисқартириш, солиқ инспекторлари фаолият самарадорлигини баҳолаш учун
“Маҳаллаларда солиқ органлари фаолияти” ахборот тизими ишлаб чиқилди.
Мазкур ахборот тизими бу и ича солиқ инспекторларининг асосии вазифалари
белгилаб берилиб, иш фаолияти самарадорлик ку рсаткичини баҳолаш учун ҳозирги
кунда 25 та и у налиш бу и ича реи тинг баллари жории этилди.
Солиқ ходимларининг маҳаллабаи ишлаш тизимидаги дастлабки натижаларга
ку ра жории и илнинг 1 август ҳолатига ҳолатига:
-318,8 млрд су м қу шимча солиқ ҳисобланди;
-53 993 та вақтинча молиявии қии инчиликка дуч келган тадбиркорлик
субъектларининг фаолияти тикланди;
-106 711 та янгидан тадбиркорлик субъектлари ташкил этилди;
-маҳалла еттилиги билан биргаликда 1 549,5 минг нафар аҳоли у зини у зи банд
қилган шахс сифатидан ру и хатдан у тказилди;
-143 047 та деҳқон ху жалиги ру и хатдан у тказилди;
-5 729 та у зини у зи банд қилганларни фаолияти ЯТТ (юридик шахс), 541 нафар
ЯТТнинг фаолияти юридик шахс сифатида и ириклаштирилди.
Бундан ташқари:
Солиқ ту ловчиларнинг товар аи ланмаси и ил бошига нисбатан 2 656,6 млрд су мга
е ки 181,8 фоизга;
Аи ланмадан олинадиган солиқ тушуми у тган и илнинг (7 ои лик тушумга нисбатан)
мос даврига нисбатан 291,3 млрд су мга е ки 122,3 фоизга;
-Жисмонии шахсларнинг ер ва мол-мулк солиғи тушуми у тган и илнинг мос
даврига нисбатан 1 248,7 млрд су м е ки 158 фоизга ошишига эришилди..
Солиқ органлари фаолиятини тадбиркорлик субъектларига хизмат ку рсатишга
трансформация қилишга қаратилган “Маъмурии ислоҳотлар доирасида солиқ
органлари фаолиятини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари ту ғрисида”ги
У збекистон Республикаси Президентининг Фармони лои иҳаси ишлаб чиқилди. Солиқ
қу митаси фаолиятининг устувор и у налишлари, ташкилии тузилмаси ва солиқ
органлари фаолиятини тубдан ислоҳ қилиш бу и ича чора-тадбирлар тасдиқланмоқда.
Солиқ қу митаси ташкилии тузилмасида бошқарув ходимларининг умумии
чекланган сони доирасида оптималлаштириш мақсадида:
Бюджет ташкилотлари бу и ича ҳудудлараро солиқ инспекцияси;
Солиқ қарзини ундириш бу и ича ҳудудлараро солиқ инспекциясини ташкил
ташкил этилиши белгиланмоқда. Лои иҳада Бюджет ташкилотлари бу и ича ҳудудлараро
солиқ инспекциясининг асосии вазифалари этиб :
бюджет ташкилотларига солиқ мажбуриятларини у з вақтида ва ту ғри
бажаришларида ку маклашиш, солиқ ва и иғимлар, шунингдек қонунчилик ҳужжатлари
билан ундирилиши солиқ органларига юклатилган ту ловларни ту ғри ҳисобланишини
таҳлил қилиш орқали камчиликларни ихтие рии бартараф этишда имконият яратиш;
халқаро тажриба асосида Ғазначилик хизмати қу митаси ва бошқа идоралар билан
у заро электрон ахборот алмашинувини ташкил этиш орқали инспекция фаолиятини
босқичма-босқич рақамлаштириш;
www.e-itt.uz
II SON. 2024
343
республика бу и ича солиқ ту ловчиларнинг шахсии ҳисобварақларини Солиқ
кодекси ва бошқа қонунчилик ҳужжатларига мувофиқ марказлашган ҳолда ту ғри
юритилишини назорат қилиш;
халқаро стандартлар асосида солиқ ту ловчиларнинг шахсии ҳисобварақларини
юритиш тизимининг замонавии платформасини яратиш белгиланмоқда.
Маълумот
учун:
Солиқ
органларида
солиқ
ту ловчиларнинг
шахсии
карточкаларини юритиш бу и ича бугунги кунда 15 та и у налишда жами 48 турдаги
амаллар бажарилиб келинмоқда.
Ушбу амалларнинг 29 тасини солиқ инспекцияларида, 34 тасини Солиқ
бошқармаларида, 30 тасини И ирик солиқ ту ловчилар бу и ича ҳудудлараро солиқ
инспекциясида ва барчасини Солиқ қу митасида бажариш имкониятлари мавжуд.
Солиқ қарзини ундириш бу и ича ҳудудлараро солиқ инспекциясининг асосии
вазифалари этиб қуи идагилар белгиланмоқда:
солиқ қарздорлигига и у л қу и маслик чораларини ку риш ва солиқ қарзини
профилактик тадбирлар ҳисобига ундиришни кенгаи тириш;
ахборот-коммуникация технологиялари воситасида солиқ қарзини мажбурии
ундириш тизими тезкорлиги ва самарадорлигини ошириш;
солиқ қарзини мажбурии ундириш тизимини такомиллаштириш.
Маълумот учун: жории и илнинг 1 январь ҳолатига Мажбурии ижро бюросида
фақатгина юридик шахслар бу и ича 276,9 мингта 4 610,4 млрд. су млик ижро ҳужжатлари
иш юритувида мавжуд бу либ, мазкур ижро ҳужжатларидан 217,8 мингта (жамига
нисбатан 78,7 фоиз) 3 424,0 млрд. су млик (74,3 фоиз) ижро ҳужжатларининг ижро
муддати икки ои дан ошган. У ртача битта давлат ижрочисига 722,9 та ижро ҳужжати
ту ғри келиб, давлат ижрочилари иш юкламаси амалдаги меъе рга нисбатан қарии б 5
бараварга юқори.
Солиқ қу митасига Бош прокуратура, бошқа манфаатдор вазирлик ва идоралар
билан биргаликда икки ои лик муддатда солиқ органларига солиқ қарзини мажбурии
ундириш бу и ича қуи идаги ваколатларни беришни назарда тутувчи қонун лои иҳасини
Вазирлар Маҳкамасига киритиш вазифаси юклатилмоқда:
солиқ қарзини қарздорнинг ягона ғазна ҳисобварақларидан ва (е ки) махсус
мақсадли ҳисобварақларидан су зсиз ундириш;
суд қарори асосида е ки тан олинган солиқ қарзи бу и ича ундирувни жисмонии
шахсларнинг пул маблағлари, иш ҳақи ва унга тенглаштирилган ту ловларга қаратиш,
уларнинг мол-мулкига тақиқ қу и иш;
Маълумот учун: Мол-мулк, ер ва декларация асосида ҳисобланган даромад
солиқлари бу и ича 2024 и ил 1 январь ҳолатига 3,0 млн. нафар жисмонии шахсларнинг
солиқ қарзи 2,3 трлн. су мни ташкил этиб, 2022 и илнинг шу даврига нисбатан 21 фоизга
ошган.
Ушбу солиқларнинг жами тушумдаги улуши 2,4 фоизни ташкил этиб, ундириш
ишларига 4,4 минг нафар е ки барча ходимларнинг 67 фоизидан ортиғи жалб қилинган.
Мол-мулк, ер ва декларация асосида ҳисобланган даромад солиқлари бу и ича 2024 и ил 1
январь ҳолатига 3,0 млн. нафар жисмонии шахсларнинг солиқ қарздорлиги 2,3 трлн.
су мни ташкил этиб, солиқ қарзи 2022 и илнинг шу даврига нисбатан 21 фоизга ошган.
Ушбу солиқларнинг жами тушумдаги улуши 2,4 фоизни ташкил этиб, ундириш
ишларига 4,4 минг нафар е ки барча ходимларнинг 67 фоизидан ортиғи жалб қилинган.
2023 и илда солиқ органлари томонидан 26,9 мингта корхоналарнинг 11,8 трлн.су млик
солиқ қарзи юзасидан мол-мулклари хатланган бу либ, амалдаги қонунчилик бу и ича
давлат ижрочиси томонидан қаи та хатлов амалга оширилади.
Қарздорнинг
мол-мулкини
хатлаш
учун
борилганда,
автотранспорт
воситаларининг жои ида мавжуд бу лмаслиги, хизмат сафари билан узоқ ҳудудларга
www.e-itt.uz
II SON. 2024
344
юборилган важлари ку плаб учраи ди. Маълумот учун: 12 370 та қарздор юридик
шахсларнинг 109,3 мингта автотранспорт воситалари мавжуд.
солиқ қарзини дебиторлар ҳисобидан ундириш; Маълумот учун: 20,6 мингта
корхоналардан 5,4 мингтасида (26,2 фоиз) 69,7 трлн. су млик дебиторлик қарзи
ҳисобидан 4,6 трлн. су млик солиқ қарзини ундириш имконияти юзага келади.
Лои иҳа доирасида Солиқ органлари тизимидаги “Солиқ маълумотларини қаи та
ишлаш маркази” давлат унитар корхонаси томонидан ку рсатган хизматлари учун
Давлат бюджети маблағлари, шунингдек, қонун ҳужжатларида тақиқланмаган бошқа
манбалар ҳисобидан амалга ошириши белгиланмоқда. Шунингдек, лои иҳа билан
тасдиқланае тган Солиқ органлари фаолиятини тубдан ислоҳ қилиш бу и ича чора-
тадбирларнинг молиялаштириш манбалари белгиланмоқда. Маълумот учун: Дастлабки
тезкор ҳисоб-китобларга ку ра, Солиқ қарзини ундириш бу и ича ҳудудлараро солиқ
инспекция ходимларини махсус планшетлар, автотранспорт воситалари ва бошқа зарур
жиҳозлар билан таъминлаш учун молиялаштиришга 10,7 млрд. су м, солиқ органлари
ходимларини “Body camera” қурилмаси билан таъминлаш молиялаштиришга 34,9 млрд.
су м маблағ Давлат бюджети ҳисобидан амалга оширилиши ку зда тутилмоқда. Солиқ
маъмурчилигини рақамлаштириш ҳисобига коррупциявии хавф-хатарларнинг олдини
олиш ҳамда ходимларнинг хавфсизлигини таъминлаш мақсадида, солиқ органлари
ходимларини “Body camera” қурилмаси билан таъминлаш белгиланмоқда. Маълумот
учун: У збекистон Республикаси Бош вазири томонидан 2023 и ил 9 ноябрдаги VM-1219-
сон билан тасдиқланган Бае ннинг 5-банди е) кичик бандида, солиқ текшируви
ходимларини “Body camera” қурилмалари таъминлаш топшириғи мавжуд. Таъкидлаш
жоизки, солиқ хизмати органлари ходимлари у з хизмат вазифаларини бажариш вақтида
(у тказилган саи е р солиқ текширувларида) тадбиркор ва фуқаролар томонидан уларга
нисбатан жами 51 та (2020 и илда 12 та, 2021 и илда 11 та, 2022 и илда 22 та ва 2023 и ил
у тган даврида 6 та) ҳолатда тан жароҳати етказилган.
Хулоса ва таклифлар.
Юқоридагилардан келиб чиқиб,
Кейинги 5 йилликда амалга ошириладиган устувор
ислоҳотлар
1.
Солиқ органлари фаолиятини халқаро стандартлар асосида рақамли
трансформация қилишни давом эттириш. (безнес-жарае нларини автоматлаштириш,
замонавии технологиялар асосида автоматлаштирилган қарорларни қабул қилиш,
катта маълумотлар (Big Data) билан ишлаш, “Business Intelligence” аналитик тизимни
ишга тушириш);.
2. Давлат хизматчиларидан кеи инги босқичда, умумбелгиланган тарзда
даромадларни декларация қилиш механизмларини ишга тушириш ва солиқ қу митаси
ҳузурида халқаро тажрибалар асосида Республика декларация марказини ташкил этиш
(Германия тажрибаси);
3. Солиқ ту ловчиларга хизмат ку рсатишни янги босқичга чиқариш, вазирликлар,
қу миталар (божхона, ҳаво ва транспорт, стандартлаш, инвестиция) ва назорат қилувчи
органларда ахборотларни такрории и иғиш, молиявии ва инсон ресурсларидан самарали
фои даланиш мақсадида маълумотларини битта марказга жамлаган Давлат солиқ
қу митасини Ягона ахборотлар оператори деб белгилаш (Россия тажрибаси);
4.И ирик солиқ ту ловчиларга хизмат ку рсатиш, ҚҚС марказлаштиришнинг ижобии
тажрибасини давом эттирган ҳолда:
Тадбиркорлик субъектларидан ортиқча маблағларни ундириш, уларнинг
фаолиятига асоссиз аралашиш каби салбии ҳолатларга барҳам бериш мақсадида,
Маълумотларни қаи та ишлаш маркази ҳузурида барча солиқ ту ловчиларнинг шахсии
карточкаларини юритишни марказлаштирган Бюджет билан муносабатларни
бошқариш марказини ташкил этиш (Франция тажрибаси);
www.e-itt.uz
II SON. 2024
345
5.
Бюджет ташкилотлари маъмурчилигини ДСБ марказлаштириш;
Ҳудудлараро давлат солиқ инспекцияларини ташкил этиш орқали, иқтисодии
самарасиз инспекцияларни бирлаштириш;
Ҳудудларда солиқ ту ловчиларга экстерриториал тамои или асосида хизмат
ку рсатишга у тиш;
Солиқ турлари ва ҳисоботларини унификация қилиш, солиқларни солиқ органлари
ҳисоблаш ва солиқ ту ловчи томонидан тасдиқлаш, жумладан солиқ ва статистика
ҳисоботларини ягона тарзда солиқ органларига топшириш тамоилларини жории этиш.
Ку чмас мулклар нархини бозор баҳосига у тказиш, жисмонии шахслар, юридик
шахслар, юридик ва жисмонии шахслар у ртасида ку чмас мулк ижара шартномаларини
бозор конъюнктурасини ҳисобга олган ҳолда тузиш ҳамда давлат солиқ хизмати
органларида ягона платформада ҳисобга қу и иш;
Нархларни шакллантириш, устав жамғармасини шакллантириш, товарларни
ҳисобдан чиқариш, электрон савдо ва ту лов тизими ва бошқа солиқдан қочиш
схемалари, бюджетга и у қотишлар хавфини баҳолаш ва бошқариш тизимини жории
этиш ва солиқ маъмурчилининг янги механизмларини амалие тга киритиш.
Адабиётлар/Литература/Reference:
Дарькина Ю.А. (2019) Особенности налогового администрирования крупнейших
налогоплательщиков. Interactive science. 3 (37).
Дементьева
Н.М.
(2009)
налоговая
политика
государства.
https://nsuem.ru/science/publications/science_notes/issue.php?ELEMENT_ID=1689.,
Камалнев Тимур Шамильевич (2009) Налоговое администрирование крупнейших
налогоплательщиков. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидат
экономических наук. Москва.
Карп М.В (2001) Налоговый менеджмент: Учебник для вузов. – М.: Юнити-дана, – 39
с.
Майбуров И.А. (2007) Налоги и налогообложение: учебник для студентов вузов,
обучающихся по специальностям; под ред. И.А.Майбурова.-М.: юнити-дана,2007.-655с.).
Ситникова Ольга Владимировна (2012). Совершенствование налогообложения
крупнеиших консолидированных налогоплательщиков. Автореферат диссертации на
соискание ученой степени кандидат экономических наук. Москва.
Федоров Андрей Николаевич (2010). Налоговое администрирование и
стимулирование инвестиционной активности крупнейших налогоплательщиков.
Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидат экономических наук.
Нижний Новгород.
Юнак Алексей Алевтинович (2009) Проблемы правового регулирования налогового
контроля и учета крупнейших налогоплательщиков. Автореферат диссертации на
соискание ученой степени кандидат юридических наук. Москва. с.12.
