42
taaluqli frazemalar fe’l komponenti uchinchi shaxs shaklida qo’llaniladi:
estar manga por hombre
;
saber a
cuerno quemado
;
pasar de castano
:
Pasaria, pues, de castano obscure el que resultase tu hijo rival tuyo
.
Predikativ tipga mansub FBlarning fe’l komponenti uchunchi shaxs shaklida bo’lishi mumkin:
alegrarse la pajarilla; na caber en el pecho; no estar el horno para bollos. Demak, fe’l komponentning shaxs
shakllari miqdori FB tuzilishining ichki va tashqi xususiyatlari bilan belgilanadi.
Frazemalar esa o’z semantikasiga bog’li ravishda zamon va mayl shakllarida chegaralanadi.
1.
Ser hombre al agua; ser harina de otro costal; saber mas que Merlin; no saber de la misa la media;
no tenerlas todas consigo; no valer un comino; tener mas conchas que un galapago; saber mas que Lepe y
su hijo
shaxs/predmetning sifatiy xususiyatlarini beradi va ko’proq Presente de Indicativo yoki Imperfecto de
Indicativoda qo’llaniladi.
2.
Verse las caras; verselas; pagarlas; consultar con la almohada
kelasi zamonda qo’llanadi.
3.
Tomar el olivio; tomar las de Villadiego; liarlas; estirar la pierna
Preterito Indefinido yoki Preterito
Perfectoda ko’proq qo’llaniladi. Se acabo la fiesta faqat bir zamon va shaxsda qo’llanadi. Bir zamonda
qo’llanish shakli zamon ma’nosining kuchsizlanishiga olib boradi.
Fe’l idiomlar oddiy fe’llar kabi turli zamon va mayllarda qo’llaniladi. Masalan, ish-harakatning
davomiyligini ifodalovchi grammatikallashgan tuzilish (estar + Gerundo):
Usted es la que esta sacando ya
los pies del plato
(Quintero); …
estas hacienda el oso – dijo a media voz un amigo suyo
(Caballero). Bundan
tashqari boshlanishni ifodalovchi (ponerse a, echarse a + Infinitivo), takroriylikni (volver a + Infinitivo),
davomiylikni (ir, seguir, continuar, venir, andar + Gerundio) ifodalovchi konstruksiyalar mavjud. Ma’no
tuzlishlaridan kelib chiqib ko’plab idiomalar tugallanganlik/tugallanmaganlik shakllarida chegaralanishga
ega. Masalan,
pelar la pava; no saber de la misa la media, buscar el pelo al huevo; buscar la paja en el
oido; buscar tres pies al gato; bailar el agua; coger el cielo con las manos
kabi idiomlarda harakatning
tugallanmaganlik tavsifiy ko’rinishi mujassamlashgan.
Xulosa o’rnida shuni qayd etish joizki, ekstralingvistik voqelikni grammatik kategoriyalar leksemalarga
nisbatan ko’lamliroq ifodalaydi. Xususan, bunda turlanish va tuslanish holatlari ham kam bo’lmagan vazifani
bajaradi
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Kurchatkina N.N., Suprun A.V. Frzeologiya ispanskogo yazika. Moskva “Visshaya shkola”, 1981.-
142s
2.
Raxmatullayev Sh. O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati. Toshkent. “O’qituvchi”, 1978.-403b
3.
Ömer Asim Aksoy. Atasözleri ve deyimler sözlügü. Istanbul. “Inkilap”, 2017.-486s
4.
Yusupov, O., Yoqubjonova, S., & Abduvokhidova, S. (2022). THE BENEFITS OF HAVING OVERALL
7.0 FROM IELTS IN DIFFERENT AREAS OF LIFE.
Eurasian Journal of Academic Research
,
2
(5),
213-215.
5.
Сулайманова, Н. Ж. (2016). СПОСОБЫ ВЫРАЖЕНИЯ ЛОКАТИВНОСТИ В СОВРЕМЕННОМ
АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ.
Актуальные научные исследования в современном мире
, (9-3), 74-77.
6.
Sulaymanova, N. J. (2016). Locative syntaxemes and disaccordance of their antecedent means.
In
Humanities and Social Sciences in Europe: Achievements and Perspectives
(pp. 249-252).
7.
YUSUPOV, O. (2022). ПРОБЛЕМЫ РАЗНЫХ ИЗОБРАЖЕНИЙ ОБРАЗОВ В
ПРЕДСТАВЛЕНИЯХ.
International Journal of Philosophical Studies and Social Sciences
,
2
(1), 51-54.
8.
Sulaymanova, N. D. (2015). COMPARATIVE INVESTIGATION OF LOCATIVE ADESSIVE
ELEMENTS IN THE STRUCTURE OF ENGLISH AND UZBEK LANGUAGES. In
DEVELOPMENT
OF THE SPOKEN AND WRITTEN LANGUAGE AT THE CURRENT STAGE OF THE INTENSIVE
INFORMATION TURNOVER
(pp. 12-13).
9.
Suleymanova, N. J. (2020). CROSS-CULTURAL COMMUNICATION THROUGH LINGUISTIC AND
CULTURAL CONTENT.
Theoretical & Applied Science
, (4), 645-647.
10.
Yusupov, O. Y. (2020). ETYMOLOGICAL AND PRO-ETYMOLOGICAL DOUBLETS IN
ENGLISH.
Theoretical & Applied Science
, (2), 417-420.
TURIZMGA OID ATAMALARNING TARJIMA USLUBLARI TAHLILI
Toshnazarova Gulrux
Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya
universiteti gid hamrohligida tarjimonlik
faoliyati yo’nalishi magistranti
43
Annotatsiya
Maqolada turli ma’daniyatlarda shakllangan atamalar tushunchasi va ular tarjimasiga oid o’ziga
xosliklar va tarjima uslublari haqida so’z yuritiladi. Turizm sohasiga oid atamalarning ingliz tilidan o'zbek
tiliga tarjima jarayonida keng foydalaniladigan uslublarga misollar keltiriladi.
Kalit so’zlar:
Transkripsiya, transliteratsiya, neologizm, kalkalash realia, gloss tarjima, kontekstli muqobil,
transfer-o'tkazish, neytrallash, zero translation.
Bugungi globallashuv davrida turizm tez rivojlanayotganiga guvoh bo’lishimiz mumkin. Shu bilan
birga bu sohaga oid murakkabliklar ham ko’paymoqda, bulardan biri soha atamalarini tarjima qilish yoki,
ularning muqobilini yaratishdir. Quyida atamalarni tarjima qilishga doir uslublar haqida so’z yuritiladi.
Tillar lug’aviy tarkibi, lug‘aviy birliklarning yasalish qoidalari, bu leksik birliklarning gap
tarkibidagi qo'llanilishi va ularning uslubiy ma’nolarga ega bo‘lish xususiyatlari bilan bir biridan farqlanadi.
Bu farqlar albatta tabiiy. Zero, tillar ham ma’lum bir madaniy jamiyat a’zolarining hayotida yashaydi,
ularning ijtimoiy-tarixiy tomonlarini aks ettiradi, o’zgartiradi va takomillashtiradi. Bu turistik atamalar
evolyutsiyasiga ham xosdir. Biroq, ijtimoiy-ma’daniy, iqtisodiy va siyosiy aloqalar bir davlat bilan
chegaralanib qolmay, balki chegaradan oshib keta boshlaganda, bu birliklarni tarjima qilish zarurati tug'iladi.
Tarjima jarayoni murakkablashib boradi, chunki bu leksik birliklar endi bir qancha chegaralar bo’ylab turli
ma’daniy va etnik jihatlarni egallab, yangi shakl va ma’nolar kasb etadi. Bu murakkabliklarning barchasi
ushbu jarayondan o’tgan ingliz tili turizm terminologiyasida o’z aksini topgan.
Leksik birikmalarni bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilish tarjimondan ma’lum tarjima usullaridan
foydalanishni talab qiladi. Ularsiz muvaffaqiyatli tarjima qilish mumkin emas. Turistik leksemalar keng
lug’atning tarkibiy qismi bo’lgani uchun ularni tarjima qilishning maxsus usullari ishlab chiqilgan.
Tarjimonlar sohasida atamalarni tarjima qilishning quyidagi usullari ajralib turadi:
1.
transkripsiya;
2.
transliteratsiya;
3.
tarjima orqali yangi so‘z -neologizmlar yaratish;
4.
so‘zma-so‘z tarjima;(kalkalash)
5.
realia - voqelik orqali tarjima qilish;
6.
ma’noning yaqinlashuviga asoslangan tarjima;
7.
gloss tarjima – voqelikni tasviriy talqin qilish vositasida tarjima qilish;
8.
kontekstli muqobil orqali ifodalash;
9.
transfer-o'tkazish;
10.
Neytrallash-maxsus terminni umumiy leksik birlik vositasida ifodalash;
11.
zero translation - ma'lum bir atamaning tushirib qoldirilishi
. …
Yuqoridagi usullarning ba’zilari alohida olingan atamalarni tarjima qilishda foydali bo‘lsa,
boshqalari esa ularning kontekstual tarjimasida qo‘llaniladi.
Mavzuning tadqiqot obyekti turizm va turizm sanoati lug'atining mazmuni bo’lganligi uchun turizm
terminologiyasini yuqoridagi usullardan ba’zilariga misolida ko‘rib chiqib ularning o’ziga xosliklarini tahlil
qilsak:
Transkripsiya
asl tildagi atamaning fonetik jihatdan o‘zlashtirilishini o‘z ichiga oladi. Ingliz turizm
terminologiyasining salmoqli qismi shu tarzda o‘zbek tiliga o'girilgan:
kemping-camping
,
snoubording-snowboarding, armrestling-armwrestling, dayving-diving, keytering-
catering, kazino-casino, sheyping-shaping, drayv in-drive-in, pitsa-pizza,sendvich-sandwich, branch-branch,
shef-chef(oshpaz), kafeteria-cafeteria, reseption-reception, albergo-albergo(italyancha mehmonxona),
alfresko-alfesco(ochiq havodagi mehmonxona,hauskiping-housekeeping, dyuti fri-duty free, ekoturizm-
ecotourism, zines senter business center, onlayn-online, оflayn-offline, biznes klas-business class,av
tostrada-autostrada, vebsayt-website, agroturizm-agritourism, viza-visa, zenofobiya-xenophobia
Transliteratsiyada tarjima
tili grafik jihatdan o'rganiladi. Bu hodisa transkripsiyaga qaraganda
kamroq tarqalgan va uni quyidagi atamalardan kuzatish mumkin
Gid -guide, pansion-guesthouse, karyusel-carousel, kuryer-courier, tur-tour, kryuz -cruise, broshura-
brochure, katalog-catalogue, kushetka-kushetka, minibas-minibus, atraksion-attraction, apartament-
apartment, аssimiliyatsiya-assimilation, akklimatizatsiya-acclimatization, fors major-Force Majeure, bufet -
a buffet, halol-halal, etnik turizm-ethnics tourism, karvonsaroy-accomodation, autentiklik-authenticity.
Transfer
so'zni hech qanday o'zgarishsiz o'rganishni anglatadi: a la carte, menu bistro, dacha, motel,
spa, charter, bed and breakfast. Transfer usuli juda kam sonli atamalarni o'zlashtirishi kuzatiladi. Garchi, bu
jarayon o‘zbek ma’daniyati orasida ommabop transferi tarjimalarini rivojlanishiga olib kelsa-da, bu
tarjimonlarga bo'lgan ehtiyojning kamayishiga sabab bo’lishi mumkin.
44
Ba'zan tarjima jarayonida yangi tushunchalar va ular bilan birga yangi nomlar, ba'zan esa mavjud
nomlarning yangi qo'shimcha ma'nolari paydo bo'ladi. Bu jarayon
neologizmlarning
shakllanishi bilan
tugaydi. Masalan, ingliz tilidagi
animator
leksemasining ma’nosi hammamizga ma’lum, ya’ni “animatsiya
ustasi”. Lekin turizm kontekstida ushbu so’z har qanday tur va joyning (mehmonxona, paroxod, samolyot va
boshqalar) “koʻngilochar ishlab chiqaruvchisi” maʼnosida shakllangan. Yana bir misol -
vending machine
inglizcha so'zining tarjimasi -tanga qabul qilib mahsulot sotuvchi qurilmaga ishora qilib, u yangi tushuncha
va uning nomini, hattoki hali keng tarqalmagan biznesning yangi turini (
Vending business
) kiritdi. Biroq
o‘zbek xalqining savdo jarayonining bevosita ishtirokchisi bo‘lishga intilishi va savdolashish madaniyati
xalqimiz qadriyatlaridan biri bo‘lganligi sababli bu atama va uning mazmun-mohiyati haligacha keng omma
e’tiborini tortmagan.
Til taraqqiyotining hozirgi bosqichida so‘z va atamalarni o‘rganishning eng “samarali” usullaridan biri
so’zma-so’z tarjima ya’ni kalkalashdir
. Bu tilda mavjud bo‘lmagan tushunchalarni til doirasida ifodalash
demakdir. Kalkalash tilimizdagi faol usulllardan biridir.
Ingliz turizm terminologiyasining tarjimasi ham kalkalash natijalari eng ko'p va eng samarali usul ekanligini
ko'rsatadi:
Circle/round trip
Aylanma sayohat
Airport art
Aeroport san‟ati
Ghost town
Arvoh shahar (aholisi tark etgan shahar)
Mental map
Aqliy xarita
Sunbaking/sunbathing
Oftobda toblanish
Culture shock
Madaniy shok/zarba
Travel/motion sickness
Sayohat behuzurligi
Room service
Xona xizmati
Summer home
Yozlik uy
Health farm
Sog„lomlashtirish fermasi
E-ticket
Elektron chipta
Duplicate reservation
Dublikat buyurtma
Compactness index
Ixchamlik indeksi
Community tourism
Jamoa turizmi
Rest room
Hojatxona
Mass tourism
Ommaviy turizm
Airship
Havo kemasi
Bu usul boshqa qo’shni tillar tarjimasida ham uchraydi:
Adult tourist - Взрослый турист - o’spirin turist
Baby-sitter - Услуги детской сиделки -Bolalarga qarash xizmati
Beachview room - Номер с видом на пляж -Plyajga qaragan nomer Cityview room - Номер с видом на
город - Shaharga qaragan nomer
Gardenview room - Номер с видом на сад - Bog„ga qaragan nomer
Landview room - Номер с видом на окрестности - Atrofga qaragan nomer
Mountainview room - Номер с видом на горы – Tog’ga qaragan nomer
Oceanview room - Номер с видом на океан - Okeanga qaragan nomer
Parkview room -Номер с видом на парк - Parkka qaragan nomer
Poolview room - Номер с видом на бассейн - Basseynga qaragan nomer
Riverview room - Номер с видомна реку - Daryoga qaragan nomer
Seaview room - Номер с видомна море - Dengizga qaragan nomer
Valleyview room - Номер с видомна долину -Vodiyga qaragan nomer
Grandmaster - Мастер-ключ - Master kalit
Triple room - Трехместный номер – uch xonali xona
Botel - Плавучий отель - Suzuvchi mehmonxona
Incentive-tour - Инсентив-тур - Insentiv tur
Catering - Общественное питание - Ijtimoiy ta‟minot
Convenience foods
Полуфабрикаты
Yarim- tayyor mahsulotlar.
Soʻnggi yillarda turli millat vakillarining ommaviy madaniyatdan xabardor boʻlib, turizm atamalarini
lingvistik transfer (oʻzgarishsiz
) orqali oʻzlashtirib borayotgani kuzatilmoqda. Natijada keyingi asrlarda turli
sohalarda atamashunoslik tarjimasi jarayoniga qiziqishning pasayishini lingvistik jihatdan bashorat qilish
mumkin.
`Turizm terminologiyasini tarjima qilishda muayyan xalq madaniyatiga xos tushunchalarni
ifodalovchi milliy-xususiy so‘zlarni o‘zlashtirib olish eng dolzarb masalalardan biridir. Bu so‘zlar
45
tilshunoslik va tarjima nazariyasida “
realia”
nomi bilan mashhur. “Realia - ma’lum bir xalqqa tegishli
bo‘lgan, shu tildagi predmet, tushuncha va hodisa nomlarini ifodalovchi sinonim so‘z va iboralardir. Ular
xalqning geografik, etnografik, adabiy, moddiy va ma’naviy hayotini hamda madaniy, ijtimoiy va tarixiy
hayotini ifodalaydi. "
Ular ma’lum semantik guruhlarga xos bo'lgan tushunchalarni ifodalaydi:
Oziq-ovqatlar: hot-dog, gamburger, kimchi, pizza, spagetti, mussli, zefir, shampan, kolbasa, bistro
Ko'ylaklar: kimono, sari,
Boshpana va binolar: dacha, bungalov, yurt, albergo, ochiq havoda, bozor
Avtomobil transporti: avtomagistral, karvon, riksha
Realia turizm terminologiyasi tizimi ma’daniy rivojlanish jarayonida turli xalqlarning tillari hisobiga doimiy
ravishda kengayib bormoqda.
Yuqoridagi usullardan manba sifatida olingan til madaniyati jihatlariga eng obyektiv yondashish
“
gloss”, ya’ni tasviriy ifodalash
texnikasidir. Buning sababi shundaki, ma'lum bir atamaga funktsional
muqobil topish juda ko'p mehnat talab qiladi va ba'zan butunlay qoniqarsiz natija bilan tugaydi.
Transliteratsiya ham, transkripsiya ham har doim ham foydalanib bo’lmaydi.
Xorijiy terminlar tizimidagi ayrim atamalar umuman tarjima qilinmaydigan holatlar ham mavjud. Bu
"
tushurib qoldirish"(zero translation)
sifatida tanilgan. Chunki, ma’lum bir atama til madaniyatiga mutlaqo
yot, yoki qo‘llashga muhtoj bo‘lmagan tushunchaning ifodasidir. Masalan, turizmning barcha turlarining
nomlari turli nashr va ko’rsatuvlarda tez-tez tilga olinadi, kundalik hayotda sex
tourism, pick up point kabi
so‘zlarini tarjima qilishning hojati yo‘q. Ularning mazmuni tushunarli bo‘lsa-da, O‘zbekiston turizm
terminologiyasi tizimiga kiritishning hojati yo‘q. Natijada, ular noma'lum vaqt davomida tarjima qilinmaydi.
Neytrallash
turistik atamalarni tarjima qilishda, shuningdek, boshqa matnlarni tarjima qilishda
qo'llaniladi. Bunday lingvistik hodisaning sababi tarjima imkoniyatlarining ayrim jihatlari bilan
cheklanganligi, so‘zning aniq ma’nosini topib bo‘lmasligi bo‘lishi mumkin. Masalan, ingliz tilidagi
sayohatchi, turist, ekskursionist, sayyoh leksemalari turist (yoki ekskursant, sayyoh) kabi tarjima qilinadi.
Xulosa qilib aytganda, turizm terminologiyasini o‘zlashtirish, o‘rganish va tarjima jarayonida ba’zi
murakkabliklar va tarjimaning malakasiz misollariga duch kelishimiz mumkin, lekin tarjimaning o’ziga
usullaridan fo’ydalanish orqali turistik tarjimaning optimal bo’lishiga va o’rinsiz tarjimaga yoki xatoliklarga
yo’l qo’ymaslikka erishish mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Vinogradova L. Turizm terminologiyasi ingliz va rus tillarida sinxron va diaxronik aspektlarda: Muallif.
diss ..... Filologiya fanlari nomzodi. - Velikiy Novgorod, 2011.-- 44 p.
2.
Shirinova E. Qalqalash bank-moliya terminologiyasida o‘zbek tilida // O‘zbek tili va adabiyoti, 2017. - №
2. - B.107
3.
Madvaliyev A. O‘zbek tili terminologiyasi va leksikografiyasi masalalari. – Toshkent: O‘zbekiston milliy
ensiklopediyasi, 2017. – 89-B.
4.
Lotte D.S. Ilmiy-texnik terminologiyani qurish asoslari. - Moskva, 1961.-- bet.
5.
G‘afurova F. Milliy so‘zlarning tarjimasi voqeliklari, o‘ziga xosliklari.
7. TURIZM VA UNDA GID TURLARNING AHAMIYATI.
http://library.ziyonet.uz/ru/book/download/77381
COMPARATIVE STUDY OF DEMONOLOGICAL AND MYTHOLOGICAL CHARACTERS IN
UZBEK AND ENGLISH LANGUAGES
Xontemirova Kamola Erkinovna
SamIFL, Foreign Language and Literature
1st stage master's degree
Annotation:
This article covers theories of Uzbek and English mythology and demonology, as well
as "Comparative study of demonological and mythological characters in Uzbek and English."
Keywords:
demonology, spirits and myths, myth, folklore, mythological school, English and Uzbek
mythology, Mythological vocabulary, comparative method….
Mythological images are the product of primitive artistic fiction, which served to explain the causes
of various phenomena in the universe, nature and society, as well as the supernatural forces that existed in
the imagination of ancient man.
After the formation of artistic thought, mythical images, which were an integral part of ancient
mythology, moved to literature and art. These include works of Uzbek classical literature, epics from the
