www.e-itt.uz
III SON. 2024
170
СОЛИҚ МАЪМУРИЯТЧИЛИГИ САМАРАДОРЛИГИНИ БАҲОЛАШ УСЛУБИЁТИ
Бабаев Фаррух Мансурович
Тошкент давлат иқтисодиёт университети ҳузуридаги
“Ўзбекистон иқтисодиётини ривожлантиришнинг
илмий асослари ва муаммолари” илмий тадқиқот маркази
ORCID: 0009-0000-2500-337X
Аннотация.
Мақолада солиқ маъмуриятчилигининг самарадорлигини баҳолаш
мезонлари муҳокама қилинган. Солиқ маъмуриятчилигининг самарадорлигини
баҳолашга қаратилган турли назарий ёндашувлар ўрганилиб, Ўзбекистон ҳукумати учун
самарадорликни баҳолаш ва ўлчаш бўйича мезонлар таклиф қилиниб, мавзу якунида
хулоса шакллантирилган.
Калит сўзлар:
солиқ, солиқ маъмуриятчилиги, баҳолаш, ўлчаш, самарадорлик.
МЕТОДОЛОГИЯ ОЦЕНКИ ЭФФЕКТИВНОСТИ НАЛОГОВОГО АДМИНИСТРИРОВАНИЯ
Бабаев Фаррух Мансурович
Научно-исследовательский центр «Научные основы и проблемы развития
экономики Узбекистана» при Ташкентском государственном экономическом
университете
Аннотация.
В статье рассматриваются критерии оценки эффективности
налогового администрирования. Были изучены различные теоретические подходы,
направленные на оценку эффективности налогового администрирования, предложены
критерии оценки и измерения эффективности деятельности правительства
Узбекистана, а в конце темы сформирован вывод.
Ключевые слова:
налог, налоговое администрирование, оценка, измерение,
эффективность.
METHODOLOGY FOR ASSESSING THE EFFECTIVENESS OF TAX ADMINISTRATION
Babaev Farrukh Mansurovich
Scientific Research Center "Scientific Foundations and Problems of the Development of the
Economy of Uzbekistan" under the Tashkent State University of Economics
Abstract.
The article discusses the criteria for assessing the effectiveness of tax
administration. Various theoretical approaches to assessing the effectiveness of tax
administration are studied, criteria for assessing and measuring effectiveness for the government
of Uzbekistan are proposed, and a conclusion is drawn at the end of the topic.
Keywords:
tax, tax administration, assessment, measurement, effectiveness.
UOʻK: 336.221.4
170-178
www.e-itt.uz
III SON. 2024
171
Кириш.
У збекистон шароитида самарали солиқ маъмуриятчилиги миллии иқтисодии
мақсадларга эришишда, аи ниқса, амалга оширилае тган иқтисодии ислоҳотлар ва солиқ-
бюджет сие сатини модернизация қилиш борасидаги саъи -ҳаракатлар шароитида муҳим
роль у и наи ди. Солиқ маъмуриятчилиги самарадорлигини баҳолаш солиқ сие сати, қонун
ҳужжатларига риоя этиш ва маъмурии фаолиятнинг турли жиҳатларини баҳолашнинг
миқдории ва сифат усулларини бирлаштирган тизимли е ндашувни талаб қилади.
Самарадорликни у лчаш учун қу лланиладиган усуллар кучли томонларни, заиф
томонларни ва яхшилаш имкониятларини аниқлашга е рдам беради, сие сатчиларни
ислоҳотларга и у налтиради. Солиқ тизимларининг самарадорлиги, шаффофлиги ва
адолатлилигини баҳолаш учун глобал миқе сда бир нечта е ндашувлар қу лланилади.
У збекистонда бу усуллар мамлакатнинг у зига хос иқтисодии ва маъмурии ҳолатини ҳал
қилиш учун мослаштирилган. Ушбу мақолада мазкур е ндашувларни бирма-бир ку риб
чиқамиз.
Адабиётлар шарҳи.
Солиқ маъмуриятчилиги самарадорлигининг назарии асослари унинг концептуал
тузилиши, у лчаш методологияси ва турли иқтисодии тизимлардаги амалии
таъсирларни у з ичига олган турли у лчовларни у рганади.
Дас-Гупта ва бошқаларнинг (2016) фикрича, “Солиқ маъмуриятчилигининг
самарадорлик у лчови самарадорликни ва унинг солиқ тушумларига сезиларли
таъсирини баҳолашнинг миқдории усулини тақдим этади. Ушбу рамка юрисдикциялар
бу и лаб қу ллаш учун муҳим салоҳиятни ку рсатди”.
Кумар ва бошқаларнинг (2016) фикрича эса, “Индекслаш ва моделлаштириш
е ндашувлари: Эконометрик моделлар, масалан, асосии компонент усулларини қу ллаган
ҳолда, фикр-мулоҳазалар таъсирини ку риб чиқади ва даромадлар оқимининг
ку паи ишига қарамаи , солиқ маъмуриятчилигининг нисбатан статик ишлашини
таъкидлаи ди”.
Давила ва бошқалар (2021) “Солиқ маъмуриятчилигидаги инновациялар, аи ниқса
рақамли иқтисодие тда, илғор технологиялар ва самарадорлик ва мувофиқликни
ошириш учун мослаштирилган стратегияларнинг ролини” таъкидлаи ди. Ривожланган
ва ривожланае тган мамлакатларда таҳлил қилиш шуни ку рсатадики, институционал
асослар ва иқтисодии тузилмалар каби омиллар солиқ тизимининг самарадорлигига
сезиларли таъсир ку рсатади. Мослаштирилган е ндашувлар контекстга хос муаммолар
учун зарурдир (Румасукун ва Ноч, 2023).
Кенг қамровли тизим солиқ тизимининг иш фаолиятини баҳолаш ва
самарадорликни таъминлаш учун маъмурии самарадорлик ва тенглик каби бир нечта
ку рсаткичларни белгилаи ди (Винни тска, 2024).
Серикова ва бошқалар (2018) эса “Институционал истиқболлар ташкилии
тузилмаларни ишлаш мақсадлари ва инновацион амалие тлар билан солиққа риоя
қилиш ва даромадларни ошириш муҳимлигини” таъкидлаи ди. Умуман олганда, солиқ
маъмуриятчилигининг самарадорлиги ку п у лчовли тушунча бу либ, у назарии
моделларни, амалии у лчаш усулларини ва мувофиқлик ва даромадлар билан боғлиқ
муаммоларни ҳал қилиш учун рақамли инновацияларни бирлаштиради. Унинг
муваффақияти контекстга хос стратегиялар ва ишлаш доираларини доимии равишда
такомиллаштиришга боғлиқ.
Мансор ва Таи иб, (2013) фикрича, “Интеграциялашган очиқ тизимли моделлар
маъмурии самарадорликни аниқлаш учун киришлар, жарае нлар ва натижалар қандаи
у заро боғлиқлигини таҳлил қилади”. Давила ва бошқаларнинг (2021) тадқиқотлари
замонавии солиқ тизимларида самарадорлик ва шаффофликни ошириш учун
www.e-itt.uz
III SON. 2024
172
технологиялардан фои даланишга (масалан, электрон ру и хатга олиш, электрон ҳужжат
топшириш) қаратилган.
Рошчупкина (2019) талқинича, “Солиқ маъмуриятчилигининг иерархик
тузилмаларини ишлаб чиқиш каби концептуал е ндашувлар манфаатдор томонларнинг
манфаатлари ва қонунии риоя этилишини мувозанатлаш орқали узлуксиз
функционалликни таъминлаи ди”.
Юқоридагиларга асосланадиган бу лсак, солиқ маъмуриятчилигини баҳолашнинг
назарии
е ндашувлари
самарадорликни
оптималлаштириш
учун
миқдории
ку рсаткичлар, тизимли интеграция ва рақамли модернизацияни бирлаштиришга
қаратилган. Е ндашувни танлаш баҳолашнинг аниқ мақсадларига, яъни мувофиқликни
яхшилашга, даромадларни и иғишни кучаи тиришга е ки маъмурии самарадорликни
тартибга солишга боғлиқ.
Таҳлил ва натижалар муҳокамаси
Солиқ маъмуриятчилиги самарадорлигини баҳолаш солиқ сие сати, қонун
ҳужжатларига риоя этиш ва маъмурии фаолиятнинг турли жиҳатларини баҳолашнинг
миқдории ва сифат усулларини бирлаштирган тизимли е ндашувни талаб қилади.
Самарадорликни у лчаш учун қу лланиладиган усуллар кучли томонларни, заиф
томонларни ва яхшилаш имкониятларини аниқлашга е рдам беради, сие сатчиларни
ислоҳотларга и у налтиради. Солиқ тизимларининг самарадорлиги, шаффофлиги ва
адолатлилигини баҳолаш учун глобал миқе сда бир нечта е ндашувлар қу лланилади.
У збекистонда бу усуллар мамлакатнинг у зига хос иқтисодии ва маъмурии ҳолатини ҳал
қилиш учун мослаштирилган. Ушбу е ндашувларни бирма-бир ку риб чиқамиз.
Солиқ маъмуриятчилиги самарадорлигини баҳолашнинг асосии усулларидан бири
самарадорлик ку рсаткичлари ва асосии ку рсаткичлардан фои даланиш ҳисобланади.
Ушбу ку рсаткичлар солиқ органлари фаолиятининг муваффақиятини баҳолаш учун
мезон бу либ хизмат қилади. Одатда ишлатиладиган ку рсаткичлар қуи идагиларни у з
ичига олади (1-жавдал):
1-жадвал
Ишлаш кўрсаткичлари ва асосий кўрсаткичлар
Кўрсаткич номи
Моҳияти
Солиқларнинг ялпи
ички маҳсулотга
нисбати
Бу кўрсаткич солиқ тушумларининг мамлакат ялпи ички
маҳсулотига нисбатан улушини ўлчайди. Солиқларнинг ялпи ички
маҳсулотга нисбати юқорироқ солиқ тизимини янада самаралироқ ва
даромадлар ҳосил қилишдан далолат беради.
Даромадларни
йиғиш
самарадорлиги
Бу кўрсаткич йиғилган жами солиқларнинг фоизини баҳолайди.
Қарздорликнинг умумий суммасига йиғим қанчалик яқин бўлса,
самарадорлик шунчалик юқори бўлади.
Мувофиқлик
ставкалари
Улар ўз мажбуриятларини бажарувчи (декларацияни топшириш,
солиқ тўлаш) солиқ тўловчилар сонини рўйхатга олинган солиқ
тўловчиларнинг умумий сони билан солиштириш йўли билан
ҳисобланади.
Йиғиш қиймати
Бу кўрсаткич солиқ тизимларининг самарадорлигини аниқлаш учун
ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлган солиқ тушумларини ундириш
бўйича маъмурий харажатларни ўлчайди. Йиғилган даромад
миқдорига нисбатан пастроқ маъмурий харажатлар яхши ишлашни
кўрсатади.
Манба:
ўрганишлар асосида муаллиф томонидан шакллантирилган.
Ушбу келтирилган ку рсаткичлар солиқ маъмуриятчилигининг умумии
самарадорлигини баҳолаш учун ишлатилиши мумкин бу лган у лчанадиган
www.e-itt.uz
III SON. 2024
173
маълумотларни тақдим этади ва ислоҳотларнинг таъсирини кузатиш учун вақт у тиши
билан кузатилиши мумкин.
Солиқ маъмуриятчилигининг диагностикасини баҳолаш воситаси (ТАDАТ) солиқ
маъмуриятчилигининг самарадорлигини баҳолаш учун кенг қамровли, халқаро
миқе сда тан олинган асосдир. Жаҳон банки томонидан ишлаб чиқилган ТАDАТ учта
у лчов бу и ича 9 та асосии фаолият соҳасини (КПА) баҳолаи ди: солиқ ту ловчиларга
хизмат ку рсатиш, қонунчиликка риоя қилиш ва ижро этиш, солиқ сие сати ва тизимлари.
Баҳоланган асосии соҳалар 2-жадвалда келтирилган.
2-жадвал
Солиқ маъмуриятчилиги диагностикасини баҳолаш воситаси
Кўрсаткич номи
Моҳияти
Даромадларни жалб
қилиш
солиқ маъмуриятчилигининг солиқларни самарали ва
адолатли йиғиш қобилияти.
Солиқ тўловчини рўйхатга
олиш ва хизмат кўрсатиш
солиқ тўловчиларни рўйхатга олиш, хизматлар кўрсатиш ва
тегишли ҳужжатлар ва алоқа орқали риоя этилишини
таъминлаш қобилияти.
Солиқ текшируви ва
ижроси
текширишлар самарадорлиги ва солиқ қонунчилигига риоя
этилишини таъминлаш.
Ошкоралик ва
ҳисобдорлик
солиқ маъмуриятчилигининг қанчалик шаффоф фаолият
юритиши ва ўз ҳаракатлари учун жавобгарлиги.
Манба:
ўрганишлар асосида муаллиф томонидан шакллантирилган.
ТАDАТ баҳолашини у тказиш орқали У збекистон солиқ маъмуриятчилиги илғор
халқаро тажрибалардан фои даланган ҳолда кучли томонларини ва ислоҳотга муҳтож
соҳаларни аниқлаши мумкин.
Солиқ маъмуриятчилиги ислоҳотлари ва сие сатининг кенгроқ таъсирини
тушунишда миқдории усуллардан ташқари, сифат баҳолаш ҳам муҳим аҳамиятга эга.
Манфаатдор томонлар у ртасида у тказилган су ровлар солиқ ту ловчилар, бизнес ва солиқ
ходимлари каби турли гуруҳларнинг тажрибалари ҳақида қимматли тушунчалар
беради ва ушбу су ровлар 3-жавдалда келтирилган.
3-жадвал
Сифатли баҳолашлар ва манфаатдор томонларни сўровлари
Кўрсаткич номи
Моҳияти
Солиқ
тўловчининг
қониқиши
солиқ маъмуриятчилиги томонидан тақдим этилган ҳужжатларни
топшириш, тўлов жараёнлари ва мижозларга хизмат кўрсатиш
қулайлигидан солиқ тўловчиларнинг қанчалик қониқишини баҳолаш.
Адолатни англаш
солиқ тўловчиларнинг солиқ тизимидаги адолат ҳақидаги
тасаввурларини ўлчаш, бу эса мувофиқлик ставкаларига таъсир
қилади.
Коррупцияни
идрок этиш
солиқ органларига ишонч даражасини ва тизимда ихтиёрий риоя
қилишга таъсир қилувчи коррупцияни баҳолаш.
Манба:
ўрганишлар асосида муаллиф томонидан шакллантирилган.
www.e-itt.uz
III SON. 2024
174
Ушбу су ровлар миқдории у лчовлар орқали дарҳол ку ринмаи диган муаммоларни
аниқлашга е рдам беради, масалан, таълимни яхшилаш, аниқроқ солиқ сие сати е ки
маъмурии амалие тни яхшилаш зарурати.
Самарадорликни баҳолашнинг қимматли усули халқаро стандартлар билан қие сии
таҳлил қилишдир. У збекистоннинг солиқ маъмуриятчилиги фаолиятини жаҳон
стандартлари е ки бошқа шунга у хшаш мамлакатлар билан солиштириш орқали
сие сатчилар маҳаллии шароитга мослаштирилиши мумкин бу лган камчиликлар ва
илғор тажрибаларни аниқлашлари мумкин. Асосии халқаро мезонларга 4-жадвалда
келтирилган.
4-жадвал
Халқаро мезонлар билан қиёсий таҳлил
Кўрсаткич номи
Моҳияти
Бизнес юритиш индекси
(солиқларни тўлаш
компоненти)
Бу индекс мамлакатларни солиқларни тўлашнинг
қулайлиги, жумладан, солиқ тўловлари сони, бажариш
учун сарфланган вақт ва риоя қилиш нархига қараб
тартиблайди.
OECD
солиқ
маъмуриятчилиги бўйича
кўрсатмалар
Ушбу кўрсатмалар самарадорлик, шаффофлик ва
адолатга эътибор қаратган ҳолда солиқ
маъмуриятчилигининг илғор амалиётлари бўйича
глобал истиқболни тақдим этади.
Манба:
ўрганишлар асосида муаллиф томонидан шакллантирилган.
4-жадвалда келтирилган қие сии таҳлил У збекистон солиқ тизимининг халқаро
талабларга мос келишини таъминлашга е рдам беради, бу эса инвестициялар,
мувофиқлик ва ишончни кучаи тирувчи муҳитга ҳисса қу шади.
Аниқ солиқ ислоҳотларининг иқтисодии самарадорлигини баҳолаш маъмурии
самарадорликни баҳолашнинг яна бир усули ҳисобланади. Харажат-фои да таҳлили
(Cost-Benefit Analysis-CBA) ислоҳот ташаббусларининг иқтисодии таъсирини у лчаш
учун ишлатилиши мумкин, масалан, рақамли солиқ тизимларини жории этиш, солиқ
ҳисоботларини топшириш тартиб-қоидаларини соддалаштириш е ки солиқ текшируви
функцияларини кенгаи тириш. Таҳлил ислоҳотларни амалга ошириш харажатларини
самарадорликни ошириш, хатоларни камаи тириш е ки мувофиқликни ошириш
натижасида олинган фои да билан солиштиради.
Масалан, У збекистонда солиқ хизматларини рақамлаштиришни зарур IT-
инфратузилмасини ривожлантиришга сарфланган дастлабки харажатларни қу лда
ишлов беришни қисқартириш, хатоларни камаи тириш ва солиқ ту ловчиларнинг
қонунчиликка риоя этишини яхшилашдан узоқ муддатли тежамкорлик билан
солиштириш орқали баҳолаш мумкин.
Мунтазам ички ва ташқи аудитлар солиқ маъмуриятчилиги амалие ти миллии
қонунлар ва халқаро стандартларга мос келишини таъминлаш учун жуда муҳимдир.
Ички аудит солиқ маъмуриятчилиги фаолиятининг самарадорлигини текширишга
қаратилган бу лса, мустақил органлар е ки халқаро ташкилотлар томонидан
у тказиладиган ташқи аудитлар самарадорликни холис баҳолашни таклиф қилади.
Аудит жарае нлари солиқларни ундириш е ки ижро этишдаги самарасизлик, заиф
томонлар ва номувофиқликларни аниқлашга е рдам беради. Бундан ташқари, мунтазам
текширувлар солиқ маъмуриятчилигида шаффофликни оширишга ва коррупциянинг
олдини олишга е рдам беради.
Замонавии маълумотлар таҳлили ва таваккалчиликка асосланган аудит солиқ
маъмуриятчилиги томонидан самарадорликни ошириш учун қу лланиладиган
www.e-itt.uz
III SON. 2024
175
инновацион усуллардир. Катта маълумотлар ту пламини таҳлил қилиш орқали солиқ
органлари мос келмаслик шаклларини аниқлашлари, фирибгарликларни аниқлашлари
ва аудитлар учун ресурсларни тақсимлашни оптималлаштиришлари мумкин. Рискга
асосланган аудит солиқ органларига юқори таваккалчиликка дучор бу лган солиқ
ту ловчиларга эътибор қаратиш имконини беради, бу эса қонунчиликка риоя қилишни
максимал даражада ошириш учун ресурслардан самарали фои даланишни таъминлаи ди.
У збекистонда маълумотлар таҳлили воситалари солиқ маъмуриятчилиги
тизимига тобора ку проқ интеграция қилинмоқда, бу ҳам хавфларни бошқариш, ҳам
потенциал фирибгарлик ҳолатларини аниқлаш, натижада солиқ ундиришнинг умумии
самарадорлигини
ошириш
имконини
беради.
Солиқ
маъмуриятчилиги
самарадорлигини баҳолаш усуллари хилма-хил бу либ, улар ҳам анъанавии
самарадорлик ку рсаткичларини, ҳам замонавии технологияларни бирлаштиради.
Самарадорлик ку рсаткичлари ва сифатли су ровлардан ТАDАТ баҳолашлари ва қие сии
таҳлилларгача, бу воситалар солиқ тизимларининг ишлаши ҳақида қимматли
маълумотларни беради. У збекистонда бу усулларни қу ллаш тараққие тни кузатиш,
такомиллаштириш и у налишларини аниқлаш ва мамлакат солиқ маъмуриятчилигининг
илғор халқаро тажрибага мос келишини таъминлашда муҳим аҳамиятга эга.
Шу у ринда аи рим масалаларни ҳам муҳокама қилиб у тишимиз лозим. Солиқ
маъмуриятчилигининг самарадорлиги концепцияси солиқ тизимида иштирок этувчи
е ки унга таъсир ку рсатадиган турли манфаатдор томонларнинг манфаатлари ва
истиқболлари асосида шаклланади. Ҳар бир гуруҳ самарадорликни аниқлаш ва у лчашга
таъсир қилувчи у зига хос тахминлар ва устуворликларни келтириб чиқаради.
Ҳукумат нуқтаи назаридан, солиқ маъмуриятчилигининг асосии мақсади минимал
харажатлар билан даромадларни максимал даражада и иғишдир. Самарали солиқ
маъмуриятчилиги давлат хизматлари ва ривожлантириш лои иҳалари етарли даражада
молиялаштирилишини таъминлаи ди, бу эса миллии иқтисодии барқарорликка ҳисса
қу шади. Ҳукуматлар, шунингдек, солиқ тизимида адолатни сақлаш, барча солиқ
ту ловчиларга тенг муносабатда бу лишини ва солиқ юкининг адолатли
тақсимланишини таъминлашга устувор аҳамият беради. Бундан ташқари, самарали
солиқ маъмуриятчилиги солиқларни и иғиш ва сарфлашда шаффофлик ва
ҳисобдорликни таъминлаш орқали аҳоли ишончини мустаҳкамлашга е рдам беради.
Бошқа томондан солиқ ту ловчилар эса асосии эътиборни солиқ тизимининг
соддалиги, адолатлилиги ва шаффофлигига қаратади. Улар бошқариш учун қулаи ,
маъмурии юкларни минималлаштирадиган ва уларга адолатли муносабатда бу лишини
таъминлаи диган солиқ маъмуриятчилигига интилишади. Ихтие рии риоя қилиш солиқ
ту ловчилар тизимни адолатли деб ҳисобласа ва улар маълумотларга осонгина кириш,
декларацияларни топшириш ва ту ловларни амалга ошириш имкониятига эга бу лганда
кучаяди. Е рдам дастурлари, ишонч телефонлари ва рақамли платформалар каби солиқ
ту ловчи хизматлари ушбу истиқболнинг асосии таркибии қисмлари бу либ, улар янада
юмшоқ ва самаралироқ тажрибага ҳисса қу шади.
Корхоналар, аи ниқса, солиқ қоидаларининг прогноз қилиниши ва барқарорлиги
билан боғлиқ. Аниқ, изчил ва шаффоф бу лган солиқ маъмуриятчилиги тизими
корхоналарга ортиқча қии инчиликларсиз самарали режалаштириш ва уларга риоя
қилиш имконини беради. Бундан ташқари, солиқларни ундириш ва ундириш
механизмларининг самарадорлиги пул оқимларини бошқаришга таъсир қилади, чунки
корхоналар ортиқча мураккаб солиқ тартиб-қоидаларидан қочиш ва аудит ва
жарималар билан боғлиқ рискларни минималлаштиришни хоҳлаи ди. Корхоналар,
шунингдек, рақамлаштиришни рағбатлантирадиган, солиқларни топшириш ва
божларни ту лаш билан боғлиқ маъмурии юкни камаи тирадиган тизимларни
қадрлашади.
www.e-itt.uz
III SON. 2024
176
Жаҳон банки, Халқаро валюта жамғармаси (ХВЖ) ва Иқтисодии ҳамкорлик ва
тараққие т ташкилоти (ОECD) каби халқаро ташкилотлар жаҳон стандартлари ва илғор
тажрибаларга мослашишга алоҳида эътибор қаратади. Ушбу манфаатдор томонлар
самарали солиқ бошқарувини иқтисодии барқарорлик, қашшоқликни камаи тириш ва
инвестицияларни жалб қилиш каби кенгроқ мақсадлар объективи орқали ку ришади.
Улар тизимнинг самарадорлиги, адолатлилиги ва шаффофлигини у лчаи диган “Бизнес
юритиш индекси” (Doing Business Index) е ки TADAT каби халқаро миқе сда тан олинган
бенчмарклар е рдамида самарадорликни баҳолаи дилар.
Солиқ органларининг у зи даромадларни ку паи тириш ва операцион
самарадорликни таъминлаш у ртасидаги мувозанатга эришиш билан шуғулланади.
Солиқ органлари тизимнинг самарадорлигини и иғиш харажатлари, аудитнинг
муваффақият даражаси, солиқ ту ловчининг қониқиши ва ихтие рии риоя қилиш
даражаси каби ички ку рсаткичлар асосида баҳолаи дилар. Улар, шунингдек, ички
жарае нларни такомиллаштириш, технологиялардан фои даланиш ва замонавии солиқ
и иғишнинг у згарувчан муаммоларини ҳал қилиш учун ходимлар салоҳиятини
оширишга қаратилган.
Солиқ маъмуриятчилиги ҳар қандаи мамлакатнинг иқтисодии ривожланишида
асосии роль у и наи ди, бу ҳукуматнинг давлат хизматларини, инфратузилмани ва
ижтимоии дастурларни молиялаштириш учун даромад олиш имкониятини
таъминлаи ди. У збекистонда су нгги и илларда мамлакатнинг фискал инфратузилмасини
модернизация қилиш, даромадларни и иғишни кучаи тириш ва бошқарув тизимини
такомиллаштиришга қаратилган кенг ку ламли иқтисодии ислоҳотлар доирасида солиқ
тизими
сезиларли
у згаришларни
амалга
оширди.
У збекистонда
солиқ
маъмуриятчилигининг бугунги аҳволи мамлакатда янада самарали, шаффоф ва
адолатли тизимни яратишга интилае тгани давомида дуч келае тган муаммоларни ҳам,
эришилган ютуқларни ҳам акс эттиради.
Тарихан У збекистоннинг солиқ маъмуриятчилиги нисбатан мураккаб ва
машаққатли жарае н, ку п сонли солиқ ставкалари ва бюрократик ту сиқларга эга бу лган.
Солиқ тизими ку пинча солиқ ту ловчиларнинг паст даражада риоя этиши,
иқтисодие тдаги норасмии ликнинг юқори даражаси ва қу лда ишлаи диган жарае нларга
таяниш каби муаммоларга дуч келди. Мамлакат иқтисодие тини диверсификация
қилиш, чет эл сармоясини жалб қилиш ва фуқароларнинг турмуш даражасини
оширишга интилае тган бир паи тда ислоҳотлар зарурати янада яққол намое н бу лди.
Бунга жавобан У збекистон ҳукумати солиқ тартиб-қоидаларини соддалаштириш,
шаффофликни ошириш ва солиқ маъмуриятчилиги тизимида коррупцияни
камаи тиришга қаратилган бир қатор солиқ ислоҳотларини амалга оширди. Су нгги
и иллардаги энг эътиборли у згаришлардан бири бу рақамли солиқ хизматларини жории
этишдир. Электрон ҳужжатларни топшириш, рақамли ту ловлар ва онлаи н ҳисоботларга
у тиш тадбиркорлик субъектлари ва жисмонии шахслар учун солиқ қонунчилигини
янада қулаи роқ ва самаралироқ қилди.
Афсуски, қии инчиликлар сақланиб қолмоқда. Рақамли инфратузилманинг
яхшиланишига қарамаи , солиқ ту ловчиларнинг хабардорлиги ва таълим соҳасида ҳали
ҳам камчиликлар мавжуд бу либ, улар ту лиқ риоя қилишга ту сқинлик қилмоқда.
Норасмии сектор иқтисодие тнинг муҳим қисми бу либ қолмоқда, бу эса солиқ и иғиш
ишларини мураккаблаштиради. Бундан ташқари, ислоҳотлар маъмурии тартиб-
қоидаларни соддалаштиришга қаратилган бу лсада, ресурсларни самарасиз тақсимлаш
ва бюрократик кечикишлар ҳали ҳам мавжуд.
Жаҳон банки ва Халқаро валюта жамғармаси (ХВЖ) каби халқаро ташкилотлар
У збекистоннинг солиқ ислоҳоти борасидаги саъи -ҳаракатларини қу ллаб-қувватлаб,
мамлакат солиқ маъмуриятчилигини илғор жаҳон тажрибасига мослаштиришга
ку маклашди. Мамлакат, шунингдек, солиқ маъмуриятчилиги муҳим таркибии қисм
www.e-itt.uz
III SON. 2024
177
бу лган Жаҳон банкининг "Бизнес юритиш" ҳисоботи каби халқаро индексларда у з
реи тингини яхшилашга ҳаракат қилди. Натижада У збекистонда даромадларни и иғишда
яхшиланишлар кузатилди, бироқ тизим барқарорлиги ва самарадорлигини таъминлаш
учун қу шимча ютуқлар зарур.
Хулоса ва таклифлар.
Хулоса қилиб аи тадиган бу лсак, У збекистонда солиқ маъмуриятчилигининг
ҳозирги ҳолати у тиш давридаги жарае нни акс эттиради. Тизимни модернизация
қилишда сезиларли ютуқларга эришилган бу лсада, мувофиқлик, норасмии лик ва
маъмурии самарадорлик билан боғлиқ давом этае тган муаммолар эътиборни талаб
қилмоқда. Солиқ тизимининг ту лиқ имкониятларини ру е бга чиқариш ва мамлакатнинг
иқтисодии у сиши ва ривожланишига ҳисса қу шиш учун ислоҳотларни давом эттириш
ва технологияларни янада кенгроқ интеграциялашуви, солиқ ту ловчиларнинг таълим
даражасини ошириш муҳим аҳамиятга эга.
Адабиётлар/ Литература/ References:
Bhatti M. A., Isayev F. (2023). Evaluating the Effectiveness of Mandatory IFRS Adoption in
Enhancing Transparency and Governance in Saudi Arabia //Cuadernos de Economía.– Т. 46. – №.
132. – С. 110-119.
Das-Gupta, A., Estrada, G., & Park, D. (2016). Measuring Tax Administration Effectiveness
and its Impact on Tax Revenue.
Davila, A. et al. (2021). Theoretical foundations of tax administration in the digital economy.
Ikromovich, I.F. (2022). Analysis of resource taxes based on tax analysis technique.
International Journal of Management IT and Engineering, 12(12), 65-71.
Isaev, F. (2021). Advantages of applying tax incentives in the conditions of economic crisis.
International Journal of Marketing and Technology, 11(8), 15-25.
Isaev, F.I. (2021). Tax Policy of the Republic of Uzbekistan. International Journal of
Management IT and Engineering, 11(8), 1-9.
Kumar, S., Nagar, A., & Samanta, S., (2016) Indexing the Effectiveness of Tax Administration.
Mansor, M., & Tayib, M. (2013). Integrated and Open Systems Model: An Innovative
Approach to Tax Administration Performance Management.
The Innovation Journal, 18, 2.
Roshchupkina, V. (2019). Methodical Bases of Rating Assessment of Tax Policy
Efficiency.
Proceedings of the International Scientific Conference "Far East Con" (ISCFEC 2018).
https://doi.org/10.2991/ISCFEC-18.2019.52
Rumasukun, M., & Noch, M. (2023). Comparative Analysis of Tax System Effectiveness in
Developed
and
Developing
Countries.
Golden
Ratio
of
Taxation
Studies.
https://doi.org/10.52970/grts.v3i2.626
Serikova, M., Sembiyeva, L., Mussina, A., Kuchukova, N., & Nurumov, A. (2018). The
institutional model of tax administration and aspects of its development.
Investment Management
and Financial Innovations.
https://doi.org/10.21511/IMFI.15(3).2018.23
Vinnytska, O. (2024). Theoretical foundations of tax administration: fundamentals of fiscal
management. Economies' Horizons.
https://doi.org/10.31499/2616-5236.1(27).2024.299231
Исаев, Ф. (2023). Молиявий ҳисобот сифатини оширишда солиққа тортиш,
мустақил аудит ва ички назоратнинг ўрни. Iqtisodiy Taraqqiyot Va Tahlil, 1(7), 305–310.
https://doi.org/10.60078/2992-877X-2023-vol1-iss7-pp305-310
Исаев, Ф. (2023). Солиқ ислоҳотлари ва уларнинг оқибатларини баҳолаш. Nashrlar,
1(2), 59–62.
https://e-itt.uz/index.php/editions/article/view/421
Исаев, Ф. (2023). Солиқ ислоҳотларининг таъсирини таҳлил қилиш. Iqtisodiy
Taraqqiyot Va Tahlil, 1(6), 155–161.
https://doi.org/10.60078/2992-877X-2023-vol1-iss6-
www.e-itt.uz
III SON. 2024
178
Исаев, Ф. (2023). Солиқ таҳлилини фискал сиёсат самарадорлигига таъсир қилиш
усуллари. Nashrlar, 1(1), 128–131.
https://doi.org/10.60078/2023-vol1-iss1-pp128-131
Исаев, Ф. (2023). СОЛИҚЛАРНИНГ ФАРОВОНЛИККА ТАЪСИРИ НАЗАРИЯСИ.
"Milliy Iqtisodiyotni Isloh Qilish Va Barqaror Rivojlantirish istiqbollari" Respublika
Ilmiy-Amaliy
Konferensiyasi
Materiallari
to‘plami.,
206–208.
https://conference.tsue.uz/index.php/article/article/view/393
Исаев, Ф. (2024). Рақамли иқтисодиёт шароитида солиқ таҳлилининг методологик
ёндашувлари. Nashrlar, 156. https://e-itt.uz/index.php/editions/article/view/667
Исаев, Ф. (2024). Рақамли молиявий активларни солиққа тортиш масалалари.
Iqtisodiy Taraqqiyot Va Tahlil, 2(1), 352–360.
https://e-itt.uz/index.php/eitt/article/view/632
Исаев, Ф. (2024). Солиқ сиёсати ва иқтисодий тенгсизликнинг ўзаро боғлиқлиги.
Iqtisodiy
Taraqqiyot
Va
Tahlil,
2(8),
272–280.
Retrieved
from
itt.uz/index.php/eitt/article/view/1521
Исаев, Ф., & Камилова, С. (2024). Электрон тижоратни солиққа тортишнинг
назарий асослари. Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2(3), 296–304.
https://doi.org/10.60078/2992-
877X-2024-vol2-iss3-pp 296-304
