Acumen:
International Journal of
Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745
IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 2, Issue 4
316
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASINING XITOY XALQ RESPUBLIKASI
BILAN IJTIMOIY-IQTISODIY VA MADANIY XAMRORLIGI (1995-2025-
YILLAR)
Xudayarova Nigora Yuldashevna
Termiz iqtisodiyot va servis universiteti
1-bosqich tarix mutaxassisligi magistranti
Anotatsiya
Ushbu maqolada O‘zbekiston Respublikasi va Xitoy Xalq Respublikasi
o‘rtasidagi 1995–2025-yillar davomida shakllangan va rivojlangan ijtimoiy-iqtisodiy
hamda madaniy hamkorlikning asosiy yo‘nalishlari, strategik loyihalari va ikki
tomonlama aloqalarning taraqqiyot bosqichlari chuqur ilmiy tahlil qilinadi. Xususan,
savdo, sarmoya, infratuzilma, ta’lim va madaniyat sohalaridagi o‘zaro manfaatli
aloqalar statistik ma’lumotlar asosida ko‘rib chiqiladi. Shanxay Hamkorlik Tashkiloti
doirasidagi xavfsizlik hamkorligi va "Bir kamar – bir yo‘l" tashabbusi doirasidagi
qo‘shma loyihalar misolida O‘zbekiston-Xitoy munosabatlarining istiqbollari
yoritiladi. Maqolada mavjud muammolar va kelajakdagi imkoniyatlar ham tahlil
qilinib, o‘zaro hamkorlikni chuqurlashtirish bo‘yicha takliflar ilgari suriladi.
Kalit so‘zlar
O‘zbekiston, Xitoy, ijtimoiy-iqtisodiy hamkorlik, madaniy aloqalar,
investitsiyalar, “Bir kamar – bir yo‘l”, Shanxay Hamkorlik Tashkiloti, savdo, strategik
sheriklik, transport-logistika.
Kirish
Mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasi xalqaro maydonda o‘zining
mustaqil tashqi siyosatini shakllantirib, turli davlatlar, jumladan, Osiyoning yirik
iqtisodiy va siyosiy markazlaridan biri bo‘lgan Xitoy Xalq Respublikasi bilan strategik
hamkorlikni izchil rivojlantirib bordi. 1995-yildan boshlab ikki mamlakat o‘rtasida
boshlangan diplomatik aloqalar bugungi kunga kelib ko‘plab yo‘nalishlarda sermahsul
natijalar berdi. Xususan, savdo-iqtisodiy hamkorlik, sarmoya jalb qilish, ta’lim,
madaniyat va energetika sohalarida o‘zaro manfaatli munosabatlar shakllandi. Ushbu
maqolada aynan 30 yillik davr mobaynida (1995–2025) shakllangan O‘zbekiston-
Xitoy munosabatlari turli manbalar asosida chuqur ilmiy o‘rganiladi. O‘zbekiston
Respublikasi mustaqillikka erishganidan so‘ng, tashqi siyosatda xalqaro hamkorlikni
Acumen:
International Journal of
Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745
IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 2, Issue 4
317
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
rivojlantirishga alohida e’tibor qaratdi. Ushbu yo‘nalishda Xitoy Xalq Respublikasi
bilan munosabatlar alohida o‘rin tutadi. 1995-yildan boshlab O‘zbekiston va Xitoy
o‘rtasidagi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hamkorlik izchil rivojlanib, strategik
sheriklik darajasiga yetdi. Bu davr mobaynida ikki davlat o‘rtasida nafaqat savdo-
iqtisodiy, balki fan-ta'lim, madaniyat, transport va energetika sohalarida ham keng
ko‘lamli loyihalar amalga oshirildi. Ayniqsa, O‘zbekistonning Markaziy Osiyodagi
geosiyosiy va geoiqtisodiy ahamiyati Xitoy uchun muhim omillardan biri bo‘lib xizmat
qildi.
1995-yilda O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimovning Xitoyga ilk rasmiy tashrifi
davomida ikki tomonlama munosabatlarni mustahkamlashga doir bir qator hujjatlar
imzolandi. Xususan, o‘zaro hurmat, suverenitet va ichki ishlariga aralashmaslik
prinsiplariga asoslangan hamkorlik bosqichi belgilandi. Bu yondashuv ikki davlat
o‘rtasidagi munosabatlarning asosiy tamoyiliga aylandi. Shu yillarda Xitoy tomonidan
O‘zbekistonga iqtisodiy yordam ko‘rsatila boshlandi, ayniqsa infratuzilmaviy
sohalarga investitsiyalar yo‘naltirildi. O‘zbekiston esa, o‘z navbatida, Xitoyning "bitta
Xitoy" siyosatini qo‘llab-quvvatladi.
2001-yilda O‘zbekiston Xitoy tashabbusi bilan tashkil etilgan Shanxay Hamkorlik
Tashkilotiga a’zo bo‘ldi. Bu esa ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlarning yangi
bosqichga ko‘tarilishiga xizmat qildi. Aynan shu bosqichda xavfsizlik, chegaraoldi
hududlarda barqarorlik, ekstremizmga qarshi kurashish borasida hamkorlik kuchaydi.
2004-yildan boshlab esa Xitoy bilan savdo hajmi sezilarli darajada o‘sdi. 2010-yilga
kelib, Xitoy O‘zbekistonning eng yirik savdo hamkorlaridan biriga aylandi. 2013-yilda
Xitoy Prezidenti Si Szinpin tomonidan ilgari surilgan “Bir kamar – bir yo‘l” tashabbusi
doirasida O‘zbekiston bilan transport-logistika, energetika, qishloq xo‘jaligi va ishlab
chiqarish sohalarida o‘nlab yirik loyihalar amalga oshirildi. Ular orasida Angren-Pop
temir yo‘li, Toshkent issiqlik elektr stansiyasining modernizatsiyasi, G‘uzor-Boysun-
Qumqo‘rg‘on avtomobil yo‘li kabi infratuzilmaviy obyektlar muhim ahamiyatga ega
bo‘ldi.
Ijtimoiy-iqtisodiy hamkorlik doirasida Xitoy kompaniyalari O‘zbekistonda neft-
gaz, kimyo, qurilish materiallari, to‘qimachilik va boshqa sanoat tarmoqlarida o‘z
faoliyatini kengaytirdi. Masalan, CNPC (China National Petroleum Corporation)
O‘zbekiston gaz sektoriga yirik investitsiyalar kiritdi. Shu bilan birga, 2016-yildan
boshlab O‘zbekistonda Prezident Shavkat Mirziyoyev rahbarligida olib borilgan
ochiqlik siyosati natijasida Xitoy bilan hamkorlik yangi bosqichga ko‘tarildi. Xususan,
2017-yilda ikki davlat o‘rtasidagi savdo hajmi 4 milliard AQSh dollaridan oshdi. 2020-
yilga kelib esa bu ko‘rsatkich 7 milliard dollarga yaqinlashdi. Bugungi kunda Xitoy
O‘zbekistonning eng yirik tashqi savdo hamkoridir.
Acumen:
International Journal of
Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745
IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 2, Issue 4
318
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
Madaniy sohadagi hamkorlik ham alohida e’tiborga loyiq. Xitoyning nufuzli
universitetlarida o‘zbek talabalarining soni yil sayin oshib bormoqda. Pekin, Sian va
boshqa shaharlarda joylashgan universitetlarda yuzlab o‘zbek talabalari tahsil
olmoqda. Shu bilan birga, Toshkentdagi Konfutsiy instituti Xitoy madaniyati, tili va
adabiyotini targ‘ib qilishda faoliyat yuritmoqda. 2012-yilda Konfutsiy institutining
filiallari Samarqand va Farg‘ona shaharlarida ham ochildi. Bu esa, ikki mamlakat
o‘rtasidagi madaniy aloqalarning kengayishiga xizmat qilmoqda.
Ta’lim sohasida Xitoy grantlari asosida har yili yuzlab o‘zbekistonlik talabalar
magistratura va doktorantura bosqichlarida tahsil olish imkoniyatiga ega bo‘lmoqda.
2018-yildan boshlab Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti va boshqa oliy ta’lim
muassasalari Xitoy universitetlari bilan qo‘shma dasturlar asosida kadrlar tayyorlashni
boshladi. Shuningdek, tarjimonlik, texnika, iqtisodiyot, informatika, tibbiyot
sohalarida xitoy tajribasiga asoslangan bilimlar O‘zbekistonda keng targ‘ib
qilinmoqda.
2021-yilda Xitoy va O‘zbekiston hukumatlari o‘rtasida "2022–2025 yillarda
hamkorlikning ustuvor yo‘nalishlari" konsepsiyasi tasdiqlandi. Ushbu hujjat asosida
savdo-sotiq, investitsiyalar, raqamli texnologiyalar, qishloq xo‘jaligi, sog‘liqni saqlash
va yashil iqtisodiyot sohalarida o‘zaro aloqalarni yanada chuqurlashtirish belgilandi.
Ayni paytda, ikki mamlakat "yashil rivojlanish" strategiyasi doirasida qayta tiklanuvchi
energiya manbalarini rivojlantirishga qaratilgan qo‘shma loyihalarni amalga
oshirmoqda. Masalan, Qashqadaryo va Buxoro viloyatlarida quyosh va shamol elektr
stansiyalarini qurish bo‘yicha Xitoy kompaniyalari bilan hamkorlik yo‘lga qo‘yilgan.
Xitoy bilan hamkorlik O‘zbekistonning transport-logistika salohiyatini ham
oshirmoqda. Toshkent-Andijon-Kashgar yo‘nalishidagi temir yo‘l loyihasi orqali
Markaziy Osiyoni Janubiy Osiyo va Yevropa bilan bog‘lovchi yangi tranzit koridor
yaratilmoqda. Bu loyiha nafaqat iqtisodiy, balki strategik jihatdan ham muhim
ahamiyatga ega. Xitoy-O‘zbekiston-Afg‘oniston yo‘nalishidagi yuk tashish loyihasi
ham mintaqaviy integratsiyani chuqurlashtirishda xizmat qilmoqda.
2025-yilga borib O‘zbekiston bilan Xitoy o‘rtasidagi savdo hajmini 10 milliard
AQSh dollariga yetkazish rejalashtirilgan. Xitoyning O‘zbekistonga kiritayotgan
investitsiyalari hajmi ham ortmoqda. Shu bilan birga, har ikki mamlakat madaniy
diplomatiya vositasida o‘zaro ishonch va do‘stona munosabatlarni mustahkamlashga
intilmoqda. Jumladan, 2023-yilda O‘zbekistonda Xitoy madaniyati haftaligi, 2024-
Acumen:
International Journal of
Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745
IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 2, Issue 4
319
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
yilda esa Pekinda O‘zbekiston madaniyati kunlari o‘tkazildi. Bu tadbirlar ikki xalq
o‘rtasidagi madaniy aloqalarni yanada mustahkamladi.
Umuman olganda, 1995-2025 yillar oralig‘ida O‘zbekiston Respublikasi va Xitoy
Xalq Respublikasi o‘rtasidagi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hamkorlik nafaqat ikki
tomonlama aloqalarning mustahkamlanishiga, balki mintaqaviy barqarorlik va
taraqqiyotga ham xizmat qildi. Xitoy O‘zbekiston uchun ishonchli iqtisodiy hamkor,
strategik sherik va muhim sarmoyador bo‘lib qolmoqda. Shu asosda, kelgusida ham bu
hamkorlik izchil va barqaror tarzda davom etishi, yangi strategik yutuqlarga zamin
yaratishi kutilmoqda.
Dolzarblik
Bugungi globallashuv sharoitida O‘zbekistonning mintaqaviy va xalqaro
maydondagi barqaror rivojlanishi uchun Xitoy kabi yirik davlatlar bilan barqaror va
har tomonlama hamkorlik qilish dolzarb ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, "Bir kamar –
bir yo‘l" tashabbusi doirasida Xitoy bilan hamkorlik nafaqat iqtisodiy o‘sishni
jadallashtiradi, balki transport-logistika infratuzilmasini zamonaviylashtirish,
energetika xavfsizligini ta’minlash va madaniy aloqalarni kuchaytirishda muhim
omilga aylanmoqda. Shu bois, ushbu mavzu O‘zbekiston tashqi siyosatining ustuvor
yo‘nalishlaridan biri sifatida ilmiy jihatdan tahlil qilinishi dolzarb masala hisoblanadi.
Metodologiya
Ushbu tadqiqotda tarixiy-huquqiy, statistik-analitik, taqqosloviy va tizimli
yondashuv usullari qo‘llanildi. Asosiy manbalar sifatida O‘zbekiston Respublikasi va
Xitoy Xalq Respublikasi o‘rtasidagi rasmiy hujjatlar, ikki tomonlama bitimlar, xalqaro
tashkilotlar hisobotlari, O‘zbekiston Davlat statistika qo‘mitasi va Xitoy statistik
byurosining ma’lumotlari, shuningdek, ekspert intervyulari va ilmiy maqolalar tahlil
qilindi.
Tadqiqot doirasida ikki mamlakat o‘rtasidagi savdo hajmlari, investitsion oqimlar,
qo‘shma infratuzilma loyihalari, madaniy va ta’lim sohasidagi almashinuvlar
o‘rganilib, ularning dinamikasi va samaradorlik darajasi baholandi. Shuningdek, “Bir
kamar – bir yo‘l” tashabbusi doirasidagi o‘zaro integratsiya jarayonlari o‘rganildi.
Tahlil va Muhokama
1. Iqtisodiy hamkorlik
Acumen:
International Journal of
Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745
IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 2, Issue 4
320
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
1995-yildan boshlab O‘zbekiston-Xitoy iqtisodiy aloqalari izchil rivojlandi.
2010-yilga kelib Xitoy O‘zbekistonning asosiy savdo sheriklaridan biriga aylandi.
2020-yilda o‘zaro tovar ayirboshlash hajmi 7,6 milliard AQSH dollarini tashkil etdi,
bu ko‘rsatkich 2024-yil oxiriga kelib 10 milliard dollardan oshdi. Xitoy asosan sanoat
uskunalari, elektronika, to‘qimachilik mahsulotlari eksport qilmoqda, O‘zbekiston esa
Xitoyga paxta, gaz, metallar va qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksport qilmoqda.
2. Investitsiyalar va infratuzilma
Xitoy kompaniyalari O‘zbekistonda yirik investitsiya loyihalarini amalga oshirib
kelmoqda. Xususan, Angren, Jizzax va Sirdaryo viloyatlarida tashkil etilgan sanoat
zonalari Xitoy sarmoyasi hisobiga rivojlandi. “China National Petroleum Corporation”
(CNPC) O‘zbekiston gaz infratuzilmasida faol ishtirok etmoqda. Samarqand va
Buxoro aeroportlarini modernizatsiya qilish loyihalarida ham Xitoy kompaniyalari
ishtirok etmoqda.
3. “Bir kamar – bir yo‘l” tashabbusi doirasidagi hamkorlik
O‘zbekiston 2013-yildan beri bu tashabbusning faol ishtirokchisiga aylandi.
Transport-logistika infratuzilmasini rivojlantirish, xususan, Xitoy–Qirg‘iziston–
O‘zbekiston temir yo‘li loyihasi regional integratsiya jarayonlarini jadallashtirmoqda.
Bu loyiha Yevroosiyo qit’asida Sharq-G‘arb yo‘nalishidagi eng qisqa yo‘nalishlardan
biri bo‘lib, savdo oqimlarini soddalashtiradi.
4. Madaniy va ta’limiy hamkorlik
Xitoydagi Confucius institutlari va Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti
qoshidagi xitoyshunoslik yo‘nalishlari madaniy almashuvga xizmat qilmoqda. Har yili
yuzlab o‘zbekistonlik talabalar Xitoy universitetlarida grant asosida tahsil olishmoqda.
2023-yil holatiga ko‘ra, 5 mingdan ortiq o‘zbekistonlik talabalar Xitoy oliy ta’lim
muassasalarida o‘qimoqda. Shu bilan birga, o‘zbek tilida nashr etilgan asarlar xitoy
tiliga tarjima qilinib, ikki xalqning madaniy yaqinlashuviga hissa qo‘shmoqda.
5. Xavfsizlik va geosiyosiy hamkorlik
Shanxay Hamkorlik Tashkiloti (SHT) doirasidagi hamkorlik doimiy asosda
rivojlanmoqda. Terrorizm, ekstremizm va separatizmga qarshi kurash bo‘yicha har yili
o‘tkaziladigan qo‘shma mashg‘ulotlar ikki davlat o‘rtasidagi xavfsizlik sohasidagi
ishonchni kuchaytirmoqda.
Acumen:
International Journal of
Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745
IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 2, Issue 4
321
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
Natijalar
Tadqiqot natijalariga ko‘ra, O‘zbekiston va Xitoy o‘rtasidagi hamkorlik 1995–
2025-yillar oralig‘ida izchil rivojlanib, strategik sheriklik bosqichiga yetdi. O‘zaro
savdo hajmining keskin ortishi, qo‘shma infratuzilma va energetika loyihalarining
muvaffaqiyati, ta’lim va madaniyat sohalaridagi integratsiya jarayonlari hamda global
tashabbuslarda birgalikdagi ishtirok bu aloqalarning chuqurligidan dalolat beradi.
Shuningdek, O‘zbekistonning iqtisodiy taraqqiyotida Xitoy sarmoyasining ulushi
sezilarli darajada ortib bormoqda.
Xulosa va Tavsiyalar
O‘zbekiston va Xitoy o‘rtasidagi ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hamkorlik so‘nggi
30 yillikda mustahkam asosga ega bo‘lib, kelgusi yillarda yanada chuqurlashishi
kutilmoqda. Bu jarayonda O‘zbekiston quyidagi yo‘nalishlarga alohida e’tibor
qaratishi lozim:
1.
Transport-logistika loyihalarini tezlashtirish
, xususan, Xitoy–
Qirg‘iziston–O‘zbekiston temir yo‘li qurilishini yakunlash;
2.
O‘zbekistonda yuqori texnologiyalar sohasiga yo‘naltirilgan
investitsiyalarni jalb qilish
;
3.
Madaniy diplomatiyani faollashtirish
, ayniqsa, o‘zbek tilidagi
kontentni Xitoyda keng targ‘ib qilish;
4.
Ta’lim sohasida qo‘shma dasturlar sonini ko‘paytirish
, ikki
tomonlama stipendiyalarni kengaytirish;
5.
Atrof-muhit muhofazasi va yashil energiya sohasida
hamkorlikni yo‘lga qo‘yish
.
Yakuniy natija sifatida aytish mumkinki, O‘zbekiston-Xitoy strategik sherikligi
XXI asrda mintaqaviy barqarorlik va taraqqiyotning muhim tayanchi bo‘lib xizmat
qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti rasmiy veb-sayti.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi rasmiy sayti.
Acumen:
International Journal of
Multidisciplinary Research
ISSN: 3060-4745
IF(Impact Factor)10.41 / 2024
Volume 2, Issue 4
322
Acumen: International Journal of Multidisciplinary Research
3.
Xitoy
Xalq
Respublikasining
O‘zbekistondagi
elchixonasi.
https://uz.china-embassy.gov.cn
4.
Davlat statistika qo‘mitasi (2023). “O‘zbekiston Respublikasi tashqi
savdo aylanmasi statistik ko‘rsatkichlari”.
5.
China Statistical Yearbook (2023). National Bureau of Statistics of China.
6.
“O‘zbekiston va Xitoy o‘rtasidagi strategik sheriklik: istiqbollar va
muammolar” – T. Nazarov, Geosiyosat jurnali, 2021, №3.
7.
“‘Bir kamar – bir yo‘l’ tashabbusida O‘zbekistonning ishtiroki” – I.
G‘ulomov, Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar, 2020, №6.
8.
B. Karimov, “O‘zbekiston tashqi siyosatida Osiyo mamlakatlari bilan
hamkorlikning o‘rni”, Toshkent, 2019.
9.
World Bank (2022). “China and Central Asia: Economic Integration and
Cooperation Outlook”.
10.
Shanghay hamkorlik tashkiloti (SCO) rasmiy sayti.
11.
Mamatqulov N. (2022). “O‘zbekiston-Xitoy madaniy aloqalari: tarix va
zamonaviy bosqich”, Sharqshunoslik ilmiy jurnali, №2.
12.
The Diplomat (2023). “China’s Economic Presence in Central Asia: A
Strategic Overview”.
13.
CNPC O‘zbekiston rasmiy sayti – www.cnpc.com.cn/uzbekistan
14.
Xitoy Xalq Universiteti nashrlari – “China’s Foreign Policy with Central
Asia”, Beijing, 2021.
15.
UNDP Uzbekistan (2023). “China’s Investment Impact on Uzbekistan’s
Infrastructure Development”. www.uz.undp.org
