“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
6
O‘
ZBEK VA RUS TILLARIDA ARABCHA
O‘
ZLASHMALARNING
Q
O‘
LLANILISHINI LINGVOMADANIY XUSUSIYATLARI
Qulmamatov D.S.
Filologiya fanlari doktori,
O‘
zbekiston jahon tillari universiteti professori
Annotatsiya.
Ushbu maqolada
o‘
zbek va rus tillarida mavjud b
o‘
lgan ba
’
zi
bir arabcha
o‘
zlashmalarning lingvomadaniy xususiyatlari tadqiq qilingan.
Faktik materiallar asosida ularning tarkibi hamda
o‘
rganilayotgan tillarda
q
o‘
llanilish xususiyatlari k
o‘
rsatib berilgan.
Аннотация.
В статье исследуются лингвокультурные особенности
некоторых арабских адаптаций, содержащихся в узбекском и русском
языках. На основе фактического материала показаны их состав и
особенности употребления в изучаемых языках.
Abstract.
The article examines the linguistic and cultural features of some
Arabic adaptations contained in the Uzbek and Russian languages. Based on factual
material, their composition and features of use in the languages being studied are
shown.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining oltita tillaridan biri hisoblangan arab tili
boy tarixga ega. Jumladan, bizning darimizgacha etib kelgan arab tilida bitigan
yozma yodgorliklar va ularning
o‘zbekcha hamda ruscha tarjimalari matnlarida
qo‘llanigan arabcha o‘zlashmalar bunga yaqqol misol bo‘l
a oladi. Hind-Ovropa
tillar oilasiga mansub bo‘lgan ushbu tilda muqaddas islom dini rivojiga beqiyos
hissa qo‘shgan, hadis ilmining sultoni Imom Buxoriy (810–
870), hadis ilmi
namoyondalaridan biri, olti sahih kitoblardan birining sohibi va o‘z davrining
etuk olimlaridan sanalgan Abu Iso Muhammad at-Termiziy (824
–
892), jahon
madaniyatiga o‘zining katta hissasini qo‘shgan O‘rta Osiyolik mashhur faylasuf,
qomusiy olim Abu Nasr Forobiy (873
–
950), astranomiya, fizika, matematika,
geodeziya, geologiya, mineralo
giya, tarix, etnografiya kabi fanlarning bilag‘oni
xorazmlik olim Abu Rayxon Beruniy (973
–1048), O‘rta Osiyolik ulug‘ iste’dodli
olim, faylasuf, shifokor, farmakolog, astranom, matematik, ximik, musiqashunos,
huquqshunos, shoir Abu Ali ibn Sino (980
–
1037), buyuk mutafakkir, islom
fikhining rivojlanishiga hissa qo‘shgan, faylasuf alloma, shoir Burxoniddin
Marg‘iloniy (1123–
1197) ijod qilishgan. Butun dunyoni lol qoldirgan ushbu
allomalarimizning asarlaridan barcha musulmon olami foydalangan va purmano
qator
arab leksik birliklarni o‘z nutqlarida mukammal qo‘llaganlar.
Ovropa tillriga arabch so‘zlaning aksariyati arablarning harbiy yurishlari
paytida (7-asrdan 4-
asr boshlarigacha) o‘zlashgan. Arabcha leksik birliklar Yaqin
va O
‘
rta Sharq, jumladan Markaziy Osiyo, Markaziy Afrika va Janubiy-
G‘arbiy
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
7
mamlakatlarda mavjud bo‘gan tillarda hanuzgacha qo‘llaniib kelinmoqda
[qarang: 3].
Ba’zi Evropa tillarida arabcha o‘zlashmalar ispan tili orqali kirib
kelgan. Bu borada
И
.
И
.
Огиенко
o‘z
ining fikrini quyidagicha bayon qilgan:
“Arablar Pireney yarim oroliga juda erta, milodiy 711
-yildan boshlab kelib
oʻrnashib olgan va bu yerda sakkiz asr davomida, yaʼni XV asr oxirigacha qolib
ketgan. Arablar butun Gʻarbiy Yevropa madaniyatiga katta taʼsir koʻrsatgan va
Sharq hamda Gʻarb oʻrtasida vositachi boʻlib xizmat qilgan. Ularning fan olamini
ko‘plab sohalarida, masalan: matematika, astronomiya hamda kimyo va
hokazolarda ta’sirini inkor etib bo‘lmaydi, chunki o‘sha paytda arablar fan
vakillari bo‘lg
an.
Va bularning barchasi, albatta, tilga ta’sir qilmasdan qolishi
mumkin emas edi
” [7, с
. 36].
Arab tili va arabcha so‘zlarning arab mintaqasidan tashqariga faol chiqish
davrini Abbosiylar (750
–
1258) sulolasi boshqarish vaqtida
qishloq xo‘jaligi,
hunarmandchilik va savdoning rivojlangani bilan bog
‘
lash mumkin.
Bu o‘rinda
arabcha leksik birliklarni dunyoning qator tillariga kirib borishda turkiy tilni
vositachilik qilganini e’tirof etish joyiz. И.И.
Огиенко quyidagi fikrni bayon
q
ilgan: “Arab so‘zlari rus tiliga asosan turklar orqali kirgan, ammo to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri o‘zlashtirilganlari ham mavjud. Ma’lumki, arablar nisbatan yuqori
madaniyatga erishdilar, ulardan tsivilizatsiyalashgan dunyo raqamlarni oldi ...”
[7, с. 36]. Arablarning tsivilizatsiyaviy ta’siri Kiev Rusigacha yetib bordi, birinchi
navbatda, arablar va slavyanlar o‘rtasidagi savdo aloqalari tufayli, slavyanlar
o
‘
sha davrdagi arab pul birligi(
дир
x
ем –
ﹲﻢﹶﻫﺮﹺﺪ
[di
r̊
hamu
ⁿ])
dan foydalanganlar
[qarang: 8, c. 146
–
165.].
Ar
abcha leksemalarining rus tiliga oʻzlashtirishida XVI–
XVII asrlarlarda
Buxoro va Xiva xonlklarining Rossiya bilan diplomatik yozishmalri muhim rol
oʻynagan. Bunga arab alifbosi bilan ushbu xonliklarning rasmiy –
O‘rta Osiyo
turkiy (turkiy til) va forsiy (f
ors tili) tillarida yozilgan [bu haqda batafsiд qarang:
5, c 68] xonlarning yorliqlari, elchilarning arznomalari va ulaning rus tezyozuvida
bitilgan tarjimalari matnlarida qo
‘
llanigan
ﹲﺮﻳﹻﻣﺃ
[
ạảmīruⁿ] –
o
‘
zb.
amir
‘
Buxoroda
va ba’zi musulmon mamlakatlarida
: xonlik, podsholik unvoni hamda shu unvon
egasi’ [9, b. 78], rus.
эмир
‘титул мусульманского владетельного князя в
некоторых странах Азии и Африки, титул правителя Афганистана
(в 1826
-
1926 гг.) и дореволюционной Бухары, а также лицо, носящие такой
титул’
[4, c. 919],
ﹲﺶﺎﹷﻣﹸﻗ
[qumāsẖ
u
ⁿ] –
o
‘
zb.
qumosh
“
mato, gazlama
” [9,
b. 377],
rus.
кумач
‘хлопчатобумажная ярко
-
красная ткань’
[4, c. 415],
ﹸﺲﻠﹿﻄﺃ
[
ạảt ̊
lasu]
–
o‘zb.
atlas
“bir tomoni yaltiroq, guldor, kudunglangan mahalliy ipak gazlama”
[9, b. 114], rus.
атлас
‘
c
орт шелковый ткани’ [4,
c. 98],
ﹲﻞﹷﻣﹿﺨﹹﻣ
[muk
h ̊
malu
ⁿ] –
o‘zb.
barxit
‘duxoba, baxmal’, rus.
бархат
‘плотная ткань с мягким гладким и
густым ворсом’ [4, c. 118] каби arabcha so‘zlar misol bo‘la oladi.
Yuqorida keltirilgan misollar shundan darak bera
diki, arabcha o‘zlashmalar
o‘zbek va rus tillarining qoidalariga muvofiq grafik, fonetik, struktur, semantik va
grammatik nuqtai nazardan moslashgan. Masalan, arab tilida payg‘ambarni
bildiruvch
ﹲﺮﻳﹻﻣﺃ
[
ạảmīruⁿ]
so
‘
zi forsha
ﻩﺪﺍﺯ
[zādə
]
‘
tug
‘
ilgan
’
so
‘
zi bilan qo
‘
shilgan
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
8
va
ﻩﺪﺍﺯﺮﻳﻣﺍ
[āmīrzādə
]
‘
amirdan tug
‘
ilgan
’, ‘
amirning o
‘
g
‘
li
’
ma
’
nolarida murakkab
terminni yuzaga keltirgan. Keyinchalik
ﹲﺮﻳﹻﻣﺃ
[
ạảmīruⁿ]
so
‘
zi qisqarib,
ﺮﻳﻣ
[mīr]
shaklini olgan. Forsha
ﻩﺪﺍﺯ
[zādə
] so
‘
zidagi
ﺍﺯ
[zā] –
birinchi bo
‘
g
‘
in
ﻩﺪ
[d
ə
]
–
ikkichi
bo‘g‘inning tushib qolishi hisobida ushbu o‘zakka qo‘shilgan. Natijasida yangi
qisqartma arabcha-forscha
ﺍﺯﺮﻳﻣ
[mīrzā] so‘
zi yuzaga kelgan [bu haqda batafsil
qarang: 6]. U quyidagi ma’nolarda qo‘llanilgan: “yozuvchi, kotib, buxgalter kotib;
a
yol tomonidan Payg‘ambar avlodining qarindoshi (mirzo unvoni Forsda barcha
shahzodalarga berilgan,
–
u bu holda ismdan keyin qo’yiladi ..., shuningdek, har
bir savodli ziyoli kishiga berilgan, lekin u ism oldida turadi) [2, c. 493].
O‘zbek va rus tillarining lug‘at qatlamlarida boshqa arab tiliga oid
leksemalar mavjud. Ulardan quyidagi leksik-
semantik guruhlar e’tiborni o‘ziga
jalb qiladi:
1.
Islom printsiplari va an’analarini tavsiflash va izohlashda qo‘llaniladigan
ekzotizmlar: o
‘
zb.
Qur
’
on
, rus.
Коран
<
ﹲﻥﺁﹾﺮﹸﻗ
[qu
r̊ậ
nu
ⁿ],
o
‘
zb.
Alloh
, rus.
Аллах
<
ﷲ
[
ạảllãh],
o
‘
zb.
imom
, rus.
имам
<
ﹲﻢﺎﹷﻤﺇ
[
ại̹māmuⁿ] ,
o
‘
zb.
masjid
, rus.
мечеть
<
ﹲﺪﹻﺠﹿﺳﹷﻤ
[ma
s̊
jidu
ⁿ],
o
‘
zb.
Sunna
, rus.
Сунна
<
ﹲﺔﳲﻨﹹﺳ
[sunãẗ
u
ⁿ],
o
‘
zb.
minora
, rus.
минарет
<
ﺓﹶﺮﹷﻨﹷﻤ
[manāraẗ
u
ⁿ],
o
‘
zb.
muftiy
, rus.
муфтий
<
ﹴﺕﹿﻐﹹﻤ
[mu
f̊
ti
ⁿ],
o
‘
zb.
haj
,
rus.
хадж
<
ﹲﹼﺦﹷﺤ
[
ḥ
aju
ⁿ̃
], o
‘
zb.
hoji
, rus.
хадж
<
ﹲﹼﺝﺎﹷﺤ
[
ḥājuⁿ̃
].
2.
Ijtimoiy holatga tegishli leksemalar: o
‘
zb.
admiral
, rus.
адмирал
<
ﹲﻞﺍﹶﺮﹻﻤﺃ
[
ạảmīrāluⁿ],
o
‘
zb.
vazir
, rus.
визирь
<
ﹲﺮﻳﹺﺯﹶﻮ
[wazīruⁿ],
o
‘
zb.
xalifa
, rus.
халиф
<
ﺔﹷﻐﻳﹷﻠﹷﺨ
[k
ẖalīfaẗ
u
ⁿ],
o
‘
zb.
shayx
, rus.
шейх
<
ﹲﺦﹿﻳﹷﺷ
[s
ẖ
a
ẙ
k
ẖ
u
ⁿ].
3.
O‘simliklar, mevalar va ichimliklar nomlari: o‘zb.
baqlajon
, rus.
баклажан
<
ﹲﻥﺎﹷﺠﹿﻨﹺﺪﺎﹷﺑ
[bādin̊jānuⁿ],
o
‘
zb.
kofe
, rus.
кофе
<
ﹲﺓﹶﻮﹿﻬﹷﻗ
[qa
h̊
wa
ẗ
u
ⁿ],
o
‘
zb.
tut
, rus.
тут
<
ﹲﺕﻮﹹﺗ
[tūtuⁿ],
o
‘
zb.
sirop
, o
‘
zb.
сироп
<
ﹲﺐﺍﹶﺮﹷﺸ
[s
ẖarābuⁿ].
4.
Ilmga taaluqli terminlar: o
‘
zb.
shifr
, rus.
шифр
<
ﹲﺮﹿﻐﹻﺸ
[s
ẖ
i
f̊
ru
ⁿ].
Ko
‘
rib chiqilgan materialga asoslanib, xulosa sifatida quyidaglarni
ta]kidlash maqsadga muvofiq:
1.
O‘zbek va
rus tillariga arabcha leksemalarning tarixan kirib kelishi
Markaziy Osiyo hamda Evropada arablarning ko‘p yillar o‘rnashib olganligi, islom
dini, ilm-fani va madaniyatini tarqalganligi bilan b
og‘liq.
2.
Turkiy va slavyan tillari, jumladan o‘zbek hamda rus, lug‘at qatlamlarida
ko‘plab arabcha o‘zlashmalar fonetik, semantik, morfologik nuqtai nazardan
moslashib, qo‘llanib kelinmoqda.
3. Rus tiliga arabch leksik birliklarning asosiy qismi Markaziy Osiyo xalqlari
tillari orqali o‘zlashgan.
4.
O‘bek
va rus til
lari leksik qatlamida mavjud bo‘lgan ko‘pgina
arabcha
so‘larning tarixi tadqiq qilinmagan.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Аббасиды
// https://www.booksite.ru/fulltext/1/001/008/086/461.htm
2.
Г
a
фф
apo
в
M.A.
П
epc
ид
c
к
o-p
у
cc
кий
c
л
o
в
ap
ь
.
–
M.:
Н
a
ук
a, 1976.
–
Т
. II.
–
962 c.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
9
3.
История
арабского
языка
и
его
социолингвистическая
характеристика // http://files.school
-collection.edu.ru/dlrstore/96860c84-
e4e2-5b48-c366
4fc844dae955/1008048A.htm. 4. Крысин Л.П. Толковый
словарь иноязычных слов. –
М.: Эксмо, 2010. –
944 с.
4.
Кулмаматов
Д.С.
Лингвотекстологическое
исследование
переводных
дипломатических
документов
среднеазиатских
дел
Посольского приказа XVII в. // Вопросы языкознания. –
М.: Российская
академия наук, 2021. –
№ 2. –
С. 66–
75.
5.
Кулмаматов Д. С. Мурза
-
мирза. –
Русская речь
, 2014.
–
М.: Наука. –
№ 5. –
С. 118–
121.
6.
Огиенко И.И. Иноземные элементы в русском языке: история
проникновения заимствованных слов в русский язык. –
Киев: Тип. В. П.
7.
Бондаренко и П.Ф. Гнездовского, 1915. –
136 с.
8.
Рогачевская М.А. Русские деньги // ЭКО, 2006. –
№ 7. –С. 146–
165.
9.
O‘
zbek tilining izohli lu
g‘
ati.
–
T.: “O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi”
Davlat ilmiy nashriyoti, 2006.
–
Birinch jild.
–
680 b.
