Acumen:
International Journal of
Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745
IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 2, Issue 1
171
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
QARAQALPAQ XALÍQ QOSÍQLARÍNDA SOMATIKALÍQ
FRAZEOLOGIZMLERDIŃ QOLLANÍLÍW ÓZGESHELIKLERI
G.Allambergenova – QMU, Qaraqalpaq til bilimi kafedrası docenti,
Uzakova Janar- Qaraqalpaq mámleketlik universiteti magistrantı
Annotaciya: Házirgi waqıtta folklorlıq shıǵarmalardıń tilin úyreniw folkloristika hám
lingvistika ilimleri arasında turǵan úlken másele. Bul másele házirgi kúnde óz
sheshimin tawıp, kópshilik dóretpelerdiń tillik ózgeshelikleri úyrenilmekte. Usınday
úyreniliwi tiyis bolǵan máselelerdiń jáne biri qaraqalpaq xalıq awızeki qosıqlarınıń
tillik ózgeshelikleri. Sol tiykarda biz bul maqalamızda qaraqalpaq xalıq qosıqları
tiliniń leksikologiyalıq tárepine toqtala otırıp, ondaǵı somatikalıq frazeologizmlerdiń
jumsalıw ózgesheliklerin úyrendik.
Tayanısh sózler: leksika, semantika, frazeologizm, kórkem tekst, xalıq awızeki
dóretpeleri, qaraqalpaq folklorı.
Sózlik quramda tek jeke sózler ǵana emes, al jeke sózlerdiń pútin bir mánini
anlatatuǵın bir neshe sózlerden turatuǵın frazeologiyalıq sóz dizbekleri de belgili orindi
iyeleydi. Óziniń sırtqı kórinisi boyınsha da, mánisiniń turaqlılıǵı jaǵınan da, stillik
jaqtan da ayrıqshalıqlarga iye. Olar mánisi, ótkirliligi jaǵınan tildiń qaymaǵı, maǵızı
sapatında bahalanadı.
Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında frazeologiyalıq sóz dizbekleri ózgeshe sıpatı,
obrazlılıǵı, mánilik boyawları menen basqa sóz dizbeklerinen ajıralıp turadı.
Frazeologizmler quramındaǵı barlıq sózler jıynalıp bir mánini ańlatıp keledi.
Frazeologiyalıq sóz dizbekleri astarlı mánide kórkem obrazlı bolıp keledi hám
quramındaǵı sózler bir-birinen ajıratıp alıp qaralmaydı.
Frazeologiyalıq sóz dizbekleri ótkir mánililigi, obrazlılıǵı menen ózgeshelenip
turatuǵın tilde tayar túrinde ushırasatuǵın sóz dizbekleri. Qaraqalpaq tiliniń
frazeologizmlerin izertlegen alım J.Eshbaev «olar tilde leksikalıq bir mánide
jumsalatuǵın bolǵanlıqtan anaw yamasa mınaw sóz shaqabı boladı..»-dep atap
kórsetedi [1.14].
Til biliminde turaqlı sóz dizbekleri boyınsha bir qansha ilimiy jumıslar islengen
bolıp, olardan E.Berdimuratovtıń ―Házirgi qaraqalpaq tiliniń leksikologiyası atlı
Acumen:
International Journal of
Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745
IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 2, Issue 1
172
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
miynetin atap kórsetiwge boladı [2]. Bunnan basqa frazeologizmlerdiń sózliklerde
beriliw máseleleri S.Nawrızbaeva tárepinen arnawlı túrde izertlendi [3].
A.Bekbergenov bolsa óziniń miynetinde frazeologizmlerdiń stillik qollanılıw
ózgeshelikleri haqqında keń túrde sóz etedi [4]. J.Eshbaev tárepinen qaraqalpaq tiliniń
qısqasha frazeologiyalıq sózligi dúzilip [5], G.Aynazarova tárepinen teńles eki
komponentli frazeologizmler arnawlı túrde izertlendi [6]. J.Táńirbergenov
«Qaraqalpaq tilinde feyil mánili frazeologizmler» temasında [7] , sonday-aq kórkem
shıǵarma tilinde frazeologizmlerdiń qollanılıwı boyınsha G.Allambergenovalar ilimiy
izertlew jumısın jaqladı [8].
Frazeologizmler tek ǵana kórkem shıǵarmalarda ǵana emes, sonıń menen birge
xalıq awızeki dóretpelerinde jiyi qollanıladı. Bul haqqında E.Berdimuratov tómendegi
pikirdi aytadı: ―Haqıyqatında da, frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń belgili túrlerinen
esaplanatuǵın naqıllar, maqallar, idiomalar sonday-aq, onıń basqa da túrleri biziń
kúndelikli til arqalı qatnas jaǵdayımızda pikirimizdi tolıq, ózine tán barlıq mánilik
boyawları menen jetkeriwde ayırıqsha xızmet atqaradı. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri
mine usı kózqarastan tildiń qaymaǵı sıpatında kórinedi. Onda xalıqtıń ásirler boyı
payda etken, jıynaǵan ushqır qıyallarınıń, danalıǵınıń sóz dóretiwshiliginiń ájayip
úlgileri jatır [1:127].
Folklorlıq dóretpelerdiń ishinde xalıq qosıqları hám salt-dástúr jırları sol xalıqtıń
mádeniy turmısına, dúnya tanıw ózgesheliklerine, úrp-ádet hám dástúrlerine tıǵız
baylanısta dóretilgen. Sol tiykarda, turaqlı sóz dizbekleri ásirese, adam múshelerine
baylanıslı frazeologizmler qaraqalpaq xalıq qosıqlarınıń quramında jiyi
jumsalǵanlıǵın kóriwimizge boladı.
Bul másele boyınsha til iliminde arnawlı izertlew jumısı islenbegen. Solay eken,
biz bul maqalamızda qaraqalpaq xalıq qosıqlarında jumsalǵan somatikalıq
frzaeologizmler hám olardıń qanday mánide jumsalǵanlıǵına toqtalıp ótemiz.
1. Qaraqalpaq xalıq qosıqları tilinde kóbinese
kóz
somatizmi menen kelgen
frazeologizmler ónimli qollanılǵan.
Seniń kewliń, meniń kewlim bir bolsa,
Qosılarmız
kózdi ashıp jumǵamsha (
«Muhabbat qosıqları»,
18-bet).
Ishime ot jalın túsip baradı,
Acumen:
International Journal of
Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745
IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 2, Issue 1
173
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
Basqaǵa
kóz salıp
júrmeken yarım
(
«Muhabbat qosıqları»,
17-bet).
Seni aytıp
kózimnen tógiler jasım,
Sawdalarǵa tústi bul ǵáriyp basım
(
«Barmeken», 195-bet).
Joqarıdaǵı kórsetilgen mısallarda kórsetilgen «kózdi ashıp jumǵansha»
frazeologizmi tez, birden mánilerin, «kóz salıw» frazeologizmi qaraw, qarawıllap
turıw, «kóziniń jası tógiliw» frazeologizmi bolsa kóp jılaw, egil-tegil jılay beriw degen
mánilerin bildiredi [1].
2. Xalıq qosıqlarında
qol
sózi menen baylanıslı birqansha frazeologizmler jumsalıp,
olar hár qıylı mánilerdi ańlatıp kelgen.
Zalım-dushpan tóteledi jol saldı,
Men sorlıǵa
pánje saldı, qol saldı
(«Barmeken», 194-bet).
Qıtay qızı kiyatır jol berińiz,
On tórt urıw jıynalıp
qol berińiz
(«Toy qosıqları», 28-bet).
Qádeniń, qáwmettiń qádirin bilip,
Qol ushıńdı bermeyseń be
jeńgejan? («Jeńgejan», 283-bet).
Qol salıw frazeologizmi 1. Zorlıq, basqınshılıq; 2. Kirisiw islew mánilerin
bildiredi. Bul mısalda «pánje salıw» frazeması «qol salıw» frazemasınıń variantı
sıpatında kelgen hám kúsh kórsetiw mánisinde jumsalǵan. «Qol beriw» frazeologizmi
jaǵınıw, birewge xızmet qılıw, sonıń hesh sózin sındırmaw, soǵan baǵınıshlı bolıw
mánilerin bildiredi. Xalıq qosıqlarında bul frazeologizmniń «qol ushın beriw» variantı
da ushırasadı [1]. Bul qosıqta bolsa qolın ushın beriw frazeologizmi járdem beriw
mánisinde qollanılǵan.
3. Qaraqalpaq tilindegi somatikalıq frazeologizmler ishinde
bas
somatizmi arqalı
bildirilgen birlikler úlken topardı quraydı. Xalıq qosıqlarında bas qosıw, bas saldı,
basına is túsiw, basına sawda túsiw, basına jetti, tóbesi kókke jetti frazeologizmleri
ushırasadı.
Sawdalarǵa tústi
bul ǵárip
basım.
(«Barmeken», 195-bet)
Acumen:
International Journal of
Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745
IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 2, Issue 1
174
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
Bul mısalda «bası sawdaǵa túsiw» frazeması «basına is túsiw» frazemasınıń
variantı sıpatında qollanılǵan. Jaman iske jolıǵıw, baxıtsızlıqqa ushıraw mánilerin
bildirip kelgen [1:55].
Sonday-aq «bas» sózi qatnasqan tómendegidey frazeologizmler de jumsalǵan:
Bas qosıw frazeologizmi birlesiw, shólkemlesiw, sonday-aq turmıs qurıw, úyleniw
mánilerin de ańlatadı.
Eki jaqsı
bas qossa,
Birin biri qıymaydı.
Ekei jaman
bas qossa,
Bir elatqa sıymaydı («Bet ashar», 60-bet).
Xalıq qosıqlarında hádden tıs quwanıw, baxıt, shadlanıw mánisin ańlatıw ushın,
bet ashar qosıqlarında kelin túsirip atırgan qáyin eneniń quwanıshqa sezimlerin
kórsetiw maqsetinde «tóbesi kókke jetiw» frazeologizmi jiyi qollanılǵan. Tóbesi kókke
jetiw frazeologizmi qattı quwanıw, shad bolıw, júdá kewli tolıw mánilerin bildiredi.
[1:144].
Kelin keldi degende,
Kókke jeter tóbesi
(«Bet ashar», 50-bet).
Xalıq qosıqları tilinde sonday-aq awız, til, qulaq, arqa leksikalıq birlikler
qatnasqan frazeologizmler de qollanılǵan.
Qulaq salıń biradarlar
,
Men jılamay, kim jılasın? («Men jılamay, kim jılasın»,195-bet).
Qulaq salıw
frazeologizmi tıńlaw, aytqanın qılıw, sózin tıńlaw
mánilerin bildiredi. [1:117].
Belleriń bir qısım,
qushpaǵa qayım:
Awzınan pal tamar,
sóylegen sayın («Sol qara kózleri alar
janımdı», 22-bet).
Bul mısallarda
belleriń bir qısım
frazeması arqalı qıpsha bel, jińishke bel, názik qız
sulıw obarazın sáwlelendiriw ushın qollanılǵan. Al,
awzınan pal tamar
frazeması
Acumen:
International Journal of
Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745
IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 2, Issue 1
175
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
bolsa tiltinen pal tamar frazemasınıń variantı bolıp, sózge sheshen, dilwar, jaqsı
sóyleytuǵın sıyaqlı mánilerildi bildiredi.
Aynanayın el jurtım,
Arqa súyer
ózińseń («Sıńsıw», 186-bet).
Arqa súyew frazeologizmi birewge iseniw, soǵan jaǵınıw arqalı jeńillik alıw, qollaw
mánilerin bildirip keledi [1:44].
Juwmaqlap aytqanda, qaraqalpaq xalıq qosıqlarında jumsalǵan adam múshelerine
baylanıslı ayırım frazeologizmlerdi úyreniw nátiyjesinde tómendegidey juwmaqqa
keldik:
Qaraqalpaq xalıq qosıqlarınıń ishinde somatikalıq frazeologizmlerdiń kópshiligin
adamnıń sırtqı aǵzaları atamaları qatnasqan frazeologizmler qollanılǵan. Sonday-aq
olardıń ishinde bas hám kóz somatizmine baylanıslı frazelogizmler ónimli
jumsalǵanlıǵın bayqawımızǵa boladı.
Paydalanılǵan ádebiyatlar
:
1. Ешбаев Ж. Қарақалпақ тилиниң қыскаша фразеологиялық сөзлиги. Нөкис,
1985.
2. Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология. Нөкис, 1994.
3. Наурызбаева С. Фразеологические единицы в каракалпакско-русском словаре,
Ташкент, 1972.
4. Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиниң стилистикасы. -Нөкис, «Қарақалпақстан
» 1990.
5. Aynazarova G. Qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentli frazeologizmler.
Monografiya. Nókis, «Qaraqalpaqstan» baspası, 2020-jıl.
6. Tańirbergenov J. Qaraqalpaq tilindegi feyil mánili frazeologizmler. Monografiya. –
Nókis, «Ilimpaz» baspası, 2021-jıl.
7. Allambergenova G. «I.Yusupov shıģarmalarında frazeologizmlerdiń stillik
qollanılıwı» Nókis: 2019.
8. Қарақалпақ фольклоры. Көп томлық. V том. Қарақалпақ халық қосықлары ҳәм
салт жырлары. –Нөкис. Қарақалпақстан. 1980.
9. Қарақалпақ ауызеки халық дөретпелери. -Нөкис, «Қарақалпақстан», 1990.
Acumen:
International Journal of
Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745
IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 2, Issue 1
176
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
10. Тәжимуратов Ә. Қарақалпақ халық қосықлары. -Нөкис, «Қарақалпақстан» ,
1965.
11.Пахратдинов Қ , Бекниязов Қ Қарақалпақ тилиндеги фразеологизмлер. -
Нөкис, «Билим», 2012.
