www.e-itt.uz
II SON. 2024
28
OʻZBEKISTON SOLIQ TIZIMIDA BILVOSITA SOLIQLAR IQTISODIY MOHIYATI VA
OʻZIGA XOS XUSUSIYATLARINING HUQUQIY ASOSLARI
Babajanov Davronbek Jumamuratovich
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID: 0009-0001-1577-0580
Annotatsiya.
Maqolada bilvosita soliqlarni Oʻzbekiston Respublikasi soliq tizimida tutgan
oʻrni, soliq tizimini isloh etish, soliqlar mexanizmini yanada takomillashtirish hamda
samaradorligini oshirish shuningdek, soliq sohasidagi umumeʼtirof etilgan xalqaro norma va
standartlarni koʻrib chiqiladi, ilgʻor xalqaro tajribalardan xulosalar olinadi. Unda nazorat
mexanizmlarini takomillashtirishning asosiy yoʻnalishlari belgilab berilgan, asosiy eʼtibor soliq
organlarida siyosat islohotlari, texnologik integratsiya va salohiyatni oshirishga qaratilgan.
Kalit soʻzlar:
soliq yuki, soliq qonunchiligi, bilvosita soliqlar mexanizmi, soliq imtiyozlari,
egri soliqlar, toʻgʻri soliqlar, soliq tushumlari, qoʻshilgan qiymat soligʻi, import, bojxona boji, aksiz
soligʻi, bojxona toʻlovlari ,soliqlar va soliqqa tortish, aksizosti mahsulotlar, aksizosti tovarlarni
soliqqa tortish amaliyoti.
ПРАВОВЫЕ ОСНОВЫ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ ПРИРОДЫ И ОСОБЕННОСТИ КОСВЕННЫХ
НАЛОГОВ В НАЛОГОВОЙ СИСТЕМЕ УЗБЕКИСТАНА
Бабажанов Давронбек Джумамуратович
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотaция:
В статье рассматривается роль косвенных налогов в налоговой
системе Республики Узбекистан, реформирование налоговой системы, дальнейшее
совершенствование и повышение эффективности налогового механизма, а также
общепризнанные международные нормы и стандарты в области налогообложения, а
также общепризнанные международные нормы и стандарты в области
налогообложения. делает выводы из передового международного опыта. Он определяет
основные направления совершенствования механизмов контроля, основной упор
делается на реформирование политики, технологическую интеграцию и наращивание
потенциала налоговых органов.
Ключевые слова:
налоговое бремя, налоговое законодательство, механизм
косвенных налогов, налоговые льготы, косвенное налогообложение, прямое
налогообложение, налоговые поступления, налог на добавленную стоимость, импорт,
таможенная пошлина, акциз, таможенные платежи, налоги и налогообложение,
подакцизная продукция, практика налогообложение акцизных товаров.
UOʻK: 336.226
28-37
www.e-itt.uz
II SON. 2024
29
LEGAL BASIS OF THE ECONOMIC NATURE AND SPECIFIC CHARACTERISTICS OF
INDIRECT TAXES IN THE TAX SYSTEM OF UZBEKISTAN
Babajanov Davronbek Jumamuratovich
Tashkent State University of Economics
Abstract.
The article examines the role of indirect taxes in the tax system of the Republic of
Uzbekistan, reforming the tax system, further improving and increasing the efficiency of the tax
mechanism, as well as generally recognized international norms and standards in the field of
taxation, and draws conclusions from advanced international experiences. It defines the main
directions of improvement of control mechanisms, the main focus is on policy reforms,
technological integration, and capacity building in tax authorities.
Keywords:
tax burden, tax legislation, mechanism of indirect taxes, tax benefits, indirect
taxation, direct taxation, tax revenue, value added tax, import, customs duty, excise tax, customs
payments, taxes and taxation, excise products, the
practice of taxation of excise goods.
Kirish.
Iqtisodiy mohiyatiga qarab soliqlar egri va toʻgʻri soliqlarga yoki bevosita va bilvosita
soliqlarga boʻlinadi. Bilvosita soliqlarni huquqiy toʻlovchilari mahsulot (ish, xizmatni) yuklab
yuboruvchilar hisoblanadi. Lekin, soliq ogʻirligini haqiqatdan ham byudjetga toʻlovchilari tovar
(ish, xizmat)ni isteʼmol qiluvchilardir, yaʼni bilvosita soliqlarning barchasi bevosita
isteʼmolchilar zimmasiga tushadi. Bu soliqlar tovar (ish, xizmat) qiymati ustiga qoʻshimcha
ravishda qoʻyiladi. Bilvosita soliqlarning ijobiy tomoni shundaki, ular respublikada ishlab
chiqarilgan tovarlarni respublikadan tashqariga chiqib ketishini chegaralaydi, mamlakat ichida
tovarlarni boʻlishiga yordam beradi hamda inflyatsiya darajasini (muomaladagi ortiqcha pul
massasini) birmuncha jilovlab turadi. Bilvosita soliqlar stavkasining asosli ravishda oshirilishi
korxonalar faoliyatining moliyaviy yakuniga toʻgʻridan-toʻgʻri taʼsir etmaydi, yaʼni investitsion
faoliyatini qisqartirmaydi. Shu sababli, respublikamizda bilvosita soliqlar soligʻini
takomillashtirishning asosiy yoʻnalishlarini tadqiq etish hamda shu asnoda bahsli masalalar
yechimini ishlab chiqish bilvosita soliqqa tortish va soliq maʼmurchiligining nazariy omillari
hamda jahon tajribasini tadqiq etish va tahlil etish nuqtai nazaridan olib qaragandagina
maqsadga muvofiqdir.
Adabiyotlar sharhi.
Iqtisodiy rivojlanish bosqichlarida boʻlgan qator davlatlarda bilvosita soliqqa tortishning
samarali shakli sifatida eʼtirof etiladi.
Yahyoevning (2003) fikricha, “Iqtisodiy mohiyatiga qarab soliqlar egri va toʻgʻri soliqlarga
yoki bevosita va bilvosita boʻlinadi. Toʻgʻri soliqlarni toʻgʻridan toʻgʻri soliq, toʻlovchilarning oʻzi
toʻlaydi, yaʼni soliqni huquqiy toʻlovchisi ham, haqiqiy toʻlovchisi ham bitta shaxs boʻladi. Toʻgʻri
soliq yukini boshqalarga ortish holati bu yerda boʻlmaydi. Busoliqlarga hamma daromaddan
toʻlanadigan va barcha mulk soliqlari kiradi. Egri soliqlarni huquqiy toʻlovchilari mahsulot (ish,
xizmatni) yuklab yuboruvchilardir (xizmat koʻrsatuvchilardir). Lekin soliq ogʻirligini
haqiqatdan ham byudjetga toʻlovchilari tovar (ish, xizmat)ni isteʼmol qiluvchilardir, yaʼni
xaqiqiy soliq toʻlovchilar bu yerda yashiringan” - deb taʼrif bergan.
Shadurskaya (2019) bilvosita soliqlarga toʻxtalib, “Bilvosita soliqlar - bu tovarlar va
xizmatlar tarifiga qoʻyilgan qoʻshimcha narx koʻrinishidagi soliqdir” deb taʼrif bergan
(Shadurskaya va boshq., 2019).
Zotikovning (2018) taʼkidlashicha, bilvosita soliqqa tortish mavzusining dolzarbligi
Rossiya soliq tizimi yaratilgan kundan boshlab va butun mavjudlik davrida bilvosita soliqqa
tortishning ustunligiga asoslangan tizim ekanligi bilan bogʻliq. Rossiya soliq tizimida bilvosita
soliqlarning ulushi 60% dan ortiq. Rossiya soliq tizimi bilvosita soliqlarni nazarda tutadi: QQS,
www.e-itt.uz
II SON. 2024
30
aksizlar, bojxona toʻlovlari. Krivosheeva (2021) oʻzining ilmiy ishlarida bilvosita soliqlarning
ahamiyatini quyidagicha eʼtirof etgan: bilvosita soliqlar aniq fiskal va tartibga solish
funksiyasiga ega. Bilvosita soliqqa tortish tizimi gʻaznaga tushumlarni jalb qilishning eng qulay
shakli boʻlib, katta summalarni tez va muntazam ravishda olish imkonini beradi. U iqtisodiyotga
taʼsir koʻrsatish imkoniyatini, yaʼni ishlab chiqarishni u yoki bu yoʻnalishda ragʻbatlantirish yoki
cheklash hamda isteʼmolni tartibga solish imkoniyatlarini oʻz ichiga oladi va shu bilan birga
iqtisodiy jarayonlarga tez javob berish imkonini beradi. Vasileva (2008) bilvosita soliqlarning
funksiyalariga toʻxtalib, quyidagilarni koʻrsatib oʻtgan, Maʼlumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida
soliqlar uchta asosiy vazifani bajaradi: 1) fiskal funksiya — davlat xarajatlarini moliyalashtirish
uchun byudjetga davlatga mablagʻlarni jalb qilish;
2) ijtimoiy funksiyasi — ijtimoiy muvozanatni saqlash sifatida maqsadida alohida
guruhlar daromadlari oʻrtasidagi nisbatni oʻzgartirish orqali ular orasidagi tengsizlikni
yumshatish va daromadni adolatli taqsimlash; 3) tartibga solish funksiyasi — iqtisodiyotni
boshqarishda dastak sifatida (Vasileva, 2008). Ishina (2009) bilvosita soliqlarning tartibga
solish funksiyasini alohida eʼtibor bergan holda quyidagilarni taʼkidlaydi. Soliqlarning tartibga
solish funksiyasining oʻziga xos xususiyati ularning iqtisodiyotga bilvosita taʼsiri bilan
belgilanadi: soliq siyosatini amalga oshirishdan iqtisodiyotda rejalashtirilgan natijani olish
uchun maʼlum vaqt kerak boʻladi. Shu bilan birga, tartibga solish funksiyasi soliq tizimi orqali
aholining samarali talabini ragʻbatlantirish, tashkilotlar va fuqarolarning investitsiya va
tadbirkorlik faolligini, tovarlar taklifining oʻsishini, ijtimoiy sohani rivojlantirishni va
boshqalarni ragʻbatlantirishga qaratilgan. Bilvosita soliqlarning tartibga solish salohiyati,
birinchi navbatda, isteʼmol tarkibiga va u orqali ishlab chiqarishga taʼsir qilish qobiliyatidadir
(Delipalla, 2009).
Shadurskaya (2019) bilvosita soliqlarga toʻxtalib, - Bilvosita soliqlar-bu tovarlar va
xizmatlar tarifiga qoʻyilgan qoʻshimcha narx koʻrinishidagi soliqdir deb taʼrif berishgan.
Giles, Tedds (2002) tomonidan kontrabanda faoliyatini soliq organidan soliq toʻlashdan
boʻyin tovlash maqsadida amalga oshiriladigan qonuniy yoki noqonuniy, bozor yoki bozordan
tashqari barcha operatsiyalar deb taʼriflagan. Bilvosita soliqlarni toʻlashdan boʻyin tovlash
koʻpincha kontrabanda, ayniqsa bojxona tariflari boʻyicha jinoyatlar bilan bogʻliq. Kontrabanda
jinoyatlari yembargo, mahsulot sifati va kvotalar kabi pul va pul boʻlmagan daromadlarga taʼsir
qiladi.
Tegetaeva (2016) fikricha, “aksiz soligʻi egri soliq tarkibiga kirsa-da, hozirda uning asosiy
ahamiyati aholi ijtimoiy isteʼmolining holati va istiqbolini baholash mezoni ekanligidadir”.
Troyanskaya va Nizamievalar (2013) taʼkidlashicha, “bilvosita soliqqa tortishning
samarali shakli sifatida aksiz soligʻidan isteʼmolni tartibga soluvchi va ishlab chiqarishni
ragʻbatlantiruvchi vosita sifatida foydalanish imkoniyatlarini yaratish, ularning barqarorligini
taʼminlash muhim ahamiyat kasb etayotir”.
Biroq shuni alohida taʼkidlash joizki, mamlakatimizda olib borilayotgan ilmiy tadqiqot
ishlarida soligʻi maʼmuriyatchiligi mavzusi juda kam oʻrganilgan.
Tadqiqot metodologiyasi
.
Ushbu maqolada xorijiy va mamlakatimiz iqtisodchi olimlarining bilvosita soliqlarni
turlari, bilvosita soliqlarni Oʻzbekiston Respublikasi soliq tizimida tutgan oʻrni, soliq
maʼmuriyatchiligi, bilvosita soliqlarni oʻziga xos xususiyatlariga bagʻishlangan ilmiy asarlari
oʻrganilgan. Soliq qoʻmitasi maʼlumotlarining tahlilida statistik maʼlumotlarni guruhlash,
solishtirma tahlil, tanlama kuzatuv usullaridan foydalanildi. Tadqiqot metodologiyasi sifatida
adabiyotlar qiyosiy tahlili, mantiqiy va tarkibiy tahlil qilish, guruhlashtirish va qiyosiy
taqqoslash, iqtisodiy-statistik tahlil va solishtirma tahlil, tanlama kuzatuv usullaridan
foydalanildi.
www.e-itt.uz
II SON. 2024
31
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Soliq tizimidagi islohotlar tadbirkorlikni ragʻbatlantirish bilan birga, iqtisodiyotning
boshqa sohalarida ham ijobiy oʻzgarishlarga olib kelishi mumkin. Masalan, soliq tizimining
samaradorligi ortishi natijasida byudjetga tushumlar oshadi, bu esa davlat tomonidan amalga
oshiriladigan ijtimoiy dasturlarni kengaytirishga imkon beradi. Shu bilan birga, soliq yukini
kamaytirish orqali isteʼmolchilar daromadlari koʻpayishi va ular tomonidan koʻproq xarajatlar
qilinishi mumkin, bu esa ichki isteʼmolni oshirishga xizmat qiladi. Iqtisodiyotning turli sohalari
oʻrtasidagi uzviy bogʻliqlik sababli, soliq tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar uzoq
muddatda umumiy iqtisodiy barqarorlikni taʼminlashda muhim rol oʻynaydi.
Koʻplab mamlakatlar tajribasiga koʻra, soliq tizimidagi islohotlar tadbirkorlik muhiti va
investitsiya oqimlariga katta taʼsir koʻrsatadi. Jumladan, xalqaro moliya institutlari ham
tadbirkorlik va iqtisodiy oʻsishni qoʻllab-quvvatlash uchun soliq islohotlarini qoʻllashga
chaqirmoqda. Soliqlarni soddalashtirish va raqamlashtirish jarayonlari esa davlat boshqaruvini
optimallashtiradi va korrupsiyani kamaytirishga xizmat qiladi. Elektron tizimlarning keng joriy
etilishi soliq organlari faoliyatini shaffoflashtirishga, soliq toʻlovchilarning majburiyatlarini
bajarish jarayonini esa soddalashtirishga imkon beradi.
Umuman olganda, soliq tizimini takomillashtirish orqali davlatlar iqtisodiy oʻsishni
ragʻbatlantirishi, tadbirkorlik muhitini yaxshilashi va davlat byudjeti tushumlarini oshirishi
mumkin. Soliq islohotlari nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy sohalarga ham ijobiy taʼsir koʻrsatadi.
Shu sababli, soliq siyosatini zamonaviy talablar va iqtisodiy sharoitlarga mos ravishda
takomillashtirish davom etmoqda, bu esa iqtisodiy barqarorlik va taraqqiyotni taʼminlashda hal
qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
Yevropa Ittifoqi (EI) davlatlarida QQS tizimi samarali ishlasa-da, QQSning salbiy farqi
qaytarilish jarayoni koʻplab bizneslar uchun murakkabliklar tugʻdirishi mumkin. Germaniya
iqtisodiyoti eksportga yoʻnaltirilgan boʻlgani sababli, QQS boʻyicha qaytarilish miqdori juda
yuqori. Har yili milliardlab yevro QQS ortiqchasi bizneslarga qaytariladi. Germaniyada soliq
idoralari QQS qaytarish boʻyicha yaxshi infratuzilmaga ega boʻlishiga qaramay, baʼzi hollarda
murakkab audit jarayonlari bu qaytarishlarni choʻzib yuborishi mumkin. Italiya va Ispaniya
davlatlarida QQSning salbiy farqi qaytarilishi nisbatan sekin amalga oshiriladi. Bu davlatlarda
soliq toʻlovchilar QQSni qaytarishda uzoq vaqt mobaynida kutishlari mumkin, bu esa
bizneslarning moliyaviy holatiga salbiy taʼsir qiladi. Ispaniyada oʻrtacha QQS qaytarish muddati
12 oygacha choʻzilishi mumkin.
Dunyo boʻylab QQSning salbiy farqi summasini qaytarish boʻyicha jarayonlar har xil
davlatlarda turlicha kechadi. Rivojlangan davlatlarda raqamli texnologiyalar yordamida
qaytarish jarayoni soddalashtirilgan boʻlsa-da, rivojlanayotgan davlatlarda byurokratik
murakkabliklar va infratuzilmaning yetishmasligi kechikishlarga sabab boʻladi. Jahon boʻyicha
QQS salbiy farqining qoplab berilishi koʻpincha uzoq davom etadigan jarayon boʻlib, bu koʻplab
korxonalar uchun moliyaviy qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Shu sababli, koʻplab davlatlar
raqamli islohotlarni amalga oshirishga intilib, qaytarish jarayonlarini soddalashtirish va
samaradorligini oshirish yoʻlida ishlamoqda.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi PF-60-son “2022 —
2026-yillarga moʻljallangan Yangi Oʻzbekistonning taraqqiyot strategiyasi toʻgʻrisida” Farmoni,
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2024-yil 30-maydagi PQ-20-son “Oʻzbekiston
Respublikasi Prezidentining tadbirkorlar bilan ochiq muloqotini tashkil qilish chora-tadbirlari
toʻgʻrisida”gi Qarori, Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 14-avgustdagi
489-son “Qoʻshilgan qiymat soligʻi hamda chet el yuridik shaxslari bilan bogʻliq soliq
maʼmurchiligini takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida”gi Qarori, Oʻzbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2022-yil 4-apreldagi 153-sonli “Oʻzbekiston
Respublikasi Hukumatining ayrim qarorlariga oʻzgartirishlar kiritish toʻgʻrisida”gi qarori
hamda mazkur sohaga tegishli boshqa meʼyoriy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga
oshirishda muayyan darajada xizmat qiladi.
www.e-itt.uz
II SON. 2024
32
Qoʻshilgan qiymat soligʻi (QQS) jahon miqyosida zamonaviy soliq tizimlarining asosiy
boʻlagi sifatida hukumatlar uchun muhim daromad manbai sanaladi va shu bilan birga iqtisodiy
qarorlarga taʼsir koʻrsatadi. Uni turli davlatlarda joriy qilish va rivojlantirishga koʻplab ijtimoiy-
iqtisodiy omillar, siyosiy sabablar va xalqaro tendensiyalar taʼsir qiladi. Oʻzbekiston misolida,
QQSning kiritilishi mamlakat moliyaviy tarixi uchun muhim bosqich boʻlib, u umumiy iqtisodiy
rivojlanish yoʻnalishi bilan chambarchas bogʻliq. Tadqiqotimiz Oʻzbekistonda QQSning paydo
boʻlishi, uning amalga oshirilishi va muammolari, shuningdek, keyingi islohotlarni oʻrganishga
qaratilgan. Oʻzbekiston sharoitida QQS joriy etilish jarayonini tahlil qilish orqali bu tadqiqot
uning iqtisodiyotga koʻrsatgan taʼsiri, daromadlarni shakllantirishdagi samaradorligi va soliq-
byudjet siyosatini yaratishdagi ahamiyatini ochib berishga qaratilgan.
Oʻzbekistonda qoʻshilgan qiymat soligʻi (QQS) tizimi rivojlanishiga ham ichki islohotlar,
ham xalqaro tajribalar taʼsir koʻrsatgan boʻlib, bu holat uning fiskal siyosatidagi barqaror
oʻsishni koʻrsatib beradi. Mamlakatda QQS tizimining shakllanishi va uning samaradorligi
global omillar va soliq tizimini takomillashtirishga qaratilgan mahalliy oʻzgarishlar natijasida
yuzaga keldi. Yevropa davlatlari bilan olib borilgan tahlil shuni koʻrsatadiki, QQS stavkalari
nisbatan past boʻlsa-da, Oʻzbekistonda iqtisodiy yukni yengillashtirishga qaratilgan samarali
islohotlarga erishilgan. Oʻzbekiston QQS tizimi boshqa davlatlarning muvaffaqiyatli
tajribalarini qabul qilib, soliq yigʻish jarayonidagi nomutanosibliklarni kamaytirish va yanada
adolatli hamda barqaror soliq tizimiga oʻtish yoʻlida oʻzgargan. Oʻzbekistonning QQS siyosati,
asosan, barqaror iqtisodiy oʻsishni taʼminlash maqsadida xalqaro amaliyotlar taʼsirida amalga
oshirilgan islohotlar orqali shakllandi. Iqtisodiyotda qoʻshilgan qiymat soligʻini undirish
tizimini yaxshilash borasida soliq stavkalarining ayrim oʻziga xosliklarini taʼkidlaydilar.
Birinchidan, bozor iqtisodiyoti sharoitida soliqlar nafaqat davlat byudjeti daromadlarining
asosiy manbai boʻlib xizmat qiladi, balki iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarish va ustuvor
tarmoqlarni moliyalashtirishda qoʻshilgan qiymat soligʻi muhim vosita sifatida namoyon
boʻladi. Mamlakat iqtisodiyotini barqaror oʻsishga olib chiqish uchun qoʻshilgan qiymat soligʻini
undirish mexanizmlarini takomillashtirish zarur hisoblanadi, chunki bu soliq davlat byudjeti
daromadlarining taxminan 50 foizini tashkil etadi.
Bugungi kunda qoʻshilgan qiymat soligʻi (QQS) Yevropada eng muhim bilvosita soliq
turlaridan biri sifatida tan olingan. Barcha Yevropa Ittifoqi aʼzolari ushbu soliqni joriy qilgan va
bu uning majburiy qoidalariga kiritilgan. Shu bilan birga, Yevropaga qoʻshilishni xohlagan yangi
aʼzolar uchun QQS tizimini joriy qilish Yevropa Ittifoqiga qoʻshilishning muhim sharti
hisoblanadi. QQSning bunday keng tarqalganligi bir necha sabablarga koʻra asoslanadi. Avvalo,
QQSning eng katta ustunliklaridan biri – bu soliq mahsulot yoki xizmat narxiga ishlab chiqarish
va tarqatishning har bir bosqichida qoʻshiladi va natijada mahsulotning aniq soliq toʻlash qismi
aniq koʻrsatiladi. Bu esa soliqlarni takroran toʻlash muammosini oldini oladi va har bir
bosqichda tushum aniq hisoblanadi. Buning orqali birinchidan, soliqning samaradorligi
oshiriladi va ishlab chiqaruvchi hamda isteʼmolchilar uchun soliq yuklamasi moslashtiriladi. Bu
soliq tizimi ishlab chiqarish jarayonida toʻgʻridan-toʻgʻri belgilanmagan mol-mulk yoki
xizmatlardan soliq undirib olish imkonini beradi, bu esa qayta-qayta soliq toʻlash holatlarini
bartaraf etadi. Ikkinchidan, QQSning yana bir muhim afzalligi – bu uning eksport va import
soliqlariga taʼsiri. Eksport operatsiyalarida mahsulot va xizmatlar QQSdan ozod qilinadi, bu esa
milliy ishlab chiqaruvchilarning tashqi bozorda raqobatbardoshligini oshiradi. Import esa QQS
bilan soliq bilan birga toʻlanadi, bu esa ichki bozorni himoya qiladi va mahalliy ishlab
chiqaruvchilarga ustunlik beradi. Bu amaliyot Yevropa Ittifoqi doirasidagi ichki fiskal
chegaralarni bekor qilishga va Yevropa bozorida teng raqobat muhitini taʼminlashga yordam
beradi. Shu orqali aʼzolar oʻrtasida iqtisodiy hamkorlik mustahkamlanadi va umumiy bozorning
barqarorligi taʼminlanadi.
Yevropa Ittifoqi uchun QQSni keng joriy qilish nafaqat iqtisodiy tizimning samaradorligini
oshirishga qaratilgan, balki aʼzolar oʻrtasidagi savdo jarayonlarini soddalashtirish va fiskal
barqarorlikni taʼminlashga qaratilgan. QQS ishlab chiqaruvchi va isteʼmolchi oʻrtasida aniq
www.e-itt.uz
II SON. 2024
33
taqsimlangan boʻlib, har bir bosqichda aniq hisoblanadigan va muvozanatlangan toʻlovni
taqozo etadi, bu esa ichki bozorning barqarorligini taʼminlashga qaratilgan muhim
mexanizmlardan biridir. Shuningdek, yangi aʼzolar uchun QQSning majburiy joriy qilinishi
Yevropa Ittifoqi doirasidagi iqtisodiy va soliq siyosatining yagona qoidalariga rioya qilishni
taʼminlaydi. Bu Yevropa Ittifoqi doirasida soliq tizimlarini muvofiqlashtirishga yordam beradi,
natijada ittifoq davlatlari oʻrtasidagi iqtisodiy hamkorlik yanada samarali boʻladi. Bunday
yondashuv Yevropa bozoridagi teng sharoitlarni taʼminlashga qaratilgan boʻlib, milliy ishlab
chiqaruvchilarga ham, isteʼmolchilarga ham foyda keltiradi. Taʼkidlash mumkinki, QQSning
majburiy joriy qilinishi Yevropa Ittifoqi uchun umumiy soliq siyosatini yagona qoidalar asosida
boshqarish va aʼzolar oʻrtasida soliq yuklamalarini teng taqsimlash imkoniyatini yaratadi. Shu
orqali bozordagi samaradorlik va barqarorlik yanada mustahkamlanadi.
Bilvosita soliqlar koʻp yillik tarixga ega. Temuriylar saltanati davrida gʻaznani toʻgʻri
soliqlar, jumladan yer soligʻi (xiroj), jon soligʻi (juzya), salt hayvonlar yetkazib berish
majburiyati (uloq) va baʼzi bir favqulodda soliqlar (ovorizot) kabi asosiy soliqlar hisoblanar edi.
Temuriylar davrida bevosita soliqlar sifatida “tamgʻa” yigʻimi keng tarqalgan, bu yigʻim asosan
hunarmand va savdogarlardan olinar edi.
Tarixan, aksiz soligʻi isteʼmolga emas, balki ishlab chiqarishga solinadigan soliq
hisoblangan, yaʼni ishlab chiqarish joyining oʻzida ishlab chiqaruvchilardan undirilgan. Aksiz
soligʻi mahsulot birligiga qatʼiy belgilangan summada yoki tovar qiymatiga nisbatan foizda
belgilanishi soliqning maʼmuriy afzalligini yanada toʻldiradi. Bundan tashqari, aksiz soligʻi,
ayniqsa maʼmuriy xarajatlar birligiga nisbatan hisob-kitob qilinganda, agar aksiz osti tovarlari
guruhi puxta oʻylanib, cheklangan tovarlar guruhini oʻz ichiga olsa, yuqori daromad keltirishi
mumkin.
Aksiz soligʻining boshqa isteʼmol soliqlari va majburiy toʻlovlaridan asosiy farqi:
birinchidan, ularning amal qilish doirasining oʻziga xosligi — aniq bir tovar (xizmat) yoki
tovarlar (xizmatlar) guruhi isteʼmoliga qoʻllanilishi, ikkinchidan, ekvivalentsizdir. Birinchi
xususiyat aksiz soligʻini keng qamrovli soliqqa tortish bazasiga ega boʻlgan isteʼmol soliqlari —
qoʻshilgan qiymat soligʻi yoki sotuvga solinadigan soliqdan farqlasa, ikkinchi xususiyat —
jamoatchilik tovarlari va xizmatlaridan foydalanganlik uchun toʻlanadigan turli toʻlovlar va
yigʻimlardan ajratadi.
Bajaradigan funksiyalaridan kelib chiqqan holda aksiz soligʻini asosiy uch guruhga boʻlib
oʻrganish mumkin: birinchi guruhga, anʼanaviy aksiz soligʻi (alkogol ichimliklari va tamaki
mahsulotlariga) kiradi. Mazkur guruhdagi aksiz soligʻini undirilishidan asosan ikkita maqsad
koʻzlanadi: ijtimoiy zarar mahsulotlar isteʼmolini cheklash hamda fiskal, ikkinchi guruhga, neft
va neft mahsulotlariga solinadigan aksizlar kiradi, uchinchi guruh hasham buyumlarga
solinadigan aksiz soligʻini oʻz ichiga olib, odatda aniq yoʻnaltirilgan fiskal maqsadni
koʻzlamaydi. Bunday guruhdagi aksiz soligʻi aksariyat hollarda qayta taqsimlash funksiyasini
bajaradi, chunki mazkur buyumlar isteʼmolchisi aholining boy qatlami hisoblanadi. Bundan
tashqari, quyidagi boshqa maqsadlarni ham aytish joiz, masalan, kapital sigʻimi yuqori boʻlgan
ishlab chiqarish mahsulotlariga ayrim davlatlarda hasham buyumlar sirasiga mansub tovarlar
(avtomobillar, qimmatbaho elektronika mahsulotlari va h.k.)ga aksiz soligʻini solish orqali
mehnat sigʻimi yuqori boʻlgan sohalarni ragʻbatlantirish, import tovarlariga solinadigan
bojxona bojlariga qoʻshimcha ravishda aksiz soligʻini joriy etish orqali mahalliy ishlab
chiqaruvchilarni ragʻbatlantirish yoki tashqi savdo balansini yaxshilash mumkin. Oʻtish davri
iqtisodiyoti oqilona yoʻlga qoʻyilgan soliqqa tortishning aksizli tizimi orqali ijobiy natijalarga
erishishi mumkin, chunki aksiz soligʻi orqali oʻtish davrining dastlabki bosqichlarida soliqli
tushumlarning sezilarli darajadagi salmogʻini shakllantirish mumkin.
Aksiz soligʻi egri soliq boʻlganligi sababli uning iqtisodiy mohiyati davlat bilan yuridik
shaxslar oʻrtasida vujudga keluvchi obʼektiv majburiy toʻlovlarga asoslangan moliyaviy
munosabatlar orqali harakterlanadi. Shu bois, aksiz soligʻi oʻziga xos fiskal iqtisodiy kategoriya
sifatida qaralishi lozimdir.
www.e-itt.uz
II SON. 2024
34
Aksiz soligʻi rivojlangan xorijiy davlatlarda ham davlatning umum soliq siyosatida muhim
oʻrin egallaydi. Aksiz soligʻi korxona mahsulotlari va xizmatlari bahosi ustiga yoki taʼrifiga
ustama shaklda toʻgʻridan toʻgʻri kiritiluvchi egri soliq turi hisoblanadi. Aksiz soligʻining
iqtisodiy mohiyati budjet tushumini taʼminlash orqali xalq xoʻjaligi manfaatlarini qondirishga,
koʻproq mablagʻlarni jalb ettirishi orqali namoyon boʻlsa, uning ijtimoiy mohiyati aholining,
yaʼni asosiy isteʼmolchilarning toʻlov qobiliyatlarini oshishida oʻz ifodasini topadi. Bu esa aksiz
soligʻi obyektlari (aksiz osti tovarlari)ni qisqartirilishida, soliq stavkalari pasayishida, aholi
toʻlov qobiliyatini oʻsishida namoyon boʻladi.
Aksiz soligʻi oʻz mohiyatiga koʻra tovar bahosiga kiritiluvchi va oxirgi isteʼmolchi
tomonidan toʻlanadigan bilvosita soliqdir. Uning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati faqat taqsimot
darajasiga qarab ifodalanadi va takomillashtiriladi. Aksiz soligʻi Oʻzbekiston Respublikasining
1991-yil 15-fevralda qabul qilingan “Korxonalar, birlashmalar va tashkilotlardan undiriladigan
soliqlar toʻgʻrisida”gi qonuniga muvofiq, Oʻzbekiston Respublikasi qonunlari bilan keyinchalik
kiritilgan va respublika iqtisodiyoti bozor munosabatlariga oʻtishi bilan bogʻliq oʻzgarish va
qoʻshimchalarni hisobga olgan holda ilk marotaba 1992-yilda joriy etilgan edi. Oʻzbekiston
Respublikasining Soliq kodeksiga asosan aksiz soligʻi bilvosita soliq koʻrinishida budjetga
undiriladigan, narxda va qoʻshilgan qiymat soligʻi bazasida hisobga olinadigan sof daromadning
bir qismidir. Aksiz soligʻi qoʻshilgan qiymat soligʻi bilan maʼlum bir oʻxshashliklarga ega, lekin
oʻzining alohidalik, aniq tovarlar bilan bogʻliqlik darajasi bilan ajralib turadi.
Aksiz soligʻi stavkalari tovarning yoki xizmatning qiymatiga nisbatan foizlarda (advalor),
naturada ifodalangan oʻlchov birligiga nisbatan mutloq summada (qatʼiy), shuningdek advalor
va qatʼiy stavkalardan tashkil topgan aralash stavkada belgilanadi. Aksiz soligʻining stavkalari
mutloq summada (qatʼiy) belgilangan aksiz toʻlanadigan tovarlar boʻyicha soliq solinadigan
baza aksiz toʻlanadigan tovarlarning naturada ifodalangan hajmi asosida aniqlanadi. Aksiz
soligʻining stavkalari foizlarda (advalor) belgilangan ishlab chiqarilayotgan aksiz toʻlanadigan
tovarlar boʻyicha, realizatsiya qilingan aksiz toʻlanadigan tovarlarning aksiz soligʻi hamda
qoʻshilgan qiymat soligʻi kiritilmagan qiymati soliq solinadigan bazadir. Ish xaki hisobiga,
hisoblab chiqarilgan dividendlar hisobiga, bepul yoki boshka tovarlarga (ishlarga, xizmatlarga)
ayirboshlash uchun beriladigan aksiz toʻlanadigan tovarlar boʻyicha, shuningdek tovarlar
tannarxidan past narxlarda realizatsiya qilingan taqdirda soliq toʻlovchi tovarlarni topshirish
paytida uning haqiqiy tannarxidan kam boʻlmagan darajada belgilaydigan narx asosida
hisoblangan qiymat soliq solinadigan bazadir.
Bizga maʼlumki, respublikamizda aksiz soligʻi ikkita yoʻnalishda, yaʼni respublikamizda
yuridik shaxslar tomonidan ishlab chiqarilayotgan aksiz osti tovarlaridan hamda
respublikamiz hududiga yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan import qilinayotgan
tovarlaridan undirilmokda. Mamlakatimizda yuridik shaxslar tomonidan ishlab
chiqarilayotgan aksiz osti tovarlaridan aksiz soligʻini undirish Jahon mamlakatlarining
koʻpchiligida aksiz soligʻi zararli odatlardan voz kechishni ragʻbatlantiruvchi vosita sifatida
foydalanib, bu hayot sifatini va davomiyligini yaxshilaydi. Ayrim rivojlangan davlatlarda,
masalan, AQShda aksiz soliqlari Federal ahamiyatga ega boʻlgan soliq hisoblanadi. Lekin
ularning davlat budjeti daromadlarining hajmidagi salmogʻinisbatan kichik. Aksiz soligʻitamaki
va alkogolli mahsulotlarga, transport xizmatlariga nisbatan joriy qilingan. Aksiz soligʻining
stavkasi 10 foizni tashkil etadi.
Buyuk Britaniyada aksiz soliqlari bilvosita soliqlarning tarkibida salmogʻiga koʻra
qoʻshilganqiymat soligʻidan keyingi oʻrinni egallaydi. Aksiz soligʻi yoqilgʻi, alkogol va tamaki
mahsulotlariga, transport vositalari va xizmatlariga nisbatan joriy qilingan. Uning stavkalari 10
foizdan 30 foizgacha oralikda tebranadi.
Germaniyada aksiz soligʻi boʻyicha tushumlarning asosiy qismi Federal budjetga
oʻtkaziladi, faqat pivoga nisbatan joriy qilingan aksiz soligʻi boʻyicha tushumlar federal budjetga
kelib tushmaydi. Aksiz soligʻining stavkalari tovarlarning notoʻgʻri birligiga nisbatan foizlarda
va “evro”da belgilangan. Masalan, sugʻurta bitimlari boʻyicha aksiz soligʻining stavkasi sugʻurta
www.e-itt.uz
II SON. 2024
35
polisi summasining 12 foiz miqdorida belgilangan. Shampan vinosiga nisbatan belgilangan
soliq stavkasi 0,75 litr uchun 2 evroni tashkil kiladi.
Masalan, Rossiya davlatida aksiz soligʻi maʼmuriyatini takomillashtirish soliqlarni
samarali yigʻish va ularga rioya qilishni taʼminlash uchun hal qilinishi kerak boʻlgan bir qancha
muammolar va muammolarga duch keladi. Aksiz soligʻini maʼmuriyatchiligining asosiy
muammolaridan biri soliq toʻlashdan boʻyin tovlash va aksiz toʻlanadigan tovarlar
kontrabandasiga qarshi kurashdir.
Bu hukumatning daromadlarini sezilarli darajada yoʻqotishiga olib keladi va talablarga
javob beradigan korxonalar uchun notekis oʻyin maydonini yaratadi. Rossiyada aksiz soligʻi
toʻgʻrisidagi qonunlar murakkab boʻlishi mumkin va tez-tez oʻzgarib turadi, bu esa korxonalar
uchun rioya qilishni qiyinlashtiradi. Soliq qonunchiligini soddalashtirish va aniqlashtirish
qonunchilikka rioya qilishni yaxshilashga yordam beradi. Bundan tashqari, aksiz soligʻi
boʻyicha meʼyoriy-huquqiy hujjatlarning samarali bajarilishini taʼminlash soliq toʻlashdan
boʻyin tovlashning oldini olish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega boʻlib hisoblanadi. Rossiya
davlati oʻzining aksiz soligʻi maʼmuriyatini kuchaytirishi va adolatli va adolatli soliqqa tortishni
qoʻllab-quvvatlagan holda daromadlarni yigʻishni kuchaytirishi mumkin.
Ayrim rivojlangan davlatlarda, masalan, AQShda aksiz soliqlari Federal ahamiyatga ega
boʻlgan soliq hisoblanadi. Lekin ularning davlat budjeti daromadlarining hajmidagi salmogʻi
nisbatan kichik. Aksiz soligʻi tamaki va alkogolli mahsulotlarga, transport xizmatlariga nisbatan
joriy qilingan. Aksiz soligʻining stavkasi 10 foizni tashkil etadi.
Buyuk Britaniyada aksiz soliqlari bilvosita soliqlarning tarkibida salmogʻiga koʻra
qoʻshilgan qiymat soligʻidan keyingi oʻrinni egallaydi. Aksiz soligʻi yoqilgʻi, alkogol va tamaki
mahsulotlariga, transport vositalari va xizmatlariga nisbatan joriy qilingan. Uning stavkalari 10
foizdan 30 foizgacha oralikda tebranadi.
Qozogʻistonda esa aksiz soligʻiga faqatgina respublika hududida ishlab chiqarilgan
tovarlar emas, balki import tovarlari va oʻyin biznesi tortiladi. Aksizosti tovarlar roʻyxati ichki
ishlab chiqaruvchilarga ham, import qilinayotgan tovarlarga ham yagona boʻlib hisoblanadi.
Tovarlar uchun aniq stavkalar hukumat tomonidan tasdiqlanadi.
Universal aksiz aholining kam taʼminlangan qatlamlari uchun ayniqsa ogʻirlik qiladi.
Barcha isteʼmol tovarlarining oborot soligaga tortilishi, narxlarning umumiy oʻsishiga sabab
boʻladi va aholi turmush darajasining keskin yomonlashuviga olib keladi. Aksizlar — asosan
ommaviy isteʼmol tovarlari (xizmat koʻrsatish)ning narxi yoki tarifiga kiritiladigan bilvosita
soliqlar turidir. Aksizlarning toʻlovchilari — tovarlarga yoki xizmat koʻrsatilishiga haq
toʻlayotgan isteʼmolchilardir. Aksizlar harid qiluvchilar real daromadlarining qisqarishiga olib
keladi va aksiz soligʻi solinishi regressiv xarakterga egadir. Toʻzga va boshqa ommaviy isteʼmol
buyumlariga solinadigan aksiz soliqlari hatto qadimiy Rimda ham mavjud boʻlgan. Tovar — pul
munosabatlari rivojlanishi bilan soliqqa tortishning aksiz shakli koʻproq qoʻllanila bordi.
Soliqqa tortishning turli usullari: aksizga tortiladigan tovarlar xomashyosi yetishtiriladigan yer,
soʻngra xom ashyo, keyinroq yarim tayyor mahsulotlar va, nihoyat, soliq solishning asosiy
obʼekti boʻlgan tayyor mahsulotlarga nisbatan qoʻllanilgan.
Yuqorida aytib oʻtilgan soliqlardan tashqari Yevropa Iqtisodiy Hamdoʻstligiga aʼzo
mamlakatlarda juda koʻp boshqa turdagi soliqlar mavjud. Odatda, bu soliqlar yagona tizim
doirasida koʻrib chiqilishi qiyin. Ular oʻziga xos ravishda shakllangan va davlatlarning oʻzok
tarixiy rivojlanishida turli taʼsirga uchragan. Masalan, GFRda bu oborot kapitaliga solinadigan
soliqlar (ustav kapitalining 1% asosida firma tashkil qilinadi va 2,5% kapitalda qatnashish
usuliga ega boʻlganda), hunarmandchilik soligʻi (ishlab chiqarish fondining 5% daromadi va
0,2% qiymatidan), mol-mulkdan olinadigan soliq (0,5—0,6%), yer soligʻi, transport vositalariga
solinadigan soliqlarni tashkil etadi. Fransnyada boʻlar kapitalni oshirishga solinadigan soliq,
(yoki roʻyxatga oid yigʻim — 1%), kasbiy korxona egasiga taallukli soliq va boshqalardan
iboratdir. YeIHaʼzolari boʻlgan mamlakatlarning soliq, tizimlari turli imtiyozlar sonining
koʻpligi bilan ham ancha murakkabdir.
www.e-itt.uz
II SON. 2024
36
Yuqorida keltirilgan konkret misollardan shunday xulosa chiqarish mumkinki, Mustaqil
Davlatlar Hamdoʻstligiga kiruvchi davlatlarning ichki va tashki siyosatini muvofiklashtirish
maqsadida soliq tizimlarini, byudjet jarayonlarini, davlat xarajatlarini, nazorat tizimini
muvofiklashtirish zarur. Bunday kelishuv ayniqsa, soliqlar sohasi boʻyicha juda zarur. Aynan
shu yoʻlni Yevropa Iqtisodiy hamdoʻstliga mamlakatlari bosib utmokdalar. Shu bilan birga,
hozirgi kunda MDH davlatlarning har birida bir-biri bilan kelishiladigan oʻziga xos soliq
qonunchiligi ishlamokda. Bunday oʻzaro kelishilmagan moliyaviy siyosat hozirgi kundayoq,
aynan bir mahsulotga turli narxlar qoʻllanishi, turli soliqlar va stavkalar mavjudligi sababli
oʻzaro hisob-kitoblarda oʻz taʼsirini koʻrsatmokda. Bu kabi tafovutlar shunga olib keladiki,
aynan oʻsha bir mahsulot uchun ayrim davlatlar ortiqcha pul toʻlasa, boshqalari ularga nisbatan
kam pul toʻlaydilar, yaʼni MDXdagi davlatlar oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlarda narxlar tengligi
boʻziladi.
Xulosa va takliflar
.
Amaldagi qonunchilikda alkogol mahsulotlarini realizatsiya qilish huquqi uchun yigʻimlar
miqdori hududlardan kelib chiqib bir oyda:
- chakana sotish huquqi uchun 1,2 mln.soʻmdan 300 ming soʻmgacha;
- umumiy ovqatlanish korxonalari tomonidan realizatsiya qilish uchun 600 ming soʻmdan
150 ming soʻmgacha belgilangan. Alkogol mahsulotlarini realizatsiya qilish huquqi uchun
yigʻimlarning amaldagi miqdorini saqlab qolish.
Soliq organlariga alkogol mahsulotlarini chakana savdosini amalga oshirish va umumiy
ovqatlanish korxonalarida qoʻlbola tayyorlangan, aksiz markasiz yoki qalbaki aksiz markali,
markirovkalanmagan va soliq bazasini yashirganlik uchun sotish huquqini oʻn kun muddatga
toʻxtatib turish vakolatini berish va kamchiliklar bartaraf etilgandan soʻng qayta faoliyat
yuritishga ruxsat berish. Inson sogʻligʻi xavfsizligini taʼminlash va isteʼmolchilar huquqlarini
himoya qilish maqsadida, alkogol mahsulotlarini chakana savdosini amalga oshirish va
umumiy ovqatlanish korxonalarida ularning faoliyatini qatʼiy tartibga solish taklif etilmoqda.
Xulosa qiladigan boʻlsak, Oʻzbekiston Respublikasida soliq siyosati rivojlangan
mamlakatlar amaliyotidagidek soliq tushumlarida bilvosita soliqlarga nisbatan bevosita
soliqlar boʻyicha tushumlar katta oʻsishga ega boʻlmoqda.
Xorijiy mamlakatlar tajribasini oʻrganish asosida bilvosita soliqlarning umumiy
tushumdagi ulushini pasaytirish boʻyicha ilmiy tadqiqot ishlarini kuchaytirishni taklif etamiz.
Adabiyotlar/Literatura/Reference:
Borovko L.V. Formirovanie sotsialno-orientirovannoy modeli aksiznogo nalogooblojeniya i
effektivnost yeyo razvitiya. // Problemы ekonomiki i yuridicheskoy praktiki, 2012, № 6, s. 71-75.
Delipalla, S. (2009). Commodity tax structure and informal activity. Bulletin of Economic
Research, 61(3), 283-294.
Giles, D. E., Tedds, L. M., & Werkneh, G. (2002). The Canadian underground and measured
economies: Granger causality results. Applied Economics, 34(18), 2347-2352.
Kodeks (2020) Oʻzbekiston Respublikasi Soliq kodeksi- Toshkent: Gʻafur Gʻulom nashriyot
uyi. - 640 b.
Tegetaeva O.R. (2016) K problemam reformы aksiznogo nalogooblojeniya. // Nalogovыy
menedjment. № 6. S. 23-27.
Troyanskaya M.A., Nizamieva Yu.O. (2013) Sovershenstvovanie aksiznogo nalogooblojeniya
kak instrumenta nalogovogo regulirovaniya. // Biznes v zakone, № 8, s. 121.
Yahyoev Q.A. (2003) Солиққа тортиш назарияси ва амалиёти–Тошкент: Фан ва
технологиyaлар маркази, 40-бет
Васильева, М.В. (2008) Распределение налогового бремени в обществе: косвенное
налогообложение [Текст] / М.В. Васильева // Налоги и финансовое право. – №6. – С. 100-
110.
www.e-itt.uz
II SON. 2024
37
Зотиков Н.З. (2018) Косвенные налоги в налоговой системе России // Вестник
Евразийской науки, №2,
https://esj.today/PDF/55ECVN218.pdf
Ишина, М.С. (2009) Налог на добавленную стоимость как инструмент
распределения добавленной стоимости между экономическими субъектами: дис. … канд.
экон. наук : 08.00.10 / Ишина Марианна Станиславовна. – М., – 198 с.
Кривошеева, А.А. (2021) Исторические и современные аспекты косвенного
налогообложения / А. А. Кривошеева. — Текст : непосредственный // Молодой ученый. №
23 (365). -С. 382-384. — URL: https://moluch.ru/archive/365/82056/ (дата обращения:
29.04.2023).
Шадурскаya М.М., Смородина Е.А., Бакунова Т.В. (2019) Налоги и налогообложение:
Уchебник. 2-е изд., перераб. и доп. Екатеринбург: -207 стр.
