www.e-itt.uz
I SON. 2025
25
O‘ZBEKISTONDAGI AKSIYADORLIK JAMIYATLARI PUL OQIMINI PROGNOZ QILISH
MEXANIZMLARINING HOZIRGI HOLATI TAHLILI
PhD
Shamansurova Zilola Abduvahitovna
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID: 0009-0009-5152-3518
Annotatsiya.
Hozirda jahon miqiyosida moliyaviy menejmentning asosiy funksional
elementi hisoblangan moliyaviy rejalashtirish tizimini takomillashtirish masalalari keng tadqiq
etilmoqda. Xususan, global pandemiya sharoitida tashqi bozorlardagi o‘zgaruvchan muhitga tez
moslanuvchan moliyaviy rejalashtirish tizimi va uning strategik rejalar bilan uyg‘unlashtirilgan
mukammal modelini shakllantirish yuzasidan maqsadli izlanishlar olib borilmoqda. Shuningdek,
moliyaviy menejmentning asosiy funksional elementlaridan biri kompaniyalar moliyaviy-
xo‘jalik
faoliyatini kompleks baholashning keng ko‘rsatkichlar arsenalini mujas
samlashtiruvchi
moliyaviy diagnostikaning tashkiliy arxitekturasini takomillashtirishga e’tibor qaratilmoqda.
Kalit soʻzlar
:
innovatsiyalar, innovatsion faoliyat, moliya, korporativ moliya, aksiyadorlik
jamiyati, moliyalashtirish,
moliyaviy menejment, korporativ boshqaruv, qimmatli qog‘oz
, kapital,
risk, depozit, kompleks baholash.
АНАЛИЗ СОВРЕМЕННОГО СОСТОЯНИЯ МЕХАНИЗМОВ ПРОГНОЗИРОВАНИЯ
ДЕНЕЖНЫХ ПОТОКОВ АКЦИОНЕРНЫХ ОБЩЕСТВ В УЗБЕКИСТАНЕ
PhD
Шамансурова Зилола Абдувахитовна
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотaция
.
В настоящее время во всем мире широко исследуются вопросы
совершенствования системы финансового планирования, которая является основным
функциональным элементом финансового менеджмента. В частности, в условиях
глобальной пандемии проводятся целевые исследования по формированию системы
финансового планирования, способной быстро адаптироваться к меняющейся
конъюнктуре на внешних рынках и ее совершенной модели в сочетании со
стратегическими планами. Также один из основных функциональных элементов
финансового менеджмента ориентирован на совершенствование организационной
архитектуры финансовой диагностики, которая воплощает в себе широкий арсенал
показателей комплексной оценки финансово
-
хозяйственной деятельности компаний.
Ключевые
слова
:
инновации
,
инновационная
деятельность
,
финансы,
корпоративные финансы, акционерное общество, финансирование, финансовый
менеджмент, корпоративное управление, ценные бумаги, капитал, риск, депозит,
комплексная оценка
.
UOʻK:
336.7
25-33
www.e-itt.uz
I SON. 2025
26
ANALYSIS OF THE CURRENT STATE OF FORECASTING MECHANISMS FOR
CASH FLOWS OF JOINT-STOCK COMPANIES IN UZBEKISTAN
PhD
Shamansurova Zilola Abduvahitovna
Tashkent State University of Economics
Abstract.
Currently, the issues of improving the financial planning system, which is the main
functional element of financial management, are widely studied all over the world. In particular,
in the context of a global pandemic, targeted research is being conducted on the formation of a
financial planning system capable of quickly adapting to changing conditions in foreign markets
and its perfect model in combination with strategic plans. Also, one of the main functional
elements of financial management is focused on improving the organizational architecture of
financial diagnostics, which embodies a wide range of indicators for a comprehensive assessment
of financial and economic activities of companies.
Keywords:
innovation, innovation activity, finance, corporate finance, joint stock company,
financing, financial management, corporate governance, securities, capital, risk, deposit,
comprehensive assessment.
Kirish.
Mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab korxonalar moliyasini
samarali boshqarishga qaratilgan moliya-soliq siyosati olib borilmoqda. Chuqur institutsional
o‘zgarishlar amalga oshirildi, korporativ boshqaruv tizimini kompleks rivojlantirish bo‘yicha
chora-tadbirlar qabul qilindi, maqsadli kompleks dasturlar amalga oshirilmoqda. Bunda
«korxonalarda korporativ moliyaviy menejment tizimini takomillashtirish foydalanilmayotgan
resurslar va moliyaviy imkoniyatlardan yuqori darajada va samarali foydalanish, korxonalar
moliyaviy siyosati sohasida shakllanib qolgan tizimli muammolarni bartaraf etish hamda
hozirgi kundagi eng muhim masalalardan biri
–
korxonalar miqyosida moliyaviy menejment
samaradorligini oshirish imkonini beradi». S
huning uchun ham har bir mamlakatda
shakllantirilgan milliy iqtisodiyot va uning taraqqiyotini o‘ziga xos jihatlari moliya tizimida
yaqqol namoyon bo‘ladi.
Aksiyadorlik jamiyatlarida moliyaviy qarorlarni qabul qilish jarayonlari va mexanizmi,
jahon iqtisodiyoti rivojlanish siklining turli bosqichlarida, siyosiy, ijtimoiy va institutsional
omillar ta’siri ostida o‘zgarib turuvchi makroiqtisodiy vaziyatlar tufa
yli amaliyotga joriy etilishi
bo‘yicha turli risklarga duch keladi. Jahon iqtisodiyotidagi inqiroz hodisalari, jumladan, bugungi
kunda aksariyat davlatlar iqtisodiyotida kutilayotgan retsessiya holatlari O‘zbekistonda
faoliyat yuritayotgan kompaniyalarning
risklilik darajasiga ta’sir etmay qolmaydi. Biroq,
ta’kidlash lozimki, inqiroz nafaqat bankrotlik holatlari yoki ko‘plab moliyaviy yo‘qotishlarga
olib keladi, balki iqtisodiy o‘sishni qayta tiklash va biznesni keng ko‘lamli modernizatsiya qilish
zaruriyat
ini anglagan holda yangicha yondashuv va innovatsion g‘oyalarni ishlab chiqish
imkoniyatlarini ham taqdim etadi. Bugungi kunda mamlakatimizda aksiyadorlik jamiyatlar
korporativ boshqaruv mexanizmini rivojlantirish borasida ko‘plab ijobiy o‘zgarishlarga ega
bo‘lgan bo‘lsada, biroq xalqaro amaliyotda kompaniyalar istiqbolini prognoz qilishda keng
foydalaniladigan korporativ baholash instrumentlarini joriy etishning amaldagi holati bo‘yicha
salbiy jihatlarini bartaraf etish kabi dolzarb masalalar muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Adabiyotlar sharhi.
Moliyaviy menejment aksiyadorlik jamiyatlari moliyaviy holatini hamda moliyaviy
resurslar harakatini boshqaradi va moliyaviy resurslar xavfsizligini ta’minlaydi. Shu bilan
birgalikda moliyaviy menejment korxonalarda inqirozga qapshi boshqaruvni ham amlaga
oshiradi. Inqirozga qarshi boshqaruv moliyaviy menejmentning asosiy funksiyalaridan biri
hisoblanadi. Shunday ekan iqtisodiyotni rivojlantirish sharoitida inqirozlar yuz berishi mumkin
www.e-itt.uz
I SON. 2025
27
bo‘lgan holatlarni moliyaviy menejment o‘z funksiyalari bilan bartaraf etadi va korxonalar
moliyaviy barqarorligini ta’minlaydi. Shundan kelib chiqan holda quyida moliyaviy menejment
mohiyati, korxonalar moliyasi va unda yuzaga keladigan moliyaviy munosaba
tlar to‘g‘risida
to‘xtalib o‘tamiz.
Xususan, aksiyadorlik jamiyatlarida moliyaviy menejmentini samarali tashkil etishning
usul va vositalarini takomillashtirish yuzasidan bir qator mahalliy va xorijiy iqtisodchi olimlar
o‘z fikrlarini hamda ilmiy qarashlarini bayon qilib o‘tishgan.
Iqtisodiyoti bozor munosabatlariga asoslangan mamlakatlarda menejmentning maxsus
sohasi sifatida o‘ziga xos boshqaruv tamoyillari va prinsiplariga asoslangan moliyaviy
menejment XIX-XX asrlarda maxsus bilimlar sohasi sifatida shakllandi. Bu borada amerikalik
mutaxassis Y.U.Brikxem moliyaviy menejmentni maxsus fan sifatida XIX asrning 90-yillarida
shakllanganligi to‘g‘risida fikr bildirib o‘tgan.
Professor I.T. Blank
ta’kidlaydiki, moliyaviy menejment sohasida o‘rganilishi lozim
bo‘lgan muammolarning doimiy ravishda kengayib borganligi va natijada tadqiqotning
metodologik apparatini tobora chuqurlashib borishi natijasida uni bir necha bosqichlarda
rivojlanib borganligi
ni ta’kidlaydi .
V.A.Lyalin va P.V.Vorobevlar ta’kidlashlaricha, “moliyaviy menejment
-
korxona o‘z va
qarz mablag‘laridan samaraliroq foydalanishi hamda eng kam tavakkalchilik sharoitida yuqori
foyda olishni ta’minlashining uslublari, yo‘nalishlari haqidagi fandir”. Albatta, bunday
yondoshuvda izlanish predmeti nisbatan keng olinmokda. Biroq, har ikkala qarashlarda ham
tizimlilik etishmaydi va bu holatda moliyaviy menejmentning u yoki bu maxsus fanlar
(moliyaviy tahlil, moliyaviy hisob
va hisobot, moliyaviy matematika va h.k.) o‘rganish ob’ekti
bilan chalkashtirilishiga yo‘l qo‘yilayotir.
Xususan, chet ellik iqtisodchi olim M.M.Prusak iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va
iqtisodiy o‘sish uchun real sharoitlarni ta’minlash umuman davlatda ham, mintaqalarda ham
investitsiya faoliyatini faollashtirishni talab etishni ta’kidlaydi .
J.Tobinning fikriga ko‘ra, hukumatning pul
-kredit va soliq-
byudjet siyosatini ma’lum
turdagi aktivlarni xususiy sektorga taklifi sifatida qarash lozim. Xususiy sektorning ushbu
taklifga munosabatini esa, aktivlarga bo‘lgan talabning tarkibini, ularning dar
omadliligiga
ko‘ra, o‘zgarishi sifatida qarash zarur .
A. Demirgs-Kint, R.Levin, M.Pagano, D.Eysmoglu kabi iqtisodchi olimlar tomonidan
amalga oshirilgan tadqiqotlar moliya sektorining rivojlanish darajasi bilan real sektorning
rivojlanish darajasi o‘rtasida ijobiy korrelyasion bog‘liqning mavjudligini ko‘rsatdi. Ya’ni,
mamlakatda moliya sektorining rivojlanish darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, real sektor
korxonalari faoliyatining rivojlanish darajasi ham shunchalik yuqori bo‘ladi .
Ba’zi iqtisodchilar moliyaviy menejment tushunchasini maqsadli boshqaruv tizimi
sifatida talqin etmokdalar. Jumladan, I.T.Balabanov fikricha, “moliyaviy menejment
- moliyaviy
resurslar harakati va bu jarayonda xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasida vujud
ga keluvchi
moliyaviy munosabatlarni boshqarish maqsadini ishlab chiqish va ularga moliya dastaklari
yordamida ta’sir etish jarayonini xususiyatlaydi” .
Menejment va bozor akademiyasi muxbir a’zosi, mazkur akademiya qoshidagi moliyaviy
menejment instituti direktori E.S.Stoyanova tahriri ostida chiqqan “Moliyaviy menejment:
nazariya va amaliyot” darsligida ta’kidlanishicha, “moliyaviy menejment korxona o‘z
oldiga
qo‘ygan maqsadiga erishish uchun foydalanadigan usullarning zaruriy majmuasidir”. Bu erda
asosiy narsa -
bosh maqsadga zid kelmaydigan, unga erishishni ta’minlaydigan usullarni tanlay
bilish va qo‘llay olishdadir . Moliyaviy menejment mohiyatini bun
day tushunish yuqoridagi
qarashlardagi kabi aniq izlanish predmetini ifodalasada, unda moliyaviy menejment
jarayonining tashkiliy-iqtisodiy asoslari etarlicha yoritila olinmagan.
Bir guruh taniqli iqtisodchi olimlarning ilmiy tadqiqotlari natijalari ko‘rsatadiki, taraqqiy
etgan mamlakatlarda kichik biznes sub’ektlari aylanma mablag‘larining 60 foizdan ortiq qismi
www.e-itt.uz
I SON. 2025
28
taqsimlanmagan foyda hisobidan moliyalashtirilayotganligi sababli, ularning investitsion
harajatlarni moliyalashtirish imkoniyati juda cheklangan .
Tadqiqot metodologiyasi.
Maqolada ilmiy abstraktsiyalash, tasviriy statistika, ekspert baholash, guruhlashtirish,
dinamik tahlil usullaridan foydalanilgan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Aksiyadorlik jamiyatining pul oqimi invectitsiya loyihasini amalga oshirish va jamiyat
aktivlarining ishlashi natijasida hosil bo‘lgan pul mablag‘larini vaqt bo‘yicha taqsimlangan
tushumlar va to‘lovlari hisoblanadi. Xususan, aksiyadorlik jamiyatining barc
ha turdagi
moliyaviy operatsiyalarini amalga oshirishda pul oqimini kirimi va chiqimini inobatga olgan
holda amalga oshiradi. SHuningdek, vaqt o‘tishi bilan aksiyadorlik jamiyatlarining moliyaviy
faoliyatidan shakllangan mablag‘larining bunday harakatining
uzluksiz jarayoni amalga
oshirilsa, jamiyatning pul oqimini aniqlashga imkoniyat beradi.
Mazkur dissertatsiya ishimizning ob’ekti hisoblangan, "Andijondonmahsulot" AJ,
"Andijon hududiy elektr tarmoqlari korxonasi" AJ va “Qo‘qon mexanika zavodi” AJlarining pul
oqimlari tahlilini amalga oshiramiz. "Andijondonmahsulot" AJning pul oqimlari quyidagi
jadvalda keltirilgan:
1-jadval
"Andijondonmahsulot" AJning pul oqimlari dinamikasi, mlrd.so‘mda
Ko‘rsatkichlar
2017 y.
2018 y.
2019 y.
2020 y.
2021y.
Operatsion faoliyatdan sof pul oqimlari
kirimi/chiqimi
28,2
44,8
62,8
30,4
13,1
Investitsiya faoliyatidan sof pul oqimlari
kirimi/chiqimi
(9,1)
(7,6)
(0,2)
(0,8)
-
Moliyaviy faoliyatdan sof pul oqimlari
kirimi/chiqimi
(2,6)
(5,7)
(5,1)
(4,8)
3,5
Jami to‘langan soliqlar
8,5
34,9
60,7
25,5
13,7
Moliyaviy-
xo‘jalik
faoliyatining sof pul oqimi
kirimi/chiqimi
8,0
(3,4)
(3,2)
(0,7)
2,9
Yil boshidagi pul mabla
g‘la
ri
0,2
8,2
4,8
1,6
0,9
Yil oxiridagi pul mablag‘lari
8,2
4,8
1,6
0,9
3,8
Manba:
"Andijondonmahsulot" AJning pul oqimlari hisobotidagi ma’lumotlar
asosida muallif tomonidan
tayyorlangan.
Jadval ma’lumotlari shuni ko‘rsatadiki, "Andijondonmahsulot" AJning 2017 yildagi yil
oxiridagi pul oqimi 8,2 mlrd. so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 2021 yilda deyarli 2,2 barobarga
kamayganligini ko‘rishimiz mumkin. Buning asosiy sababi operatsion faoliyatdan
sof pul
oqimlari kirimi
2017 yilda 28,2 mlrd. so‘mga etgan bo‘lsa, 2021 yilda 13,1 mlrd. so‘mni tashkil etgan.
SHuningdek, operatsion faoliyatdan sof pul oqimlari kirimi tushib ketishiga material, tovar, ish
va xizmatlar uchun mol etkazib beruvchilarga to‘langan pul mablag‘lari
chiqimi keskin ortib
ketganligi hisoblanadi.
Xusasan, 2021 yilda 2017 yilga nisbatan deyarli 3,3 barobarga oshib ketgan. Aksiyadorlik
jamiyatining investitsiya faoliyatidan sof pul oqimlari tahlilida esa, 2017 yilda 9,1 mlrd. so‘m
chiqim bo‘lgan bo‘lsa, 2021 yilga kelib nol so‘mni tashkil etgan.
Bundan ko‘rinib turibdiki, uzoq muddatli investitsiyalar bilan bo‘ladigan jarayonlar
amalga oshirilmagan. 2017 yilda esa 9,1 mlrd. so‘mlik asosiy vosita sotib olingan. 2017 yilda
www.e-itt.uz
I SON. 2025
29
2,6 mlrd. so‘m moliyaviy faoliyatdan sof pul oqimlari chiqim bo‘lgan, 2021 yilda 3,5 mlrd. so‘m
moliyaviy faoliyatdan sof pul oqimidan kirim bo‘lgan. Sababi, 2017 yilda uzoq va qisqa muddatli
kredit va qarzlar bo‘yicha pul tushumlari va to‘lovlari moliyavi
y faoliyatidan sof pul oqimining
kirimidan chiqimi ko‘p. 2021 yilda esa uzoq va qisqa muddatli kredit bo‘yicha pul tushumlari
11,6 mlrd. so‘m bo‘lsa, chiqimi esa 11,5 mlrd. so‘mni tashkil etgan.
Aksiyadorlik jamiyatining to‘langan soliqlarini tahlil qilsak, 2017 yilda 8,5 mlrd. so‘mni
tashkil etgan, biroq ushbu ko‘rsatkich 2021 yilda 13,7 mlrd. so‘mga etgan. Biroq aksiyadorlik
jamiyati moliyaviy-
xo‘jalik faoliyatining sof pul oqimi salbiy bo‘lishiga asosan to‘langan soliqlar
hajmi yuqori bo‘lganligi sabab bo‘lganligini ko‘rishimiz mumkin. Aytish joizki,
"Andijondonmahsulot" AJning sof pul oqimlarini operatsion, investitsiya va moliyaviy
faoliyatidan olingan sof pul oqimlari bo‘yicha tahlili shuni ko‘rstadiki, jamiyatning sof pul oqimi
kamayishiga investitsiya va moliyaviy faoliyatdan olingan pul oqimlarining chiqimi yildan-yilga
o‘sib borganligi hisoblanadi. SHuningdek, to‘langan soliqlar hajmi esa, moliyaviy
-
xo‘jalik
faoliyatining sof pul chiqimi ortishiga olib kelmoqda.
"Andijon hududiy elektr tarmoqlari korxonasi" AJning pul oqimlari 2-jadvalda keltirilgan:
Jadval tahlili shuni ko‘rsatadiki, "Andijon hududiy elektr tarmoqlari korxonasi" AJning
2017 yil oxiridagi pul oqimi
0,2 mlrd. so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 2021 yilda deyarli 345 barobarga ko‘payganligini
ko‘rishimiz mumkin. Buning asosiy sababi, operatsion faoliyatdan sof pul oqimlari kirimi 2017
yilda 58,8 mlrd. so‘mga etgan bo‘lsa, 2021 yilda 76,2 mlrd. so‘mga ko‘payg
anligi hisobidan
bo‘lgan.
2-jadval
"Andijon hududiy elektr tarmoqlari korxonasi" AJning pul oqimlari
dinamikasi, mlrd. so‘mda
Ko‘rsatkichlar
2017 y.
2018 y.
2019 y.
2020 y.
2021y.
Operatsion faoliyatdan sof pul oqimlari
kirimi/chiqimi
58,8
73,0
55,5
43,00
76,2
Investitsiya faoliyatidan sof pul oqimlari
kirimi/chiqimi
(16,4)
-
-
-
62,7
Moliyaviy faoliyatdan sof pul oqimlari
kirimi/chiqimi
(1,0)
0,1
(1,0)
(1,90)
(51,9)
Jami to‘langan soliqlar
41,4
70,3
57,5
41,10
18,1
Moliyaviy-
xo‘jalik faoliyatining sof pul
oqimi kirimi/chiqimi
-
2,8
(3,0)
0,05
68,9
Yil boshidagi pul mabla
g‘la
ri
0,2
0,2
3,0
0,02
0,1
Yil oxiridagi pul mablag‘lari
0,2
3,0
0,02
0,07
69,0
Manba:
"Andijon hududiy elektr tarmoqlari korxonasi" AJning pul oqimlari hisobotidagi ma’lumotlar asosida
muallif tomonidan tayyorlangan.
Aksiyadorlik jamiyatining investitsiya faoliyatidan sof pul oqimlari tahlilida esa, 2017
yilda investitsiya faoliyatidan sof pul oqimidan chiqimi 16,4 mlrd. so‘m salbiy bo‘lgan bo‘lsa,
2021 yilga kelib 62,7 mlrd. so‘mlik sof pul oqimi kirimi amalga oshiri
lgan.
Bundan ko‘rinib turibdiki, uzoq va qiska muddatli investitsiyalarni sotishdan tushgan
tushum keskin ortganligidan dalolat beradi. 2017 yilda esa, 16,4 mlrd. so‘mlik asosiy vosita
sotib olinganligini ko‘rsatadi. 2021 yilda esa, 62,7 mlrd. so‘mlik uzoq va q
isqa muddatli
investitsiyalarni sotgan. 2017 yilda 1,0 mlrd. so‘m moliyaviy faoliyatidan sof pul oqimlari
chiqimi bo‘lgan bo‘lsa, 2021 yilda 51,9 mlrd. so‘m moliyaviy faoliyatidan sof pul oqimi chiqim
www.e-itt.uz
I SON. 2025
30
bo‘lganligi moliyaviy faoliyatdan olingan pul oqimining salbiy bo‘lishiga olib kelgan. Sababi,
2017 yilda uzoq va qisqa muddatli kredit va qarzlar bo‘yicha to‘lovlari 0,7 mlrd. so‘m va uzoq
muddatli ijara (lizing) bo‘yicha to‘lovlari 0,1 mlrd. so‘mni tashk
il etgan. 2021 yilda esa, xususiy
aksiyalarni sotib olganda va ularni sotganda pul to‘lovlari 35,8 mlrd. so‘m bo‘lganligi bilan
izohlash mumkin.
Aksiyadorlik jamiyatining to‘langan soliqlarini tahlil qilsak, 2017 yilda 41,4 mlrd. so‘mni
tashkil etgan, biroq ushbu ko‘rsatkich 2021 yilda 18,1 mlrd.so‘mga etgan. Biroq, aksiyadorlik
jamiyatining moliyaviy-
xo‘jalik faoliyatining sof pul oqimi salbiy bo‘lishini asosan to‘langan
soliqlar hajmining yuqori bo‘lganligida ko‘rishimiz mumkin. Xususan, 2018 yilda to‘langan
soliqlar 70,3 mlrd. so‘mga etishi, 2019 yilda 57,5 mlrd. so‘mni tashkil etishi sabab bo‘lmoqda.
O‘z navbatida, aksiyadorlik jamiyatining so
liq yuki yuqori ekanligidan dalolat beradi.
"Andijon hududiy elektr tarmoqlari korxonasi" AJning sof pul oqimlari operatsion,
investitsiya va moliyaviy faoliyatidan olingan sof pul oqimlari bo‘yicha tahlili shuni
ko‘rsatadiki, jamiyatning sof pul oqimi kamayishiga investitsiya va moliyaviy faoliy
atdan
olingan pul oqimlari chiqimi yildan-
yilga oshib borganligi hisoblanadi. SHuningdek, to‘langan
soliqlar hajmi esa, moliyaviy-
xo‘jalik faoliyatining sof pul chiqimini ortishiga olib kelmoqda.
“Qo‘qon mexanika zavodi” AJning pul oqimlari quyidagi jadvalda keltirilgan:
3-jadval
“Qo‘qon mexanika zavodi” AJning pul oqimlari dinamikasi, mlrd. so‘mda
Ko‘rsatkichlar
2017 y.
2018 y.
2019 y.
2020 y.
2021y.
Operatsion faoliyatdan sof pul oqimlari
kirimi/chiqimi
26,0
20,4
6,7
15,4
22,4
Investitsiya faoliyatidan sof pul oqimlari
kirimi/chiqimi
(1,4)
(1,1)
-
(1,5)
(1,2)
Moliyaviy faoliyatdan sof pul oqimlari
kirimi/chiqimi
(2,2)
(0,6)
-
(0,8)
(1,0)
Jami to‘langan soliqlar
22,1
18,3
6,4
8,9
10,2
Moliyaviy-
xo‘jalik faoliyatining sof pul oqimi
kirimi/chiqimi
0,3
0,4
0,3
4,2
10
Yil boshidagi pul mabla
g‘la
ri
0
0,3
0,7
1,0
5,2
Yil oxiridagi pul
mablag‘lari
0,3
0,7
1,0
5,2
15,2
Manba:
“Qo‘qon mexanika zavodi” AJning pul oqimlari hisobotidagi ma’lumotlar asosida muallif tomonidan
tayyorlangan.
Jadval tahlilidan, “Qo‘qon mexanika zavodi” AJning 2017 yil oxiridagi pul oqimi 0,3 mlrd.
so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 2021 yilda deyarli 50,7 barobarga ortganligini ko‘rishimiz mumkin.
Buning asosiy sababi, operatsion faoliyatdan sof pul oqimlari kirimi 2017 yilda 26,0 mlrd.
so‘mga etgan bo‘lsa, 2021 yilda 22,4 mlrd. so‘mga kamayganligi hisobidan bo‘lgan.
Aksiyadorlik jamiyatining investitsiya faoliyatidan sof pul oqimlari tahlilida esa, 2017
yilda investitsiya faoliyatidan sof pul oqimidan chiqimi 1,4 mlrd. so‘m bo‘lgan bo‘lsa, 2021 yilga
kelib 1,2 mlrd. so‘mlik sof pul oqimi chiqimi bo‘lgan. Bu uzoq va q
iska muddatli investitsiyalarni
sotib olish ortganligidan dalolat beradi. 2017 yilda esa, 1,4 mlrd. so‘mlik asosiy vosita sotib
olingan bo‘lsa, 2021 yilda esa 1,2 mlrd. so‘mlik asosiy vosita sotib olganligini ko‘rishimiz
mumkin. 2017 yilda 2,2 mlrd. so‘m
moliyaviy faoliyatidan sof pul oqimlari chiqimi bo‘lgan,
2021 yilda 1,0 mlrd. so‘m moliyaviy faoliyatdan sof pul oqimdan chiqim bo‘lganligi moliyaviy
faoliyatdan olingan pul oqimining salbiy bo‘lishiga olib kelgan. Sababi, 2017 yilda uzoq va qisqa
muddatl
i kredit va qarzlar bo‘yicha to‘lovlari 2,1 mlrd. so‘mni tashkil etgan, lekin ushbu
ko‘rsatkich 2021 yilda 1,0 mlrd. so‘mga etgan. Aksiyadorlik jamiyatining to‘langan soliqlarini
www.e-itt.uz
I SON. 2025
31
tahlil qilsak, 2017 yilda 22,1 mlrd. so‘mni tashkil etgan, biroq ushbu ko‘rsatkich 2021 yilda 10,2
mlrd. so‘mga etgan.
Aksiyadorlik jamiyati moliyaviy-
xo‘jalik faoliyatining sof pul oqimi salbiy bo‘lishiga
asosan to‘langan soliqlar hajmining yuqori bo‘lganligida ko‘rishimiz mumkin. “Qo‘qon
mexanika zavodi” AJning sof pul oqimlari operatsion, investitsiya va moliyaviy faol
iyatidan
olingan sof pul oqimlari bo‘yicha tahlili shuni ko‘rsatadiki, jamiyatning sof pul oqimi
kamayishiga investitsiya va moliyaviy faoliyatdan olingan pul oqimlari chiqimi yildan-yilgan
o‘sib borganligi hisoblanadi.
"Andijondonmahsulot" AJning sof pul samaradorligini baholovchi ko‘rsatkichlar tahlili
quyidagi jadvalda keltirilgan (4.4-jadval):
4-jadval
"Andijondonmahsulot" AJning sof pul samaradorligini baholovchi ko‘rsatkichlar tahlili
Ko‘rsatkichlar
2017 y.
2018 y.
2019 y.
2020 y.
2021y.
Q
tq
0,70
0,35
0,3
0,16
0,31
P
m
3,13
0,82
0,31
0,18
1,07
Bivera koeffitsienti
0,05
-0,16
0,08
0,12
0,20
K
kop
0,28
-0,30
0,12
0,13
0,22
K
SPO
-1,26
-0,15
0,07
0,02
0,30
Manba:
"Andijondonmahsulot" AJning pul oqimlari hisobotidagi ma’lumotlar asosida
muallif tomonidan tayyorlangan.
Jadval tahlili ma’lumotlaridan "Andijondonmahsulot" AJning sof pul
samaradorligini
baholovchi ko‘rsatkichlar hisoblanagan to‘lov qobiliyati (Q
tq
) koeffitsienti 2017 yilda 0,70 ni
tashkil etgan bo‘lsa, 2021 yilda 0,31 ga etganligini ko‘rishimiz mumkin.
Bizning tadqiqot
natijalarimizga ko‘ra, to‘lov qobiliyati koeffitsienti me’yoriy qiymatlari Q
tq
≥0,4 bo‘lishi lozim
hisoblanadi. Bizning tahlilimizdan ko‘rinib turibdiki, to‘lov qobiliyati koeffitsientining me’yoriy
qiymati birdan past. Bu esa o‘z navbatida, "Andijondonmahsulot" AJning to‘lov qobiliyati past
ekanligi va o‘z faoliyatini rivojlantirishga mablag‘ etarli emasligidan dalolat beradi.
Aksiyadorlik jamiyatining majburiyatlarini bajarish uchun sof pul mablag‘lari etarligi (P
m
)
koeffitsienti 2017 yilda 3,13 bandni tashkil etgan bo‘lsa, 2021 yilda 1,07 bandga etganligini
ko‘rsatadi. Ushbu koeffitsientining birdan katta bo‘lishi jamiyatning operatsion faoliyatidan
olingan sof pul oqimi moliyaviy majburiyatlarini bajarish, xususan, moliyaviy faoliyat bilan
bog‘liq foiz ko‘rinishidagi to‘lovlarni tashqi manbalar orqali pul jalb qilmasdan to‘lash
qobiliyatini ko‘rsatadi. Jumladan, "Andijondonmahsulot" AJning tahlilidan ko‘rinib turibdiki,
aksiyadorlik jamiyatining oxirgi yilda majburiyatlarini bajarish uchun sof pul mablag‘lari
etarligi koeffitsienti birdan yuqori ekan. SHuningdek, Bivera koeffitsienti 2017 yilda 0,05 ni
tashkil etgan bo‘lsa, 20
21 yilda 0,20 ni tashkil etdi.
Bizning tadqiqot natijalarimizga ko‘ra, bivera koeffitsientining me’yoriy normasi 0,17
-0,4
ni tashkil etadi.
Agar koeffitsient qiymati ko‘rsatilgan oraliqda bo‘lsa, aksiyadorlik jamiyati
moliyaviy barqaror hisoblanadi. Agar koeffitsient qiymati -
0,15 dan 0,17 oraliqda bo‘lsa,
aksiyadorlik jamiyatining bankrotligiga besh yil qolganligini ko‘rsatadi. Agar koeffits
ient
qiymati -
0,17 dan kichkina bo‘lsa, aksiyadorlik jamiyatining bankrotligiga bir yil qolganligini
ko‘rsatadi. Biznig tahlilimizda "Andijondonmah
sulot" AJning Bivera koeffitsienti 2021 yilda
0,20 ni ko‘rsatadi.
O‘z navbatida, "Andijondonmahsulot" AJ moliyaviy holati barqarorligidan dalolat beradi.
Sof foydani qisqa muddatli majburiyatlarini qoplash (K
kop
) koeffitsienti 2017 yilda
0,28 bandni tashqil etgan bo‘lsa, 2021 yilda 0,22 ni tashkil etganligini ko‘rsatadi.
Ushbu
www.e-itt.uz
I SON. 2025
32
koeffitsient K
kop
≥1
bo‘lsa, aksiyadorlik jamiyati o‘z faoliyatini moliyalashtirishda o‘z mablag‘lari
manbalari to‘liq etarli ekanligini anglatadi. Agar mazkur koeffitsient
K
kop
˂1
bo‘lsa, aksiyadorlik
jamiyatlari faoliyatini moliyalashtirish uchun o‘z mablag‘lari etarli emasligini ko‘rsatadi.
Bu esa aksiyadorlik jamiyati faoliyatini moliyalashtirishda tashqi manbalar evaziga
moliyalashtirishga olib keladi. Bundan ko‘rinib turibdiki, aksiyadorlik jamiyatining sof foydasi
qisqa majburiyatlarini deyarli 30 foizga qoplash qobiliyatiga ega. Sof pul oqimlarining etarligi
(
K
SPO
)
koeffitsienti 2017 yilda 1,26 bandni tashkil etgan bo‘lsa, 2021 yilda 0,30 bandga
ko‘tarilganini ko‘rishimiz mumkin. Ushbu koeffitsientning me’yoriy qiymati birdan katta
bo‘lishi lozim.
Xususan, mazkur koeffitsient aksiyadorlik jamiyatining sof pul oqimi uzoq va qisqa
muddatli majburiyatlarni qay darajada qoplashini ko‘rsatadi. Xulosa qilganda,
"Andijondonmahsulot" AJning to‘lov qobiliyatini oxirgi yillar pasayganligini sof pul oqimlarini
pasayganligi bilan izohlanadi. Jamiyatning yillar kesimidagi tahlili shuni ko‘rsatadiki, oxirgi
yillarda samaradorlik ko‘rsatkichlari pasayish tendensiyasiga eg
a.
Umuman olganda, aksiyadorlik jamiyatining sof pul oqimlari samaradorligiga baho
beradigan bo‘lsa, to‘lov qobiliyati koeffitsienti, majburiyatlarini bajarish uchun sof pul
mablag‘lari etarligi koeffitsienti, Bivera koeffitsienti, sof foydani qisqa muddatli
majburiyatlarini qoplash koeffitsienti va sof pul oqimlarining etarligi koeffitsienti qiymati
me’yoriy qiymatdan pastligini ko‘rishimiz mumkin. Aksiyadorlik jamiyati sof pul oqimlarining
samaradorligi pastligini ko‘rsatadi.
Xulosa va takliflar.
Aksiyadorlik jamiyatlarining Erkin pul oqimi aksiyadorlik jamiyatining haqiqiy pul oqimi
hisoblanadi. SHuningdek, aksiyadorlik jamiyatlarining faoliyati natijasida shakllantirgan pul
mablag‘larini ko‘rsatadi. SHuningdek, aksiyadorlik jamiyatlarining dividend to‘lash
imkoniyatini beradi. Xususan, aksiyadorlik jamiyatlarining erkin pul oqimlari aylanma
kapit
alning qanchalik samarali foydalanilishini ko‘rsatadi. Aylanma kapital ko‘payishi evaziga
erkin pul oqimlari kamaysa, demak aksiyadorlik jamiyatlari past daromadli aktivlarni sotib
olishga aylanma kapitaldan samarali foydalanilmayotganligidan dalolat beradi. Aksiyadorlik
jamiyatlarining erkin pul miqdori va aylanma kapital miqdori ham bir xil ko‘paysa, demak
aktivlari doimiy ravishda o‘sib borayotganligi va pul oqimlari o‘sib borayotganligini ko‘rsatadi.
SHuning uchun aylanma kapitalning va erkin pul oqimlarining parallel o‘sishi jamiyat pul
oqimlarini doimiy ravishda o‘sib borishiga xizmat kiladi.
Diskontlangan pul oqimlari prognozida soliqlar to‘langandan keyingi sof operatsion foyda
yildan-
yilga o‘sib borish tendensiyasini ko‘rsatdi. Biroq kapitalga qilingan sof reinvestitsiyalar
yillar kesimida oshib borishi natijasida jamiyatning erkin pul oqiml
ari salbiy bo‘lishiga olib
kelmoqda. Bu esa o‘z navbatida, jamiyatning rivojlanishiga yo‘naltirilgan pul mablag‘lari
miqdorini ko‘rsatadi. Aksiyadorlik jamiyatlarining erkin pul oqimi salbiy bo‘lishi jamiyatning
holati yomonligini ko‘rsatmaydi. Sababi, aks
iyadorlik jamiyatining yirik miqdordagi pul
mablag‘lari kapitalga qilinayotgan investitsiyani amalga oshirishni ko‘rsatadi. Xususan, asosiy
vositalar sotib olinayotganligi va ishlab chiqarishda tug‘ridan
-
to‘g‘ri ishtirok etayotgan asbob
-
uskunalarning moder
nizatsiya qilinayotganligini ko‘rsatadi. SHuningdek, aksiyadorlik
jamiyatlarining moliyaviy menejerlari jamiyat rivojlanishiga katta miqdordagi investitsiyalarni
jalb qilganliklari sababli yuqori rentabellik orqali uzoq muddatli daromadga erishishiga xizmat
qiladi. Aksiyadorlik jamiyatlarida erkin pul oqimi usulidan foylanilsa, kapital xarajat, aylanma
kapital va amortizatsiya xarajatlari o‘zgarishi orqali jamiyatning sof investitsiyaga
yo‘naltirilgan pul mablag‘lari miqdorini baholash imkoniyati yaratiladi
. Natijada aksiyadorlik
jamiyatida kapital xarajat, aylanma kapital va operatsion xarajatlarni prognoz qilish hamda
jamiyatning ichki qiymatini, pul oqimlarini diskont stavkasini aniqlashga xizmat qiladi.
SHuningdek, aksiyadorlik jamiyatining dividend to‘l
ash qobiliyatini baholashda diskontlangan
pul oqimlari usulidan foydalanish orqali kelgusidagi joriy qiymatdagi pul oqimlarini baholash
www.e-itt.uz
I SON. 2025
33
imkoni bo‘ladi. Natijada aksiyadorlik jamiyatida prognoz qilinayotgan pul oqimlari orqali
jamiyatning investitsiya salohiyatini, kapital byudjetni shakllantirishga sarflanadigan
xarajatlar me’yorini aniqlash mumkin. Aksiyadorlik jamiyatining erkin pul oqim
i usuli
investorlarga o‘z vaqtida to‘g‘ri investitsiya qarorlarini qabul qilish imkoniyatini beradi.
SHuningdek,
aksiyadorlik
jamiyatlari
o‘z
mablag‘laridan
qanchalik
samarali
foydalanayotganligini, joriy qarzlari uchun etarli pul mablag‘lari borligini, ak
siyalarini sotib
olish uchun pul mablag‘lari etarliligini va investorlarga dividend to‘lash imkoniyati borligini
ko‘rsatadi. Investorlar uchun erkin pul oqimi aksiyadorlik jamiyati holatini tahlil qilishda
foydalanadigan moliyaviy ko‘rsatkichlardan biri hi
soblanadi. Aksiyadorlik jamiyatlarida
diskontlangan pul oqimlari usulidan foydalanish jamiyatning diskontlangan pul oqimini
prognoz qilishda kapitalni o‘rtacha o‘lchangan qiymat usuli orqali diskont stavkasini aniqlash
va pul oqimini baholashda operatsion marja orqali foizlar va soliqlardan oldingi daromadni
hisoblash imkoniyatini beradi. SHuningdek, aksiyadorlik jamiyatining daromadi va
xarajatlarini prognoz qilish hamda jamiyatning terminal qiymatini va jamiyatning qiymatini
aniqlash imkonini beradi. SHuningdek, aksiyadorlik jamiyatining soliqlar va foiz xarajatlaridan
oldingi daromadini aniqlash, aksiyadorlik jamiyatiga investorlarni jalb qilish va biznes riskini
baholashga xizmat qiladi.
Adabiyotlar/ Литература/ Reference
:
Karlibaeva R.X. Aksiyadorlik jamiyatlarida moliyaviy menejment tizimini samarali tashkil
etish yo‘llari. Iq.fan.dok.il.dar. olish uchun yoz.dis. avtoreferati. –
T., 2018.
–
30 bet.
Eshov M. Korxonaning fundamental qiymatini boshqarish: nazariya va amaliyot.
Monografiya. -
T.: Ma’naviyat, 2020.
-200 b.
Burkhanov A. & Khudaykulov Kh. (2013) “Investment valuation in emerging markets:
opportunties & specific factors”. “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali.
№ 7, pp. 1
-9.
Damodaran A. The dark side of valuation: Valuing old tech, new tech and new economy
companies, Upper Saddle River: Prentice Hall, 2001.
Damodaran A. Valuation approaches and metrics: A survey of the theory and evidence,
Hanover: Publishers Inc, 2005, pp. 693-784.
Aders C., Aschauer E., & Dollinger M. (2016). Die implizite Marktrisikoprämie am
österreichischen Kapitalmarkt. RWZ.
Adjusting for COVID-19 in valuations.
Aswath Damodaran Closure in Valuation: Estimating Terminal Value//Stern School of
Business, pp.191-203.
Knapová B., Krabec T. and Roubíčková J. (2011). EBIT criterion: Financial analysis issues,
International Journal of Mathematical Models and Methods in Applied. Issue 3, Volume 5.
Baker H.K., De Ridder A., & Råsbranct J. (2019). Investors and Dividend Yields. The Quarterly
Review of Economics and Finance. doi:10.1016/j.qref.2019.09.004.
Barker R. (1999). The role of dividends in valuation models used by analysts and fund
managers. The European Accounting Review, 8 (2). pp. 195-218.
Bartl M., & Gleißner W. (2020). Unternehmensbewertung: Marktrisikoprämie in Österreich.
CFOaktuell
Baule R. 2018. The cost of debt capital revisited. European Financial. Business Research,
Volume 12, Issue 2, pp. 721
–
753.
