www.sci-p.uz
II SON. 2025
191
AGROKLASTER TIZIMINI OPTIMALLASHTIRISHNING XORIJIY STRATEGIK
YONDASHUVLARI
PhD, dots.
Jo‘rayev Farrux Do‘stmirzayevich
Iqtisodiyot va pedagogika universiteti
ORCID: 0009-0000-5657-9734
Annotatsiya.
Agroklaster tizimini optimallashtirish bo‘yicha xorijiy strategik
yonda
shuvlarni o‘rganish qishloq xo‘jaligi va sanoatni integratsiyalash orqali barqaror
rivojlanishni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
Ushbu maqolada turli davlatlarning
agroklaster modelini shakllantirish va rivojlantirish bo‘yicha ilg‘or tajribalari tahlil
qilinadi.
Xususan, AQSh, Yevropa Ittifoqi, Xitoy va Janubiy Koreya kabi mamlakatlarning davlat siyosati,
investitsiya jalb etish usullari, innovatsion texnologiyalarni joriy etish va agroklasterlarning
global bozor bilan integratsiyasi kabi strategik yonda
shuvlari o‘rganiladi. Tadqiqot natijalari
agroklaster tizimini rivojlantirishda xalqaro tajribadan foydalanish imkoniyatlarini tahlil
qilishga va mahalliy sharoitlarga moslashtirilgan modelni taklif etishga qaratilgan.
Kalit so‘zlar:
agroklaster, optimallashtirish, strategik yondashuv, investitsiya, innovatsiya,
qishloq xo‘jaligi, sanoat integratsiyasi.
ЗАРУБЕЖНЫЕ СТРАТЕГИЧЕСКИЕ ПОДХОДЫ ОПТИМИЗАЦИИ
АГРОКЛАСТЕРНОЙ СИСТЕМЫ
PhD,
доц
.
Джураев Фаррух Дустмирзаевич
Университет экономики и педагогики
Аннотация.
Изучение зарубежных стратегических подходов к оптимизации
агрокластерной системы важно в обеспечении устойчивого развития за счет
интеграции сельского хозяйства и промышленности. В данной статье анализируется
лучший опыт различных стран в формировании и развитии модели агрокластера. В
частности, изучаются стратегические подходы таких стран, как США, Евросоюз, Китай
и Южная Корея, такие как государственная политика, методы привлечения инвестиций,
внедрение инновационных технологий, интеграция агрокластеров с мировым рынком.
Результаты исследования направлены на анализ возможностей использования
международного опыта развития агрокластерной системы и предложение модели,
адаптированной к местным условиям.
Ключевые слова
:
агрокластер, оптимизация, стратегический подход, инвестиции,
инновации, сельское хозяйство, промышленная интеграция.
UOʻK:
338.436.33
191-198
www.sci-p.uz
II SON. 2025
192
FOREIGN STRATEGIC APPROACHES TO OPTIMIZING THE AGRICULTURAL
CLUSTER SYSTEM
PhD, assoc. prof.
Juraev Farrukh Dustmirzayevich
University of Economics and Pedagogy
Abstract.
The study of foreign strategic approaches to optimizing the agrocluster system is
important in ensuring sustainable development through the integration of agriculture and
industry. This article analyzes the best practices of various countries in the formation and
development of the agrocluster model. In particular, the strategic approaches of countries such as
the United States, the European Union, China and South Korea, such as state policy, methods of
attracting investment, the introduction of innovative technologies and the integration of
agroclusters with the global market, are studied. The results of the study are aimed at analyzing
the possibilities of using international experience in the development of the agrocluster system
and proposing a model adapted to local conditions.
Keywords
:
agrocluster, optimization, strategic approach, investment, innovation,
agriculture, industrial integration.
Kirish.
Agroklaster tizimini
optimallashtirish bo‘yicha strategik yondashuvlar butun dunyoda
qishloq xo‘jaligi va sanoatni rivojlantirishning muhim omillaridan biri sifatida qaralmoqda.
Rivojlangan mamlakatlarda agroklasterlar oziq-
ovqat xavfsizligini ta’minlash, yetishtirilgan
mahsul
otlarni qayta ishlash va global ta’minot zanjirlariga integratsiyalash jarayonida
markaziy rol o‘ynamoqda. Shu sababli, turli davlatlarda agroklaster tizimini rivojlantirish
bo‘yicha qo‘llanilayotgan strategik yondashuvlarni tahlil qilish va ularning samar
adorligini
o‘rganish dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Xorijiy tajribaga asoslangan holda, agroklasterlarni rivojlantirishda bir nechta muhim
strategik yondashuvlar shakllangan. Masalan, AQSh va Yevropa Ittifoqi davlatlarida klasterlar
innovatsion
texnologiyalar, davlat tomonidan subsidiya va grantlar orqali qo‘llab
-quvvatlash,
ilmiy tadqiqot institutlari bilan integratsiyalashuvga asoslangan. Xitoy va Janubiy Koreya kabi
Osiyo mamlakatlarida esa agroklasterlar davlat-investitsiya siyosati va kooperativ tizim orqali
rivojlantirilmoqda.
Ushbu maqolada xorijiy mamlakatlarning agroklaster tizimini optimallashtirish bo‘yicha
strategik yondashuvlari tahlil qilinadi. Xususan, davlat siyosati, innovatsion texnologiyalarni
joriy etish, investitsiya muhitini yaxshilash va xususiy sektor bilan hamkorlikni rivojlantirish
kabi yo‘nalishlar o‘rganiladi. Tadqiqot natijalari esa agroklaster tizimini optimallashtirish
bo‘yicha samarali modellarni ishlab chiqishga ilmiy asos yaratadi
.
Adabiyotlar sharhi.
Hozirgi global iqtisodiy tendentsiyalar va jahon jamiyati rivojlanishining ustuvor
yo'nalishlari ko'rsatib turibdi ta'minlashning strategik istiqboli mamlakat hududlarida ijtimoiy
rivojlanish barqaror bo'ladi. E'tibor bering, iqtisodiy klasterlash masalalari ko'rib chiqiladi
davomida turli xorijiy va mahalliy mutaxassislar ko'p yillar davomida tadqiqot, ammo bu
kontseptsiya bilan hali ko'p muammolar bor hozirgi kungacha o'rganilmagan
(Санникова, и
друг. 2019).
Zamonaviy kontseptsiyani shakllantirish Klaster nazariyasi 20-asr oxirida boshlangan va
birinchi navbatda tadqiqot bilan bog'liq, kim klasterni kalit deb hisobladi raqobatbardoshlikni
oshirishning birinchi omili mintaqaviy iqtisodiyotdir. Klasterlar mamlakatlar ichidagi
raqobatbardoshlikka, shuningdek, milliy chegaralarga ta'sir qiladi. Shuning uchun ular nafaqat
global miqyosda raqobatlashayotganlar uchun emas, balki barcha biznes rahbarlari uchun
yangi kun tartibiga olib keladi. Kengroq qilib aytganda, klasterlar joylashuv haqidagi
www.sci-p.uz
II SON. 2025
193
fikrlashning yangi uslubini ifodalaydi, bu esa kompaniyalarni qanday sozlash kerakligi,
universitetlar kabi institutlar raqobatbardosh muvaffaqiyatga qanday hissa qo'shishi va
hukumatlar iqtisodiy rivojlanish va farovonlikka qanday yordam berishi mumkinligi haqidagi
an'anaviy donolikning ko'p qismini shubha ostiga qo'yadi degan fikrlarini bildirgan mashhur
iqtisodchi M. Porter, 1998. (Garifullin, Zyabrikov, 2018).
"Agrosanoat klasteri" ta'rifi uni ushbu atamaning boshqa ta'riflaridan ajratib turadigan
maxsus elementlarni o'z ichiga oladi; tarmoqlararo xususiyat; ilmiy-tadqiqot institutlarining
mavjudligi, atrof-muhitni muhofaza qilish, noyob raqobatdosh ustunliklarni yaratish.
“Klaster”ning “agrosanoat klasterlari”ni aniqroq aniqlash imkonini beruvchi bir qator
xususiyatlari a
niqlangan: ishtirokchilarning geografik kontsentratsiyasi, ularning o‘zaro
bog‘liqligi, bir
-
birini to‘ldiruvchiligi, mustaqilligi, tarmoqlararo xususiyati, klasterda ixtiyoriy
ishtirok etishi, norasmiyligi, munosabatlar, ishtirokchilarning klasterda o‘zini
-
o‘zi tashkil
etishi, kollegial muvofiqlashtiruvchi organlar, ekologik tozalik, xalqaro bozorda kuchli
raqobatdosh o‘rinlar, noyob raqobat ustunliklari haqida munosabat bildirgan
(Weber, 2001).
Agrosanoatni klasterli optimallashtirishning xorij modellari va ularni moslashtirish
sharoitlari to‘g‘risida o‘zbek olimlari tomonidan bir qancha kitoblar, ilmiy maqollar va ilmiy
izlanishlar olib borilgan. Jumladan Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish jarayonini
ekonometrik modellashtirish zaruriyatining
asosiy jihatlari. Qishloq xo‘jalik mahsulotlari
ishlab chiqarishni qisqa muddatli prognozlashtirishni bo‘yicha keng ko‘lamli ilmiy
nazariyalarini ilgari surilgan Jo‘rayev (2021).
Xizmat ko'rsatish sohasining har bir sohasining rivojlanish jarayonlarini tahlil qilish,
ularning rivojlanishiga ta'sir qiluvchi asosiy omillarni tanlash va modellashtirish ketma-ketligi
ushbu maqolada simulyatsiya sxemalari orqali tasvirlangan. Qashqadaryo viloyati aholisiga
ko‘rsatilayotgan xizmat ko‘rsatish soha
si misolida multifaktorial empirik modellar qurilib, ular
orqali prognozlar berildi va olingan natijalar asosida taklif va tavsiyalar berildi
(Schröder
,
2014;
Султонов, 2024)
.
Tadqiqot metodologiyasi.
Agrosanoat sohasini rivojlantirish masalalari klasterlar, ulardan foydalanish
samaradorligini oshirish va ularni yanada rivojlantirish bo‘yicha takliflar bo‘yicha jahon
tajribasi o‘rganilgan. Mavhum fikrlash, qiyosiy tahlil, guruhlash, tadqiqotda kuzatish,
induksiya
va boshqa usullardan keng foydalanildi. Tadqiqotning maqsadi - klasterning faoliyati bo'yicha
takliflar ishlab chiqish klaster keng targ‘ib qilish shartlari.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Rivojlangan davlatlar qishloq xo‘jalik
mahsulotlarini ishlab chiqarishda muammolar
sferasining yerni tejash bosqichidan o‘tib, rivojlanishning keyingi bosqichlariga qadam
qo‘yishgan. Ularning bu maqomga mos bo‘lishligida asosiy mezonlaridan biri raqamli
evolyutsiya indeksining qiymati qabul qil
ingan. Ma’lum xarakteriga ko‘ra raqamli evolyutsiya
indeksi 4 ta guruh bo‘yicha ajratiladi. Bunda 1
-guruh liderlar deb nomlanib, guruhning
xarakteristik tavsifi raqamli rivojlanishning yuqori darajasi va tez sur’atda o‘sishni ifodalaydi.
Bu guruhga Singapur, Buyuk Britaniya, Yangi Zelandiya, Estoniya, Gonkong, Yaponiya va Isroil
mamlakatlarini kiritish mumkin. 2-
guruh “sekin sur’atli o‘sish” deb nomlanib, xarakteristik
jihatdan uzoq vaqt davomida dinamik o‘sishda davom etib, hozirgi vaqtda rivojlanish sur’a
ti
pasayib ketganligi bilan tavsiflanadi. Ularda innovatsiyalarni dinamik ravishda amalga
oshirmasligi sababidan raqamlashtirishning yetakchilaridan orqada qolish ehtimoli yuqori
ekanligi kutiladi. Bu guruhga Janubiy Koreya, Avstraliya, shuningdek, g‘arbiy
Yevropa va
Skandinaviya mamalakatlarini ham kiritish mumkin. Raqamlashtirishning umumiy darajasi
dastlabki ikki guruhga nisbatan past, ammo shu bilan birga barqaror raqamli rivojlanish
dinamikasiga egaligi bilan xarakterlanadigan indekslashning 3-guruhiga Xitoy, Keniya, Rossiya,
Hindiston, Malayziya, Filippin, Indoneziya, Braziliya, Kolumbiya, Chili, Meksika mamalakatlari
www.sci-p.uz
II SON. 2025
194
kiritiladi. Bulardagi mavjud holat investorlarni jalb qilishi va hatto ularning yetakchilar
guruhiga kirishga imkon berishi ham mumkin.
So‘ngi 4
-
guruh “muammoli” deb nomlanadi va
guruh xarakteri asosan ichki omillar bilan bog‘liq ko‘pgina to‘siqlar ta’sirida sekin o‘sish sur’atli,
rivojlanishning past darajasi bilan tavsiflanadi. Bu guruhga mamlakatlardan Janubiy Afrika
Respublikasini, Peru, Misr, Gretsiya, Pokistonni kiritish mumkin (
Кутбитдинов
, 2019).
Zamonaviy ishlab chiqarish parametrlarini baholashda xorij tajribasiga tayanish asosiy
manbalardan biridir. Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyot sektorlarida raqamli
texnologiyalarning qo‘llanilishi haqida so‘z ketganda, uning nafaqat agroklaster, balki,
iqtisodiyotning turli tarmoqlarida samaradorlik ko‘rsatkichlarini axborot sifatida qabul qilish
mumkin. Chunki raqamli texnologiyalar iqtisodiyot tarmoqlarini barchasining kompleks rivoji
uchun birday xizmat qiladi va umum rivojlanish holatini belgilab beradi.
Shu ma’noda iqtisodiy o‘sish darajasini raqamli texnologiyalar bilan bog‘laganda, ko‘plab
jahonning yetakchi ilmiy tadqiqot markazlari, tadqiqot institutlarining tadqiqot ishlarida
iqti
sodiyotning ma’lum sektori faqat shu sektorga tegishli natijalar tahlili bilan cheklanib
qolmagan (
Санникова
,
и друг.
(2019).
Agroklasterda yerdan va ishlab chiqarishning boshqa resurslaridan samarali
foydalanishning nazariy-amaliy masalalari bir necha sohaviy bilimlarga tayanadi. Bunda
faqatgina agrar nuqtaiy nazaridan yondashish hech qanday yechimni taklif etmaydi. Agrar soha
b
o‘yicha ilmiy izlanishlar olib borgan tadqiqotchi olim Max Weber
(2001) ning fikricha
kelajakda faqatgina yer resursini sifatini yaxshilash, mehnat resurslari samaradorligini oshirish
bilan natijaga erishib bo‘lmaydi, balki ishlab chiqarish hajmini oshiris
hga intellektual
texnologiyalarini qo‘llash bilangina erishish mumkin bo‘ladi. Nederlandiyalik tadqiqotchi Jaap
Jan Schröder
(2014) agroklaster tizimida ishlab chiqarishda kimyo sanoatining roli ortishini
ta’kidlaydi. Tadqiqotchi Dunstan Gabriel Msuya
(Sch
röder
, 2014) Kanada agroklaster tizimi
bo‘yicha olib borgan ilmiy tadqiqotlarida ekologik muxitga chidamli navlarni yaratish, genitika
muhandisligining rivoji agroklasterlar taraqqiyotini belgilab beruvchi asosiy omillardan biriga
aylanishini keltiradi. Rus iqtisodchi olimi A.M. Yugay (
Султонов, 2024)
tadqiqotlarida Rossiya
Federatsiyasida takror ekin hamda ekinlar almashinishi ishlab chiqarish hajmiga katta ta’sir
ko‘rsatganligini ta’kilaydi. Shuningdek, mamlakatimiz olimlari tomonidan ham hududlar
kesimida yerdan foydalanish samaradorligi (
Жўраев
, 2021), yer resurlarini qiymatini
baholashda ekonometrik modellashtirishdan foydalanish masalalari qarab chiqilgan. Nafaqat
agroklaster yoki yerdan foydalanish masalalarida balki, umumiy ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni
ta’minlashda raqamli transformatsiya tushunchasi asosiy jarayonlardan biri sifatida
ko‘rilmoqda. Mamlakatimizda raqamli iqtisodiyotni faol rivojlantirish, barcha tarmoqlar va
sohalarda, eng avvalo, davlat boshqaruvi, ta’lim, sog‘liqni saqlash va agr
oklasterda zamonaviy
axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish bo‘yicha kompleks chora
-tadbirlar
amalga oshirilmoqda (
Rakhimov & Jo‘raev
, 2022).
Raqamli transformatsiya global miqyosida ham iqtisodiyotda, ham alohida sektorlar
darajasida ta
dbiq etilmoqda. Chunki xalqaro korporatsiyalar o‘zlarining raqobatchilari yengib
bo‘lmaydigan texnologik to‘siqlarni yaratish orqali o‘z sohalarida yetakchi mavqeini saqlab
qolish uchun yangi texnologiyalarni va o‘z biznes modellarini, raqamli transformats
iyasini joriy
qilayotganligini ko‘rish mumkin
(Juraev, 2021).
Agroklasterda ishlab chiqarish va boshqarishda raqamli texnologiyalardan foydalanish,
moddiy texnika ta’minotini talab darajasida yaratish, ularni zamonaviy raqamli texnologiya
bilan qurollanti
rish hamda qishloq xo’jaligi sektorida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish
yerga, mulkka bo‘lgan egalik hissini yanada oshirish, klasterlikka, ishbilarmonlikka, yangi
mulkchilikka va raqamli iqtisodiyotga asoslangan ishlab chiqarishni tashkil qilish va optimal
tartibga solish mexanizmlari ishlab chiqish muhim ahamiyat kasb etadi.
“Raqamli O‘zbekiston
-
2030” strategiyasi hozirgi global rivojlanish mexanizmlarini
hisobga olib, bajarilishi shart bo‘lgan talablar asosida raqamlashtirilgan, zamonaviy komplek
s
tizimni shakllantirishni maqsad qiladi (Farmon, 2020). Raqamli infratuzilmani
www.sci-p.uz
II SON. 2025
195
rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha keltirilgan tadbirlar amalga oshirilgan holatda
qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarish jarayoni uchun rivojlanishning
minimum darajasi
qanday ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Minumum holat deganda, yaratilgan imkoniyatlardan
umumiy, ya’ni ommaga xos foydalanishni tushunish mumkin. Bunda asosan quyidagi jihatga
e’tibor qaratish lozim, ya’ni sohaviy tezkor axborot olish va alma
shinish maydonining
mavjudligi. Bu sohada tabiiy ravishda reklama bozorini kuchaytiradi, tajriba orttirish va
almashinish, raqobatning kuchayishi hisobiga sifat va miqdoriy takomillashuvning vujudga
kelishi, mahsulot yetishtirishga ta’sir etuvchi ayrim faktorlar joriy va kelgusi holati to‘g‘risida
ochiq ma’lumotlardan foydalanish, bilimlar bazasining shakllanishi va kengayishiga sabab
bo‘ladi.
Raqamli texnologiyalashtirish yangi boshqarish usulidan foydalanishga nisbatan 2 foiz
yuqori samara berishi, har ikki holatda ham u yoki bu faktorning tadbiq etilishi samarali
ekanligi isbotlanadi. Bu jarayonda eng katta samara ularning birgalikda qo‘llanilishi bo‘lib, u
ishlab chiqaruvchiga 26 foizlik iqtisodiy o‘sishini ta’minlaydi.
Raqamli texnologiyalar asosida boshqarish va ishlab chiqarishni tashkil etish xorijiy
olimlar tomonidan o‘rganilgan bo‘lib natijalar, raqamli texonologiyalardan ikkala holatda ham
foydalanilmasligi raqobatchilariga nisbatan iqtisodiy o‘sish darajasi 24 foizgaga kamayishiga
sabab bo‘lishi a
niqlangan (1-jadval).
1-jadval
Ishlab chiqaruvchining raqamli texnologiyalardan foydalanish bo‘yicha
samaradaorlik ko‘rsatkichi (foizda)
(Rakhimov & other, 2021)
Variant
Texnologiya
Yangi boshqarish usuli
Foyda
1
-
-
-24%
2
-
+
+9%
3
+
-
+11%
4
+
+
+26%
Mamlakatimizda ham agroklaster mahsulotlarini yetishtirishda yerdan unumli
foydalanishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Qashqadaryo viloyati misolida qaraydigan bo‘lsak,
agroklasterni rivojlantirishning texnik-
iqtisodiy bosqichlariga ko‘ra resurs te
jash muammolari
yanada dolzarblik kasb eta boshladi. Bu esa rivojlanishning yangi bosqichiga o‘tish zaruriyatini
vujudga keltirib, ishlab chiqarish resurslaridan samarali foydalanish muxim omil sifatida
yuzaga chiqmoqda. Masalan, intensiv ishlab chiqarish jarayoni. Intensiv ishlab chiqarish
jarayonini raqamli texnologiyalar yordamida tashkil etish samarili ekanligini bir qator xorijiy
olimlar ta’kidlashgan [13, 14]. Demak, viloyatda sohaning talay muammolariga “Smart
agroklaster” tizimini joriy etish bilan
yechim topish mumkin.
Agroklaster rivojlangan mamlakatlarda “o‘sish nuqtasi” sifatida sohaga “Qishlog xo’jaligi
4.0” tizimini joriy etish dasturini qabul qilish tushiniladi. 5G, bulutli texnologiyalar, sun’iy
intellektning agroklasterga kirib kelishi rivojlanishni yangi bosqichga olib chiqdi. Yuqori
aniqlikga asoslangan dehqonchilik, aqlli sug‘orish tizimlari, tuproqni kuzatish tizimlari, dronli
faoliyat, aqlli issiqxonalar, yuqori aniqlikga ega chorvachilik, aqlli boshqarish tizimlari
shakllantirildi. “Smart agroklaster” tizimi joriy etilgan davlatlarda ishlab chiqarish
infratuzilmasi, ishlab chiqaruvchi subyektlari toifalari xususiyatidagi tafovut sababli
turlichadir. AQSH, Braziliya kabi g‘arb davlatlarida asosan ishlab chiqarish potensiali yuqori,
yirik
fermer xo‘jaliklari ishlab chiqarish subyektini tashkil etadi. Ular “Smart ishlab chiqarish”
tizimida mustaqil hisoblansa, Yevropa davlatlarida kichik ishlab chiarish subyektlarining
mavjudligi texnoliyalardan foydalanish mexanizmi o‘zaro integratsiyalashu
vni taqoza etadi.
“Smart agroklaster” texnologiyalari misolida IoT tizimini keltirish mumkin. YA’ni, IoT
(Internet of Things- Internetdagi narsalar) -
bu turli “aqlli qurilmalar” yordamida boshqarish
jarayonlarini avtomatlashtirish, katta hajmdagi ma’lumot
almashish tizimidir. Ushbu
www.sci-p.uz
II SON. 2025
196
texnologiyani agroklasterda qo‘llash sohalariga dehqonchilik, fermer xo‘jaliklari, issiqxonalar,
resurslarni boshqarish, agroklaster mahsulotlarini saqlash, transportni boshqarish va
boshqalar kiradi. Iqtisodiyotning real sektorida raqamli texnologiyalarni rivojlantirish
maqsadida amalga oshiriladigan tadbirlarning qishloq xo‘jalik mahsulotlar ishlab chiqarish
jarayonidagi minumim samaradorligini baholash uchun quyidagilarga e’tibor qaratamiz.
Mahsulot ishlab chiqarish jarayonini ikkiga, dastlabki va ikkilamchi mahsulot ishlab
chiqarishga ajratamiz. Raqamli transformatsiyaning ahamiyatlilik jihatlaridan biri, faqat
homashyo yetishtirish va uning eksportini amalga oshirish samaradorligini ta’minlash emas,
balki ikkilamchi mahsulot
ishlab chiqarishni ham qo‘llab
-quvvatlashdir. Aytaylik, raqamli
texnologiyalar tadbiq etilishi bilan qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi oshdi,
mehnat unumdorligiga erishildi. Buning ikkinchi tomoni ham bor, ya’ni bo‘shatilgan mehnat
resur
slarini maqsadli yo‘naltirish masalasi paydo bo‘ladi. Hududning boshqa iqtisodiy
sektorlarida mazkur mehnat resurslariga talab yetarli darajada emas. Bu holatda
qo‘llanilayotgan zamonaviy texnologiyalarning samaradorligi faqat bir tomonlama bo‘lib
qolishi tabiiy. Demak, ikkilamchi mahsulot ishlab chiqarish va uning eksporti masalasining eng
oddiy yechimi sifatida baholanadi va ko‘zlangan maqsadga erishilgan hisoblanadi.
Hukumatimiz tomonidan agroklasterda raqamli texnologiyalarni joriy qilgan holda
resursl
ardan samarali foydalanish alohida e’tibor qaratilmoqda. Xususan, suv omborlari,
viloyat va tumanlararo irrigatsiya tizimlari, tuman irrigatsiya tizimlarida avtomatlashtirilgan
qurilmalarni o‘rnatish istiqboldagi ikki yil hisobida 269 tadan 400 donagacha y
etkazish
belgilangan. Agroklaster texnikalarini boshqarishda sun’iy yo‘ldosh navigatsiya
texnologiyalaridan foydalanishning ulushini 2021- 2022 yillarda 10 % dan 50% gacha oshirish
maqsad qilingan (
Jo‘rayev, & Normurolovich, 2024).
Qashqadaryo viloyatida raqamli infratuzilmani kengaytirish chora-tadbirlarining asosiy
amalga oshirish mexanizmi yuqori tezlikdagi axborot uzatish, qabul qilishning optik-tolali va
simsiz aloqa tarmoqlariga ulanish tizimini tashkil etish hisoblanadi.
Axborot tizimlari va dasturi
y mahsulotlarni joriy etish bo‘yicha innovatsion
texnologiyalarni qo‘llash orqali viloyatda agroklaster, transport, qurilish, savdo va boshqa
sohalarda ko‘rsatilayotgan xizmatlar haqida aholiga ma’lumot berish, onlayn buyurtma berish
imkonini beruvchi mobil ilova yaratish dastlabki yil uchun vazifalari qatorida belgilangan.
Mobil ilovaning eng ahamiyatlilik jihati, bu eng qo‘lay tarzda ma’lumotlar bazasidan
foydalanish vositasi bo‘ladi. Bunda, xususan, qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarish turi,
ha
jmi, narxi, sifati boshqa ma’lumotlar bilan aholini, klasterlarni, ishlab chiqaruvchilarni
ta’minlash bilan, qaysi mazmundagi axborotlarga murojaatlar ressteri asosida talab darajasini
aniqlash imkoniyati kelib chiqadi. O‘zbekiston Respublikasida “Smart agroklaster” tizimida
fermer xo‘jaliklarini rivojlantirish o‘ziga xos ustuvorliklik jihatlariga ega deb hisoblaymiz. Bu
esa boshqa toifadagi ishlab chiqaruvchi subyektlarining fermer xo‘jaliklari, klaster tizimlari
bilan to‘liq integratsiyalashuvini ta’qoza
etadi. Bu kichik subyektlarning kelgusidagi
agroklasterning rivojlanish pozitsiyasidan ortda qolmasligining asosiy yo‘llaridan biridir.
Bunga asosiy sabablar sifatida bir qancha muammoli jihatlarni sanab o‘tish mumkin. Jumladan:
-agroklasterda raqamli texnologiyalarni joriy etilishi kichik ishlab chiqaruvchi
subyektlari uchun bir qator iqtisodiy muammolarni keltirib chiqaradi, jumladan, texnologik
vositalarning va ularga xizmat ko‘rsatish narxining ishlab chiqaruvchi daromadiga nisbatan
yuqoriligidir. Bu ho
lda ishlab chiqarish hajmi yuqori bo‘lgan ishlab chiqaruvchi subyektlari
bilan hamkorlikda ijara shartlarini tuzish bilan “Smart agroklaster” texnologiyalari xizmatidan
foydalanish imkoniyatini yaratish eng maqbul yondoshuv bo‘lishi tabiiydir;
- Eksport-im
port muammolarining ijobiy hal qilinishida yordam beradi. Ko‘pgina
agroklaster mahsulotlari ishlab chiqarishda import hisobidan qoplanayotgan resurslarning
ikkilamchi bozoridan voz kechishga, eksportda ishlab chiqaruvchining bevosita faoliyatidagi
cheklani
shlarni bartaraf etishda ishlab chiqaruvchi subyektlar o‘rtasida kooperatsiya tizimini
yo‘lga qo‘yish yaxshi samara bermoqda;
www.sci-p.uz
II SON. 2025
197
-
Agroklasterga oid statistik axborotlarni shakllantirishga yordam beradi. Ko‘pgina
yordamchi dehqon xo‘jaliklari to‘g‘risidagi ma’lumotlarda, bu xo‘jaliklar hisobot
topshirmaganligi va ular to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar mahalliy qishloq idoralari orqali
tizimsiz taqdim etilishi sababli, ma’lumotlar aniqligi talab darajasida bo‘lmay qolmoqda;
-
Ish bilan bandlik masalasi. Femer xo‘
jaliklarida mavjud mavsumiy ishlarga yollanma
ishchilar jalb qilinadi. Parvarishlash, yig‘im
-terim mavsum ishlari asason yollanma ishchilar
tomonidan amalga oshiriladi. Qishloq aholisining vaqtincha ishsiz qatlamini fermer xo‘jaliklari
bilan aloqasi o‘rtad
a xususiy shaxslar aralashuviga barham beriladi va boshqalar.
Xulosa va takliflar
.
Agroklaster tarmog‘ida o‘rganilayotgan muammoning mega, makro, mezo, mikro
darajalarida umumiy xususiyatga egaligi uni hududiy integratsiyalashuv tamoyili asosida
yechish imkoniyatini beradi. Bu esa mintaqada agroklaster tizimida ishlab chiqarishni
rivojlantirish tabiiy-ijtimoiy-ekologik-iqtisodiy tizimni tartibga solishning mikro, mezo, makro,
mega-darajalarining vertikal integrallashgan tuzilmalarini umumlashtirilgan algoritmini ishlab
chiqishni taqoza etadi.
Rivojlangan xorijiy mamlakatlar tajribasidan foydalanib, chet el fermerlari bilan amaliy
aloqalar bog‘lash, chet el investitsiyalari kirib kelishini tezlashtirish maqsadida fermer
xo‘jaliklari rahbarlarini huquqiy
-yiqtisodiy bilimini, axborot texnologiyalardan foydalanish
ko‘nikmalarini shakllantiris
h va malakasini oshirish lozim. Raqamli texnologiyalar milliy bozori
uchun qulay muhitni yaratish va istiqbolli “raqamli” startaplarni rivojlantirish maqsadida
amalga oshiriladigan tadbirlar miqyosida agroklaster mahsulotlarini ishlab chiqarishda
qo‘llanil
adigan, mahalliy imkoniyatlar, xududning geografik, ekologik, geologik, biologik
xususiyatlarini hisobga olingan holda ishlaydigan mahalliy texnologik
–
dasturiy raqamli
vositalarni ishlab chiqarishni rivojlantirish zarur.
Agroklaster tizimini rivojlantiri
sh bo‘yicha xorijiy tajriba shuni ko‘rsatadiki, samarali
klaster strategiyalarini ishlab chiqish va amalga oshirish uchun bir nechta asosiy omillar
mavjud:
1) Davlat qo‘llab
-quvvatlovi va siyosati. AQSh va Yevropa Ittifoqida agroklasterlarni
rivojlantirish uchun davlat tomonidan subsidiya va grantlar ajratilishi, klaster ichidagi
hamkorlikni kuchaytirish va qishloq xo‘jaligi infratuzilmasini modernizatsiya qilish muhim
omillar sifatida ajralib turadi.
2) Innovatsion texnologiyalar va ilmiy tadqiqotlar. Rivojlangan mamlakatlarda
agroklasterlar faoliyatini raqamlashtirish, sun’iy intellekt va aqlli qishloq xo‘jaligi
texnologiyalaridan foydalanish, ilmiy tadqiqot institutlari bilan yaqin hamkorlik qilish orqali
klasterlarning samaradorligi oshirilmoqda.
3) Investitsion muhit va moliyalashtirish. Xitoy va Janubiy Koreya kabi davlatlar davlat-
investitsiya dasturlari, xususiy sektor bilan hamkorlik va xalqaro moliya institutlari bilan
bog‘lanish orqali agroklasterlarga kapital jalb qilishni ta’minlamoqda.
4) Tarmoqlararo integratsiya va global bozorga chiqish. Rivojlangan agroklasterlarda
sanoat va qishloq xo‘jaligi tarmoqlari o‘zaro integratsiyalashgan bo‘lib, mahsulotlarni qayta
ishlash va eksportga yo‘naltirishga katta e’tibor qaratiladi.
Ushbu tadqiqot natijalar
i agroklaster tizimini optimallashtirish bo‘yicha strategik
yondashuvlarni takomillashtirish va xorijiy tajribalarni mahalliy sharoitga moslashtirish uchun
asos bo‘lib xizmat qiladi. Kelgusida innovatsion texnologiyalarni joriy etish va investitsiya
muhiti
ni yanada yaxshilash orqali agroklasterlarning barqaror rivojlanishini ta’minlash
maqsadga muvofiqdir.
Adabiyotlar
/Литература/Reference:
Garifullin B.M., Zyabrikov V.V. (2018) Sifrovaya transformatsiya biznesa:modeli i algoritmi.
Jurnal kreativnaya ekonomika. Tom-
12, №9,09., 1345
-1358.
www.sci-p.uz
II SON. 2025
198
Jaap Jan Schröder (2014). The Position of Mineral Nitrogen Fertilizer in EfficientUse of
Nitrogen and Land: A Review // Natural Resources Vol.05 No.15, 12 pages.
Jo‘rayev, F. D. S., & Normurolovich, S. S.
(2024). Agrosanoat sohasiga yangi bozor
mexanizmlarini joriy qilish, mahalliy mahsulotlarning raqobatdoshligini oshirish. Journal of
innovations in scientific and educational research, 7(11), 158-163
Juraev F.D.S. (2021). Problems Of Informatization Of Management Of Agricultural Industry
And Modeling Of Agriconomic System In A Market Economy. The American Journal of Applied
sciences, 3(02), 49-54.
Mukhitdinov K.S. & Juraev F.D. Methods of Macroeconomic Modeling. International Journal
of Trend in Scientific Research and Development (IJTSRD), e-ISSN, 2456-6470.
Rakhimov A.N. & Jo‘raev F.D. (2022). A Systematic Approach To The Methodology Of
Agricultural Development And The Strategy Of Econometric Modeling. resmilitaris, 12(4), 2164-
2174.
Rakhimov A.N., Makhmatkulov G.K. & Rakhimov A.M. (2021). Construction of econometric
models of development of services for the population in the region and forecasting them. The
American Journal of Applied sciences, 3(02),
Raximov, A. N. (2023). Dehqon xo ‘jaliklari faoliya
tining istiqbolli rivojlantirishga tasir
etuvchi omillar.
Экономика и социум, (3
-2 (106)), 255-262.-48.
Weber M., (2001) The Agrarian History of the Ancient World / Weber. - Moscow: Canon C-
Press, S. 429
Жўраев Ф.Д. (2021). Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқаришни қисқа
муддатли прогнозлаштириш. // Инновацион технологиялар, (2 (42)), 92
-95.
Кутбитдинов Ю. (2019) Цифровая сельскохозяйственная эволюция. Экономическое
https://review.uz/post/tsifrovaya-selskoxozyaystvennaya-evolyutsiya
Санникова Т.Д.
и друг.
(2019)
Зарубежные модели цифровой трансформации и
перспективы их использования в российской практике. Журнал Экономические
отношения. Том 9, № 2, Апрель–июнь. Стр
-481-494
Султонов, С. (2024). Аҳоли даромадлари табақалашувини камайтириш борасидаги
ислоҳатларни такомиллаштириш йўналишлари.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2(4), 526-
532.
Фармон (2020) «Рақамли Ўзбекистон —
2030» стратегиясини тасдиқлаш ва уни
самарали амалга ошириш чора
-
тадбирлари тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси
Президентининг Фармони. Тошкент ш., 2020 йил 5 октябрь, ПФ
-6079-
сон
.
