Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
79
UO‘K: 575.1
MILLIY MENTALITETNING XUSUSIYATLARI VA UNI
SHAKLLANTIRUVCHI IJTIMOIY-MADANIY OMILLAR
Mamanov Jamoliddin Abduraximovich,
Alfraganus universiteti Ijtimoiy fanlar kafedrasi katta o‘qituvchisi, falsafa fanlari doktori
e-mail: jamolmamonov89@gmail.com ORCID: 0009-0009-6842-2158
Annotatsiya:
Ushbu maqolada jamiyat hayoti va taraqqiyotida, shuningdek, shaxs kamolotida muhim
rolga ega bo‘lgan, millatning milliy xususiyatlarini o‘zida aks ettirgan milliy mentalitetni shakllantiruvchi ijtimoiy-
madaniy omillar, ushbu omillarning milliy mentalitetga ta’sir etish mexanizmi, o‘zbek milliy mentalitetining
o‘ziga xos tomonlari falsafiy tahlil etilgan. Bundan tashqari, maqolada mentalitetni shakllantiruvchi omillardan
geografik shart-sharoitlarga ham alohida urg‘u beriladi.
Kalit so‘zlar:
Mentalitet, milliy mentalitet, identiklik, ijtimoiy xarakter, Sharq mentaliteti, G‘arb mentaliteti,
o‘zbek mentaliteti, ijtimoiy omillar, geografik shart-sharoit, iqlim.
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
80
KIRISH
Bugungi kunda «mentalitet» tushunchasi
atrofida bo‘layotgan bahs-munozaralar tobora
qizib borayotganligiga guvoh bo‘lib turibmiz. Bu bir
tomondan «mentalitet» tushunchasining o‘ta serqirraligi,
murakkabligi bilan, ikkinchi tomondan esa har bir xalq,
millat taraqqiyotida mazkur xalq, millat mentaliteti beqiyos
muhim o‘rin tutishini anglash yuz bera boshlaganligi bilan
izohlashimiz mumkin.
Darhaqiqat, mentalitet o‘zi nima, degan savolga ham
hammani birdek qanoatlantirarli javob topilgani yo‘q,
ya’ni mentalitet tushunchasining omma tomonidan tan
olingan ta’rifini hech kim taqdim eta olmagan.
Taraqqiyot yo‘liga kirgan yoki kirishga
urinayotgan – rivojlanayotgan xalqlar, millatlar esa
mentalitetga o‘z taraqqiyot yo‘llarini belgilashda
hal qiluvchi omil sifatida qaramoqdalar.
MATERIAL VA METOD
«Mentalitet» atamasi garchi nisbatan ancha
keyin – XX asr boshlarida paydo bo‘lgan bo‘lsa ham,
mohiyatan unga o‘xshash tushunchalar haqida antik
davr faylasuflari tomonidan ba’zi fikrlar bildirilgan.
Masalan, Aristotel turli xalqlar fe’l-atvoridagi o‘ziga
xoslik ularning ijtimoiy-siyosiy tuzumiga bog‘liqdir,
degan qarashlarni bayon qilgan. Fransuz faylasufi
Sh.Monteskiy (XVIII asr) Sharq va Gʻarb xalqlari fe’l-
atvoridagi o‘ziga xoslikni ular yashab turgan iqlimga
bog‘lab talqin etadi va «issiq iqlimli mamlakatlarning
xalqlari qariyalardek jur’atsiz, sovuq mamlakatlar xalqlari
esa yoshlar kabi dadil bo‘ladilar», degan fikrlarni bildiradi
[1]. Xususan, Sh.Monteskiy o‘zining «Fors nomalari»
asarida Sharq va Gʻarb mintaqalaridagi hayot tarzini
tasvirlab quyidagicha yozadi: «Balki ishonmassan:
kelganimga bir oy bo‘lgan bo‘lsa-da, biron kishining
bamaylixotir yurganini uchratmadim. Dunyoda hech kim
fransuzlardek oyoqlaridan yaxshi foydalana olmaydilar:
ular yuguradilar, uchadilar. Osiyoning sekin ulovlarini,
tuyalarimizning bir maromda yurishini ko‘rsalar,
o‘zlaridan ketib qolishlari mumkin. Men bo‘lsam,
bunaqangi yurishga o‘rganmaganman, ko‘chada
qadamimni o‘zgartirmayman. Shu boisdan, ba’zan
nasroniy yanglig‘ g‘azabim toshadi: negaki, boshdan
oyog‘imgacha loy sachratishlariga har holda chidasa
bo‘ladi, lekin muntazam tirsaklari bilan turtib o‘tishlariga
aslo toqat qilolmayman. Meni quvib yetayotgan o‘tkinchi
ОСОБЕННОСТИ НАЦИОНАЛЬНОГО МЕНТАЛИТЕТА И
СОЦИОКУЛЬТУРНЫЕ ФАКТОРЫ, ЕГО ФОРМИРУЮЩИЕ
Аннотация:
В данной статье рассмотрены социокультурные факторы, играющие важную
роль в развитии и развитии общества, а также в развитии личности, формирующие национальный
менталитет, отражающий национальные особенности нации, механизм влияния Из этих факторов,
влияющих на национальный менталитет узбека, философски анализируются национальные
особенности его менталитета. Кроме того, в статье автор выделяет географические условия
из факторов, формирующих национальный менталитет.
Ключевые слова:
Менталитет, национальный менталитет, идентичность, восточный
менталитет, западный менталитет, узбекский менталитет, социальные факторы,
географические условия, климат.
FEATURES OF NATIONAL MENTALITY AND
SOCIO-CULTURAL FACTORS THAT SHAPE IT
Abstract:
In this article, socio-cultural factors that play an important role in the development and
development of society, as well as in the development of the individual, forming the national mentality that
reflects the national characteristics of the nation, the mechanism of influence of these factors on the national
mentality, the Uzbek national specific aspects of his mentality are philosophically analyzed. In addition, in
the article, the author focuses on geographical conditions from the factors that form the national mentality.
Key words:
Mentality, national mentality, identity, Eastern mentality, Western mentality, Uzbek mentality,
social factors, geographical conditions, climate.
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
81
turtib, gavdamni burib quyadi, boshqasi esa yuzma-yuz
kelayotib, avvalgi holimga keltiradi; yuz qadam ham
yurmasdan, o‘n chaqirim bosgan odamdek holdan
toyganligimni his qilaman» [2].
Monteskiy fransuzlar misolida Gʻarb xalqlarining
qiziqqonligini, jo‘shqinligini, o‘z oldiga qo‘ygan
maqsadi yo‘lida shijoat bilan harakat qilishini, eronliklar
misolida Sharq xalqlarining sustkashligini, jur’atsizligini
ko‘rsatishga harakat qilgan. Lekin Monteskyo Sharq va
Gʻarb xalqlari mentalitetidagi tafovutni noto‘g‘ri tushunadi
va ayrim xulosalar chiqaradi. Chunki Sharq xalqlarida
ko‘zga tashlanadigan o‘z «Meni»ni keskin tarzda
namoyon qilishdan ko‘ra jamoa manfaatlari asosida
yashash ustunligi insonning jur’atsizligi sifatida ko‘ringan.
Gʻarb xalqlarida esa o‘z «Meni»ni hamma narsadan
ustun qo‘yishi boshqalar bilan bo‘lgan munosabatlarda
shijoatkorlik, tashabbuskorlik namunasi sifatida ko‘zga
tashlanadi. Shuning uchun ham Monteskyo Gʻarb
xalqlarini shijoatkorligi, tashabbuskorligini ta’kidlagan
holda, Sharq xalqlarini jur’atsizlikda ayblaydi. Aslida,
mazkur xususiyatlar umuman boshqa mazmunga
egadir. Umuman, Sharq va Gʻarb xalqlari mentalitetini
qiyosiy metod asosida tahlil etish, ularning o‘xshash va
farqli tomonlarini aniqlash va mentalitetning o‘zi hamda
uni shakllantiruvchi omillarni chuqurroq anglab yetish
imkoniyatini beradi.
TAHLIL VA NATIJALAR
XIX asrni «xalq ruhi»ni o‘rganish davri deyishimiz
mumkin. Bu davrda G.V. Gegel, J.B. Viko va boshqa bir
qator tadqiqotchilar tomonidan asosan Osiyo va Afrika
xalqlari ijtimoiy fe’l-atvorini o‘rganishda katta siljishlarga
erishildi.
«Mentalitet» atamasi fanga fransuz etnograf va
psixolog olimi L.Levi-Bryul tomonidan kiritilgan. L.Levi-
Bryul o‘zining «Qoloq xalqlar mentaliteti» (1910) hamda
«Ibtidoiy mentalitet» nomli asarlarida taraqqiyotdan
orqada qolgan xalqlar misolida mentalitetning asosiy
xususiyatlarini ko‘rsatib berdi. Ammo mentalitet
atamasini L.Levi-Bryuldan ancha ilgari 1856-yilda
R.Emerson qo‘llagan edi. Lekin u mentalitetni inson
qalbining, ya’ni haqiqat va qadriyatlar manbaining
in’ikosi sifatida ta’riflagan.
Mentalitet tushunchasining ilmiy doirada yuzaga
kelishi va mustahkam o‘rin olishiga E.Dyurkgeym, F.Xsyu,
V.Vundt kabi olimlar katta hissa qo‘shdilar. Masalan,
«jamoaviy sotsial psixologiya» nomli ilmiy maktab
yaratgan V.Vundtning fikricha, u yoki bu jamiyatning
«umumiy iroda yo‘nalishini» belgilovchi va urf-odatlarda
(xulq-atvorning o‘ziga xosligi) hamda tilda namoyon
bo‘luvchi tasavvurlar yig‘indisi (umumlashmasi) «xalq
ruhi»ni tashkil etadi. A.Shyus individga ta’sir ko‘rsatuvchi
jamoaviy bilimlar majmui»ni dunyoni bilish sxemasi, uni
tushunish va qabul qilish vositasi sifatida tushuntiradi.
F.Xsyu u yoki bu jamiyatga xos bo‘lgan urf-odatlar,
yashash tarzi, an’analarni o‘rganishda ularning umumiy
«sotsial tasavvurlariga» asosiy e’tibor qaratadi.
E.Dyurkgeymning fikricha, turli xil sotsial tiplarga
mos keluvchi «jamoaviy tasavvur» guruhlarning keng
kooperatsiya mevasidir va uning fikrlash asosi vazifasini
bajaradi.
Sobiq SSSRda «mentalitet» tushunchasi
qo‘llanilmagan va bu sohaga kam e’tibor qaratilgan.
Bizning fikrimizcha, buning asosiy sababi kommunistik
mafkura og‘izda har bir millatning o‘ziga xosligini e’tirof
etsa-da, amalda barcha xalqlarni yakrang madaniyatli
qilib tarbiyalash va shu yo‘l bilan xalqlar do‘stligiga
erishish, pirovardida esa «porloq kommunistik jamiyat»
qurish maqsadini ko‘zlagan edi.
XX asrning oxiriga kelib SSSRning parchalanishi
va kommunistik mafkuraning yakkahokimligiga barham
berilishi bilan postsovet mamlakatlarida ham «mentalitet»
haqida ilmiy tadqiqotlar olib borish imkoni tug‘ildi.
XX asr oxiri–XXI asr boshlarida postsovet
respublikalarida «mentalitet» tushunchasi ustida
tadqiqotlar olib borayotgan olimlar qarashlari rang-
barangligi diqqat-e’tiborni tortadi. Masalan, rossiyalik
olimlarning milliy mentalitet haqidagi tadqiqotlarini
mazmun-mohiyatiga ko‘ra, ikki toifaga ajratish mumkin.
1. Xolis ilmiy tadqiqotlar;
2. Gʻayriilmiy, g‘arazli geosiyosiy maqsadni ko‘zlagan
tadqiqotlar.
Holis ilmiy tadqiqotchilardan biri A.G. Zdravomislov
mentalitetni shakllantiruvchi omillardan biri sifatida
milliy o‘zlikni anglash, deya ko‘rsatadi [3]. Yana bir
madaniyatshunos olim B.I. Kononenkoning fikricha,
mentalitet dunyoqarash, dunyoni qabul qilish tizimi
sifatida ongning ancha chuqur psixologik qatlamlarida
paydo bo‘ladi[4]. «Qisqacha etimologik lug‘at»da
mentalitetning xususiyatlari ancha yaxshi ifodalangan.
«Mentalitet – ma’lum bir xalqqa xos bo‘lgan fikrlash tarzi;
biron bir madaniyatga yoki madaniyatlar guruhiga xos
barqaror izomorfizmdan iborat. Ammo mazkur madaniyat
tomonidan his etilmaydi hamda tabiiy narsa sifatida
qabul qilinadigan barqaror izomorfizm; u ideologik tazyiq
ta’sirida o‘zgarishga uchrashi qiyin»[5]. Asta-sekinlik
bilan fanda mentalitetni tarixiy, psixologik, etimologik
sotsiologik, madaniyatshunoslik, falsafiy jihatdan
o‘rganuvchi yo‘nalishlar yuzaga keldi.
Zamonaviy falsafiy lug‘atda mentalitet nafaqat ma’lum
bir kishilik jamiyati uchun xos bo‘lgan, nafaqat bilim,
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
82
e’tiqod, tashvishlar, balki qadriyatlar silsilasi, asosiy
ehtiyojlar, jamoaviy g‘ayrishuuriylik andozasi (arxetip),
shuningdek, kishilarning xatti-harakatlari va fikrlash
tarzi, ma’lum davr, geografik makon va ijtimoiy muhit
individlari, jamoalarning tabiiy muhiti, o‘zini o‘rab
turgan olam bilan munosabatlarining o‘ziga xosligini
ta’minlovchi» omil sifatida ta’rifla- nadi[6].
V.V. Veselova tomonidan mentalitet ma’lum jamiyat
(madaniyat) a’zolarining tarixiy davr, iqtisodiy va
siyosiy shart-sharoitlari bilan belgilanuvchi psixologik
hayotining o‘ziga xosligi deb ta’riflanadi. Mentalitetning
mazmuni o‘zaro munosabatlar sohasida namoyon
bo‘ladi va birinchi navbatda, kishilik jamiyati egallagan
bilim bilan belgilanadi. Mentalitetning asosi bo‘lgan
e’tiqod bilan bilim mazkur jamiyatga xos bo‘lgan
asosiy ehtiyojlarimiz va jamoaviy g‘ayrishuuriylik
andozasi bilan birgalikda, atrof-olam haqidagi
tasavvurlarimizning asosini tashkil qiladi.
O‘zbek falsafa qomusiy lug‘atida mentalitet (lot.
mentalis – aql, idrok) – jamiyat, millat, jamoa yoki
alohida shaxsning tarixiy tarkib topgan tafakkur darajasi,
ma’naviy salohiyati, hayot qonunlarini tahlil etish kuchi,
muayyan ijtimoiy sharoitlarda shakllanadigan aqliy
qobiliyati, ruhiy quvvati2, deb ta’rif berilgan. Shuningdek,
mentalitet va milliy mentalitet tushunchasi haqida
keyingi yillarda mamlakatimiz olimlari tomonidan ham
anchagina ko‘zga ko‘rinarli ishlar amalga oshirildi. Bu
borada M.Bekmurodovning ishlari alohida diqqatga
sazovordir. Faylasuf mentalitetga shunday ta’rif beradi:
«Mentalitet – bu jamiyat, millat, jamoa yoki alohida
shaxsning tarixan tarkib topgan tafakkur darajasi,
ma’naviy salohiyati, ularning hayot qonunlarini tahlil
etuvchi kuchi, muayyan ijtimoiy sharoitlarda shakllangan
aqliy qobiliyati, an’analari, urf-odatlari, rasm-rusumlari
hamda diniy e’tiqod va hayot tarzidir»[7].
Faylasuf F.S. Atamuratova esa mentalitetga shunday
ta’rif beradi: «Mentalitet – inson, shaxs, millat, xalq,
jamoada tarixan tarkib topgan va jamiyatda barqaror
amal qiladigan tafakkur darajasi, ma’naviy salohiyati,
ularning hayot qonunlarini tahlil etish, jamiyatda bu
qonunlarning hayotiyligini ta’minlash kuchi, muayyan
ijtimoiy sharoitlarda shakllangan turmush tarzi va
intellektual qobiliyatidir»[8].
Mentalitet masalasini o‘rganishda Sh.O.
Madayevaning xulosalari ham alohida ahamiyatga
ega. «Mentalitet masalasi keng qamrovli va dolzarbligini
nazarda tutgan holda o‘zbek xalqining bugungi
taraqqiyot darajasini hisobga oladigan bo‘lsak, ushbu
muammoning yanada kengroq va qadriyat nuqtayi
nazaridan chuqur ilmiy asosda o‘rganilish ehtiyoji aniq
seziladi». Madayevaning har bir xalq, millat mentalitetini
o‘rganishda uni boshqa xalqlar, millatlar mentaliteti
bilan qiyoslash lozim, degan fikrlari milliy mentalitet
xususiyatlarini o‘rganishda juda katta ahamiyatga ega
deyishimiz mumkin[9].
Umuman olganda, o‘zbek olimlari tomonidan milliy
mentalitetga berilayotgan ta’riflar o‘rtasida keskin tafovut
yo‘q. Masalan, Madayeva ham milliy mentalitetga xuddi
shu ma’noda ta’rif beradi: «Milliy mentalitet ijtimoiy
tafakkurning umumlashgan shakli, shu bilan birga,
bir necha ming yillik tarixiy davrlar osha shakllangan
o‘zbeklarning millat darajasida birlasha olishiga vosita
yaratgan tafakkur irodasi sifatida yuksak qadriyat
maqomiga egadir»[12].
Hozirgi kungacha milliy mentalitetni o‘rganish
bo‘yicha qilingan ishlardagi muhim kamchilik ham
shundaki, haligacha biror-bir tadqiqotchi tomonidan
mentalitetning tarkibiy tuzilishi (strukturasi)ni
aniqlashga urinib ko‘rilmagan. Vaholanki, milliy
mentalitetning tarkibiy tuzilmasini o‘rganmasdan
turib, u haqidagi tushunchalarimiz to‘laqonli bo‘lishi
nihoyatda qiyin ekanligi o‘z-o‘zidan tushunarlidir. Xo‘sh,
milliy mentalitet o‘zi nima? Uni shakllantiruvchi omillar
nimalardan iborat? Uning jamiyatdagi bajaradigan
funksiyasi, ya’ni vazifasi nima? Mentalitetning tarkibiy
tuzilmasi (strukturasi) qanday?
Tadqiqotni oxirgi savolga javob topishdan boshlash
maqsadga muvofiqdir. Chunki har qanday tadqiqot, eng
avvalo, tadqiqot predmetini tarkibiy qismlarga ajratib
o‘rganishdan boshlanadi. Faqat shundan keyingina biz
oldimizga qo‘yilgan ikkinchi va uchinchi savollarga javob
berib, eng oxirida mentalitet o‘zi nima, degan savolga
javob topishimiz mumkin.
Mentalitetning asosiy tarkibiy qismi ijtimoiy
xarakterdir. Ma’lumki, tarixga materialistik nuqtayi
nazardan yondashuvchilarning fikricha, har bir jamiyatga
xos bo‘lgan ishlab chiqarish usuli ana shu ishlab chiqarish
usuliga mos keluvchi siyosiy, ma’naviy, madaniy, falsafiy
va hokazo tizimlarni yaratadi. Boshqacha aytganda,
iqtisodiy bazis ana shu bazisga mos keluvchi siyosiy
ustqurmani yaratadi. Ammo ana shu nazariya ijodkorlari
(K.Marks, F.Engels) bazis qanday qilib siyosiy ustqurmani
vujudga keltirishini ko‘rsatib o‘tmaganlar (E.Fromm). Ana
shu E.Frommning ko‘rsatishicha, iqtisodiy bazis va
siyosiy usqurtma o‘rtasidagi bog‘lovchi vazifasini ijtimoiy
xarakter bajaradi. Ijtimoiy xarakterning kelib chiqishi
va uning jamiyatda bajaradigan vazifasi haqida esa
faylasuf olim shunday deydi: «Sotsial xarakter o‘zi nima?
Men uni ma’lum bir jamiyat a’zolarining ko‘pchiligiga
xos bo‘lgan xarakter tuzilishining asosi (yadrosi) deb
bilaman... Sotsial xarakter doimiy o‘zgarmas miqdoriy
ko‘rsatkich emas, ya’ni u ma’lum bir jamiyat a’zolari
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
83
xarakterining sifati va miqdori deb aytish mumkin emas.
Uni faqat jamiyatda bajaradigan vazifasi (funksiyasi)
orqali tushuna olamiz»[15].
«Har bir jamiyat ma’lum bir strukturaga egadir
va bir qator obyektiv shart-sharoit talabiga muvofiq
tarzda harakat qiladi. Bu shart-sharoitlar, eng avvalo,
xomashyo, ishlab chiqarish qurollari, iqlim, xalqning
joylashuvi bilan belgilanadigan ishlab chiqarish usuli,
qolaversa, siyosiy, geografik omillar, madaniy an’analar
va jamiyatda uchraydigan tashqi ta’sir omillarini o‘z
ichiga oladi. Jamiyat a’zolari o‘zlarini sotsial tuzum
talablariga muvofiq tutishga majburdirlar. Jamiyat a’zolari
energiyasi shunday yo‘naltirilmog‘i lozimki, har bir kishi
biror-bir ishni o‘ylab, mulohaza yuritish yo‘li bilan emas,
balki jamiyatda qaror topgan andoza-odatlarga muvofiq
bajarishlari hamda odatga muvofiq harakat qilganlaridan
qoniqish hosil qilishlari lozimki, sotsial xarakterning
asosiy vazifasi ana shundan iborat»[16].
Ko‘ramizki, E.Fromm har bir jamiyat bir qator
obyektiv shart-sharoitlar taqozosiga muvofiq harakat
qiladi (yashaydi) deydi. Agarda faylasufning fikrlarini
biroz rivojlantirilsa, jamiyat a’zolarining ijtimoiy xarakteri
xuddi ana shu obyektiv shart-sharoitlar talabi asosida
shakllanadi, degan xulosaga kelamiz. Va yana shunga
ham amin bo‘lamizki, ijtimoiy xarakterni shakllantiruvchi
faktorlar ichida iqlim bilan bog‘liq holda shakllanuvchi
ishlab chiqarish usuli birinchi o‘rinda turadi.
Erix Frommning fikricha, ijtimoiy xarakterni uning
sifati va miqdor sifatida xarakterlab bo‘lmaydi, balki uni
faqatgina jamiyatda bajaradigan vazifasi-funksiyasiga
muvofiq xarakterlash mumkin. Demak, ijtimoiy
xarakterning xususiyatlarini ta’riflashning, unga baho
berishning imkoni yo‘q.
Ma’lumki, ishlab chiqarish usulining shakllanishida
geografik shart-sharoit (iqlim, daryolar, tuproq) asosiy
ahamiyatga egadir. Demak, ma’lum bir mintaqada (Sharq
yoki Gʻarb) geografik shart-sharoit o‘xshash (umumiy)
bo‘lganligi tufayli mazkur mintaqada ishlab chiqarish
usuli ham umumiy bo‘lishi tabiiydir. Masalan, Sharq
mamlakatlarining asosiy qismida yoz mavsumida iqlim
issiq va quruq bo‘lganligi tufayli bu mintaqada sug‘orma
dehqonchilik iqtisodiyotning yetakchi tarmog‘i bo‘lib
kelgan. Gʻarb mintaqasida esa iqlimning sernam va
moʻtadilligi lalmikor dehqonchilik uchun sharoit yaratadi.
Biz Sharq xalqlari ijtimoiy xarakterida ma’lum
umumiyliklar bor, deb aytishimiz uchun asos bor.
Xuddi shuningdek, Gʻarb xalqlari ijtimoiy xarakterida
ham ma’lum darajada umumiylik mavjud, degan fikr
manqiydir.
Agarda biz ana shu ikki mintaqa – Sharq va Gʻarb
xalqlari ijtimoiy xarakterini o‘zaro taqqoslaydigan bo‘lsak,
asosiy xususiyatlari jihatidan ular o‘rtasida katta tafovut
borligini ko‘ramiz.
Sharqda jamoa bo‘lib yashash, oila to‘g‘risida o‘ylash,
bolalar tarbiyasi bilan shug‘ullanish, turmushda uchrab
turadigan muammolarni birgalikda, bahamjihat hal qilish
muhim bo‘lsa, Gʻarbda alohidalik, o‘zi uchun kurashish
va o‘ziga imkon, sharoit yaratish hissi ustunlik qiladi[17].
Mazkur ikki mintaqaning ijtimoiy harakteridagi o‘ziga xos
tomonlarini quyidagi jadval asosida qiyosiy taqqoslash
mumkin.
Ana shu Sharq va Gʻarb xalqlariga xos bo‘lgan ijtimoiy
xarakter shu mintaqalardan har birining o‘ziga xos bo‘lgan
ishlab chiqarish usulining talab va xususiyatlaridan kelib
chiqishini asoslash mumkin.
Ayrim faylasuflar ijtimoiy fe’l-atvorning xususiyatlarini
bevosita o‘rganib bo‘lmaydi, deydilar: «Ijtimoiy fe’l-atvor
miqdoriy ko‘rsatkich emas, ya’ni uni ma’lum bir jamiyat
a’zolarining ijtimoiy fe’l-atvorining miqdori va sifati
shaklida tasavvur qilib bo‘lmaydi. Uni faqat jamiyatda
bajaradigan funksiyasi – vazifasi orqali tushuna olamiz»,
deydi E.Fromm[18].
Faylasufning bu fikrlariga to‘la qo‘shilib bo‘lmaydi.
Albatta, ma’lum jamiyatga xos bo‘lgan ijtimoiy fe’l-atvor
o‘sha jamiyat a’zolari uchun tabiiy bo‘lib, bu fe’l-atvorning
xususiyatlari haqida xuddi o‘sha jamiyat a’zolarida
tasavvur bo‘lishi mumkin emas. Ammo ma’lum bir
jamiyatga xos bo‘lgan ijtimoiy fe’l-atvor xususiyatlari
– sifati va miqdori boshqa jamiyat a’zolari tomonidan
tezda payqab olinadi. Xo‘sh, nega? Chunki boshqa
jamiyat a’zolari mazkur jamiyat ijtimoiy fe’l-atvori bilan
1-jadval
SHARQ VA GʻARB XALQLARI IJTIMOIY
XARAKTERINING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
84
o‘zi mansub bo‘lgan jamiyat ijtimoiy fe’l-atvori o‘rtasidagi
tafovutni tezda payqay oladi. Negaki unda ana shu
ikki jamiyatga xos bo‘lgan ijtimoiy fe’l-atvorni o‘zaro
taqqoslash, qiyoslash imkoniyati bo‘ladi.
XULOSA
Kishilik jamiyati tarixiy taraqqiyot jarayonida quyi
pog‘onalardan yuqorilab boruvchi bir necha pog‘onalarni
bosib o‘tadi. Mana shu pog‘onalardan har birining o‘ziga
xosligi ishlab chiqarish usulining talab va ehtiyojlaridan
kelib chiqadi. Jumladan, ana shu pog‘ona-bosqichlardan
har biriga xos bo‘lgan mentalitet ham mazkur bosqichga
xos bo‘lgan ishlab chiqarish usulining talab va ehtiyojlari
asosida shakllanadi.
Insoniyat taraqqiyotining bosqichlari almashinuvi
jarayoni, umuman olganda, ijobiy jarayondir. Demak,
ana shu jarayonlarga xos bo‘lgan ijtimoiy fe’l-atvor –
mentalitetlarning almashinuvi ham ijobiy hodisa sifatida
baholanishi lozim.
1. Atamuratova F.S. Mustaqillik sharoitida o‘zbek milliy mentaliltetida etnomadaniy
jarayonlar. F.f.n. ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya. –T., 2010. – 31-bet.
2. Monteskyo Sh. Fors nomalari. – T., 1999. – 43-bet.
3. Здравамыслов А.Г. Социология российского кризиса: Статьи и доклады
90-х годов.. – М.: Наука, 1999. – С. 352.
4. Кононенко Б.И. Большой толковый словарь по культурологии. Издатель
-
ство: Вече, АСТ, 2003.
5. Краткий этимологический словарь научнотехнических терминов. –М.: Логос, 2004. – C. 156
6. Современный философский словарь, 1998. – С.1064.
7. Falsafa qomusiy lug‘at. Nazarov Q. tahriri ostida. – T.: O‘FMJ Sharq, 2004. – 257-bet.
8. Madayeva Sh.O. O‘zbek mentalitetida demokratik tafakkurning shakllanish xususiyatlari. F.f.d. darajasini
olish uchun yozilgan dissertatsiya. – T., 2012. – 32–33-betlar.
9. Эрих Фром. Душа человека. – М., 1992. – С. 330, 332.
10. Meliboyev A. Ma’naviy poydevor. – T.: Tafakkur jurnali, 2012. 3-son, 14-b.
Adabiyotlar:
