Инглиз ва ўзбек тилларида қўшма гапларнинг қиёсий типологияси

CC BY f
48-50
11
Поделиться
Хотамова, М. (2022). Инглиз ва ўзбек тилларида қўшма гапларнинг қиёсий типологияси. Анализ актуальных проблем, инноваций, традиций, решений и художественной литературы в преподавании иностранных языков, 1(01), 48–50. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/analysis-problem/article/view/12835
Маргуба Хотамова, Самаркандский государственный институт иностранных языков

магистрант 1-го курса

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Ҳозирги тилшуносликдаги истиқболли йўналишларидан бири мазмуний синтаксисдир. Маълумки, кейинги йиллардаги жаҳон тилшунослиги тилнинг мазмун томонини актив ўрганишнинг кучайиши билан характерланади. Аслида тилни бундай ўрганиш тилшуносликда жуда илгари, қадимги даврдаёқ бошланган, лекин унда асосан, сўзнинг маъносини ўрганиш билангина (лексикография) чегараланилган. Бевосита гапнинг мазмуний жиҳатларини ўрганиш нисбатан кейинги пайтларга тўғри келади


background image

48

In

Humanities and Social Sciences in Europe: Achievements and Perspectives

(pp. 249-252).

9.

YUSUPOV, O. (2022). ПРОБЛЕМЫ РАЗНЫХ ИЗОБРАЖЕНИЙ ОБРАЗОВ В

ПРЕДСТАВЛЕНИЯХ.

International Journal of Philosophical Studies and Social Sciences

,

2

(1), 51-54.

10.

Sulaymanova, N. D. (2015). COMPARATIVE INVESTIGATION OF LOCATIVE ADESSIVE

ELEMENTS IN THE STRUCTURE OF ENGLISH AND UZBEK LANGUAGES. In

DEVELOPMENT OF

THE SPOKEN AND WRITTEN LANGUAGE AT THE CURRENT STAGE OF THE INTENSIVE
INFORMATION TURNOVER

(pp. 12-13).

ИНГЛИЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИДА ҚЎШМА ГАПЛАРНИНГ ҚИЁСИЙ ТИПОЛОГИЯСИ

SamDCHTI, 1-kurs magistranti

Xotamova Marg'uba Farxodovna

Аннотация:

Ҳозирги тилшуносликдаги истиқболли йўналишларидан бири мазмуний

синтаксисдир. Маълумки, кейинги йиллардаги жаҳон тилшунослиги тилнинг мазмун томонини актив
ўрганишнинг кучайиши билан характерланади. Аслида тилни бундай ўрганиш тилшуносликда жуда
илгари, қадимги даврдаёқ бошланган, лекин унда асосан, сўзнинг маъносини ўрганиш билангина
(лексикография) чегараланилган. Бевосита гапнинг мазмуний жиҳатларини ўрганиш нисбатан
кейинги пайтларга тўғри келади.

Калит сўзлар:

лексикогфия, тилшунослик, синтаксис, гап, прагматика, семантика.

Инсоннинг билиш фаолияти бевосита, энг аввало, тилнинг мазмун томони (семантикаси)

билан боғлик. Лозана (Швейцария) университети ва Париждаги Олий амалий мактабнинг профессори
Муртазо Махмудян таъкидлаганидек, “Тил, ўзтаърифига кўра, инсоният тажрибасининг барча
соҳаларини қамраб олмоғи лозим”. Айни чоқда, тилнинг тафаккур билан боғлиқлиги, айниқса, гап
(жумла) тузиш жараёни ва гап мазмунини идрок этишда яққол кўринади. Воқеаларнинг намоён
бўлиш шакли билан моҳияти бевосита мос келганда эди, у ҳолда бошқа фанларга зарурат қолмас эди.
Ҳар қандай фан каби тилшуносликнинг ҳам бош мақсади тил ҳодисаларининг шакли ва
мазмуни ўртасидаги муносабат қонуниятларини излаш ва изоҳлашдан иборат. Тил бирликлариниинг
шакли ва мазмуни ўртасидаги муносабат эса жуда мураккабдир. Тилшунос С.Д.Кациельсон фикрича:
“Грамматиканинг катта қисмини сув остида яширинган муз тоғи билан қиёслаш мумкин”. Яширин
грамматик шаклларни тадқиқ этиш учун тилнинг мазмуний томонларини таҳлил этишга қаратилган
янги методлар зарур. Зеро, гапнинг мазмунини ташкил этувчи маъно кисмларининг барчаси бир хил
тарзда тил бирликларида бевосита ўз ифодасига эга бўла олмайди, айрим маънолар гапда бевосита
ифодаланади. Тилшунослигимизда ҳам ҳозиргача бевосита тил бирликларида ўз ифодасига
эгабўлган маъноларгина ўрганилиб келинган эди, яъни «муз тоғининг сув юзасидаги кичкинагина
қисми» тадқиқ этилмокда, асосий катта қисми эса тадқиқотчилар назариясидан четда колмокда.

Аслида мазкур ибора бир тушунчанинг ифодаси, гап эса, табиийки, икки тушунча ўртасидаги

муайян муносабат асосидагина шакллана олади. Кўринадики, айни гап қўшма эмас, балки содда
гапдир. Бу уринда мазмун ва шакл ўртасидаги номутаносибликнинг тадқиқотчи томонидан ҳисобга
олинганлиги айни хулосанинг ғайриилмий бўлиб қолишига олиб келган. Бундай адашишнинг
илдизлари тил фалсафаси ва тил тузилиши мантиқий жиҳатларининг тилшунослигимизда етарли
тадқиқ этилмаганлигига ҳам бориб тақалади.

Тил ҳодисаларини тадқиқ этишда бизда анъанага айланган бундай йўл, яъни шаклдан

мазмунга бориш айни ҳодисаларнинг моҳиятини тўғри ва холисона очишга имкон бермайди.Бунинг
устига тил бирликларининг (сўз, грамматик шакллар, кейинрок эса гап) мазмун томони
(семантикаси) бу бирликнинг бошқа бирликлар билан муносабати асосида эмас, балки алоҳида-
алоҳида, чегараланган ҳолда олиб тадқиқ этилади. Бу бирликларнинг “атрофи” деярли ҳисобга
олинмайди. Таъкидлаш лозимки, шаклдан мазмунга караб борилганда, лисоний жиҳатдан бевосита
ифода қилинмайдиган, аммо тегишли тил бирликларининг ўзаро муносбатлари ва бошқа омилларга
кўра, тасаввур қилинадиган маъно ва мазмун узвларининг очилмай қолиши шубҳасиз.
М.Махмудяннинг фикрича, тил бирликлари (сўз, гап) доирасидан ташқарига чиқмайдиган семантик
тадқиқот бир ёқлама бўлиб, у муваффақиятсизликка маҳкумдир.

Шунга қарамасдан, узоқ вақтлар давомида, афсуски, тилшуносликда, айниқса, синтаксисда

яна шу йул устунлик қилиб келади. Тилшунослик тараққиётиучун салмоқли ҳисса қўшган
олимлардан бири мана бундай деб ёзади": “Бир составли гаплар доирасида бошбўлакларнинг
табиатига кўра ажратилган гапларнинг иккинчи тури кесимсиз гаплардир...


background image

49

Бош бўлакнинг ўзидан иборат булиш кесимсиз гапларнинг асосий структурал

белгисидир”.Бунда winter, snow, fire каби инглиз тилидаги атов гаплар назарда тутилган. Мутлақ
ҳақиқат шуки, передикатсиз (демак, кесимсиз) гапйук,бу ҳақиқат Аристотелдан бошланган.
Юкоридаги гаптурларида ҳам субъект эмас (субъект-айни нутқ шароитининг ўзи), балки предмет
ифодаланган. Фақат бу ифода кўпроқ эгани ифодаловчи шакл (бош келишигидаги от ёки отлашган
сўз), холос. Лекин мазкур талқинда фақат шаклгина ҳисобга олинган, шунинг учун ҳам хулоса
ғайриилмий чиққан. Аслида бирор-бир тилда кесимсиз гапмавжуд эмас. Мантиқан бу мумкин ҳам
эмас.

Айни йўлнинг тескариси, яъни мазмунан шаклга бориш ҳам тўғри хулоса чикаришга имкон

бермайди. Хамонки шакл ва мазмун диалектик бирликда экан, илмий тадқиқотда уларнинг ҳар
иккаласи ҳам тўлиқҳисобга олинмоги шарт. Бужиҳатдан гапдай мураккаб лисоний бирликни
холисона тадқиқ этишда айтиб ўтилган янги йуналишнинг номи ҳақида қуйидагиларни айтиш
мумкин. У “семантик синтаксис”, “синтактик семантика” каби номлар билан аталади. Ҳарқалай,
уларнинг биринчи номланиш маъқулроқ, чунки унда синтаксиснинг асосийлиги таъкидланган.

Мазмуний синтаксисда қуйидаги уч тушунча ва уларнинг ўзаро алоқаси жуда муҳимдир: 1)

синтактика (синтаксис), 2) семантика ва 3) прагматика

Синтаксис-юнонча: “тузилган, қурилган”;
Семантика-юнонча: “ифодаланган, ифодалаш”;
Прагматика - юнонча: “амалга оширилган, бажарилган иш” демакдир.
Бу уч тушунча бир-бири билан у ёки бу тарзда қўлланган бўлиб, тилнинг мазмун томонини

ўрганиш уларнинг учаласининг ҳам назаридан қочмаслиги лозим. Бугунги кунда маълум бўлиб
қолдики, мазмуний синтаксис йуналишидаги ҳарқандай тадқиқот, агар у ана шу уч тушунчага
асосланмас экан, ҳеч қачон холис ва илмий хулосага кела олмайди.

Тилшунос Ю.С.Степанов таъкидлаганидек, “семантика” белгилар(тил бирликлари)нинг улар

ифода этган нарсаларга муносабати, “синтактика” белги (тил бирлиги)нинг белги (тил бирлиги)га
муносабати, “прагматика” эса белги (тил бирлиги)нинг тилда фойдаланувчига муносабатини назарда
тутади. 90-йиллардан кейин тил бирлиги ва тил эгаси ўртасидаги муносабат масаласи эса ўрганила
бошланди. Натижада тилнинг, хусусан ўзбек тилининг гносеологик (билиш), эстетик ва бошқа бир
қатор имкониятларини очиб беришга интилиш кучайди. Аслида тилшуносликнинг яхлит максади
тил, ташқи олам ва тил эгаси ўртасидаги муносабатнинг моҳиятини тадқиқ этишга бориб тарқалмоғи
лозим. Бусиз жонли нутқни, инсоннинг тафаккур оламини холис ва чуқур идрок этиш мумкин эмас.
Бу борада тилшуносликда пайдо бўлган янги йўналиш антропоцентризмга қизиқиш ортиб борди.

Айтиш лозимки, мазмуний синтаксисда маъно, семантик маънолар қаторида прагматик маъно

ҳамфарқланмоги керак. “Прагматик маъно” деганда,сўз ёки гапнинг муайян нутқ вазиятидан
олинадиган маъноси тушунилади. Тил бирликлари прагматикага кўра тегишли нутқ шароитида
бутунлай бошқа маъно касб этиши ёки бевосита маънога эга бўлмаган бирликлар маънога эга бўлиши
мумкин.

Прагматикадаги муҳим ўринлардан бири сўзловчи ва тингловчи учун маълум бўлган умумий

билимлардир. Бу билимлар тилшуносликда “пресуппозиция” номи билан юритилади. Масалан,
атоқли отлар конкрет маънога эга эмас, улар ўз маъносини прагматика асосида тагбилимга кўра
олади.

Кўринадики, гап ҳақидаги ҳар бир талқин, агар тагбилимлар ҳисобга олинмаса, тўлиқ бўла

олмайди. Шундай экан, тилшуносликда “Таг билимлар ва гап” мавзусида муфассал тадқиқот олиб
бориш мақсадга мувофиқ.

Ҳар қандай гапда объектив ва субъектив мазмун фарқланади. Объектив мазмун гапнинг

асосини ташкил этади, субъектив мазмун эса унинг устида жойлашади. Содда ва қўшма гапларда бу
мазмун турларининг ўзаро муносабати ўзига хос тарзда кечади. Масалан, қўшма гап қисмларининг
бирида субъектив мазмун, бошқасида эса объектив мазмун ифодаланиши мумкин.

I think he will come today.

Биринчи қисмда субъектив, иккинчи қисмда эса объектив мазмун ифодаланган. Бу гап

мазмунан:

Тоmy minds he will come

– гапига тенг, лекин бу гап содда гап ҳисобланади. Бундай

ҳолларда шакл ва мазмун ўртасида номутаносиблик юзага келади. Айни ҳолатларда ҳам тилнинг
ўзига хос қонуниятлари намоён бўлади. Уларни чуқур тадқиқ этиш ҳам мазмуний синтаксис учун
аҳамиятлидир.

Мазмуний синтаксисга ҳам узвий таҳлил (компонент таҳлил методи олиб кирилиши)

мақсадга мувофиқ. Гап мазмунининг турларга ажратиб таҳлил этилиши жуда кўп янги
қонуниятларни очиш имконини беради. Бундай йўналишда рус тилшунослигида илк қадамлар
бошланган. Улардаги қарашларга кўра, масалан:


background image

50

The teacher came into the room

гапида кучсиз ифодаланган: «хабар», «тасдиқ», «ҳаққонийлик»

(модаллик) каби маъно турлари (семалар)ни ажратиш мумкин. Айни пайтда, «шахс», «ҳаракат»,
«макон» ва шу каби аниқ ифодаланган маъно турларини белгилаш мумкин.

Мазмуний синтаксисда бу метод асосида гаплар ўрганилса, гапнинг ифода мақсадига кўра

турлари билан боғлик айрим масалалар ҳам ойдинлашади. Масалан, бизда аньанага кўра, дарак,
сўроқ ва буйруқ гаплар фарқланади.

I wish he would not leave.
May be he would not leave

каби гаплар ҳам дарак гаплар сифатида каралади.

ЖАСЛАРДЫӉ РУЎХЫЙ ДҮНЬЯСЫН БАЙЫТЫЎДА ГАЗЕТА ТИЛИНИӉ ӘҲМИЙЕТИ

(«Қарақалпақстан мәденияты» ҳәм «Устаз жолы» газеталары мысалында)

Гулнара Каллибекова Палбековна

Қарақалпақ мәмлекетлик университети

ассистенти, Нөкис қаласы.

Аннотация.

Газета тилиниӊ тематикасы рәнбә-реӊ. Газетада берилген ҳәр бир текст, факт ҳәм

санлар дурыс ҳәм анық газета оқыўшысына жеткериледи. Жәмийеттиӊ тийкарғы күшлери саналған
жаслардыӊ интелектуал қәбилетин, руўхый дүньясын, жазба саўатханлығын жетилистириўде, тил
үйретиўде газета тили әҳмийети жоқары.

Гилт сөзлер:

газета, газета тили, текст, факт, сан, сораў гәп, нақыл-мақал, интервью.

Тил билими изертлеўшилери ҳәр бир мәселени үйрениў процессинде теориялық тийкарды,

көзқарасларды, белгиленген классификацияларды басшылыққа алады. Соныӊ менен бирге, оларды
дәлийллеп көрсетиўде жазыўшы-шайырлардыӊ дөретиўшилиги ҳәм газета тилине мүрәжәт етеди.
Себеби, газета тилиниӊ тематикасы рәнбә-реӊ. Газетада берилген ҳәр бир текст, факт ҳәм санлар
дурыс ҳәм анық газета оқыўшысына жеткериледи. Жәмийеттиӊ тийкарғы күшлери саналған
жаслардыӊ интелектуал қәбилетин, руўхый дүньясын, жазба саўатханлығын жетилистириўде, шет
тиллерин үйретиўде газета тили ҳәр дайым үлги болып хызмет етпекте. Газета оқыўшысыныӊ
итибарын тартыўда «Қарақалпақстан мәденияты» ҳәм «Устаз жолы» газеталарында бир қатар
рубрикалар бар екенлигин атап өтиўге болады. Мысалы: «Хош хабар», «Үмитли жаслар»,
«Мүнәсибет», «Шаӊарағым - алтын уям», «Өмир сынақлары», «Тәрбия», «Миллий мийрас», Дабыл
қағамыз» ҳәм «Мәнаўият» рубрикалары шөлкемлестирилген.

Баспасөз бетлеринде инсан қәдири, жас әўладты кәмил инсан етип тәрбиялаў жолында үгит-

нәсият етип атырған темалары дыққатқа ылайықлы. Олардыӊ атамаларына итибар қаратамыз.
Мысалы: «Устаз жолы» газетасында 2018-жыл 18-август №32-33-санында «Тарбия» рубрикасында
«Ата даӊқы менен ул өседи», «Атамныӊ сабағы», «Мийнеттиӊ рәҳәти татлы», «Әке дуўасы»,
«Сәҳәрде турыўда берекет бар», «Өтирик сөз» атамаларындағы мақалалар берилди.

Бирдей ҳәрип пенен басланған сөзлер.

Және де, газета оқыўшысыныӊ итибарын тартыўда

«Қарақалпақстан мәденияты» газетасы бирдей ҳәрип пенен басланған сөзлерден мақала (хабар)
атамаларында пайдаланған. Мысалы: «

Ж

ас

ж

ыраў

ж

әне

ж

еӊимпаз

»

, «

Т

аӊлаўдан

т

абыс пенен»

(«Қарақалпақ мәденияты» 2018-жыл 7-апрель №15-16.), «

Ж

үреклерге

ж

ақын

ж

азыўшы»,

«

Т

алантлылар

т

аӊланды» («Қарақалпақ мәденияты» 2018-жыл 8-март №10-11.), «

Т

еатрда

т

анылған

т

алант» («Қарақалпақ мәденияты» 2018-жыл 28-март №13-14).

Сораў гәпке қурылған мақалалар атамасына итибар қаратамыз.

Мысаллар: «Машқалалар

қалай шешимин таппақта?» атамасындағы рубрика сораў гәпке қурылған («Устаз жолы» 2018-жыл 4-
август №30-31). «Таӊғы төрттеги оқыў тестте қандай нәтийже берди?», «Перзентиӊиз мектепке
барыўға таяр ма?» («Устаз жолы» 2018-жыл 18-август №32-33). «Газетаӊызды басшылар оқый ма
өзи?» (Г.Тажетдинова. «Устаз жолы» 2018-жыл 21-июль №28-29), «Қалай оптимист болыў мүмкин?»
(Ж.Жумабаев. «Устаз жолы» 2018-жыл 21-июль №28-29). «Мектепке ким жуўапкер?»
(Қ.Жумағалиева. «Устаз жолы» 2018-жыл 7-июль №27). «Жаӊа үлгидеги айдаўшылық гүўалығы. Ол
қандай талапларға жуўап береди?» (Г.Тажетдинова. «Устаз жолы» 2018-жыл 21-июль №28-29).
«Заман талабы ма ямаса кеўил қәлеўи ме?» («Устаз жолы» 2018-жыл 7-июль №27). «Устаз…» маған
не берди?», «Қабыллаў тәртибинде қандай жаӊалық?» («Устаз жолы» 2018-жыл 30-июнь №26).

Журналистлердиӊ нақыл-мақаллар ҳәм турақлы сөз дизбеқлеринен пайдаланыўы.

Газетаныӊ арнаўлы хабаршылары ямаса журналистлери өз дөретиўшиликлеринде нақыл-мақаллардан
да өнимли пайдаланғанлығы дыққатқа ылайықлы.

1.

«Устаз жолы» газетасы 2018-жыл 21-июль, №28-29-санында журналист Қундыз

Жумағалиева «Өмир сынақлары» рубрикасында «Ғәплет уйқысынан оятты…» ҳәм Мүнәсибет»

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов