“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
103
ADABIYOT MUZEYIDA SAQLANAYOTGAN ARAB TILIDAGI AYRIM
TOSHBOSMA ASARLAR
Shafoat Hasanova, Bahriddin Umurzoqov
professor.v.b. Oriental universiteti Sharq tillari kafedrasi
Annotatsiya.
O‘
zR FA Alisher Navoiy nomidagi Davlat adabiyot muzeyi
q
o‘
lyozmalar fondida k
o‘
pgina arab tilidagi manbalar saqlanadi. Maqolada ana shu
fondda saqlanayotgan arab tilidagi ayrim toshbosma asarlarning ilmiy tavsifi
berilgan. Ular arab tili lu
g‘
atshunosligi, nahv va sarfiga oid asarlar va ularning
sharhlaridan iborat.
Kalit s
o‘
zlar
: Asar, toshbosma, arab tili, nahv, sarf, ilmiy tavsif, Ibn Hojib,
“Kofiya”.
Аннотация.
Источники на арабском языке хранятся в рукописном
фонде Государственного литературного музея Республики Узбекистан
имени Алишера Навои. В статье дано научное описание некоторых арабских
литографий, хранящихся в этом фонде. Они состоят из работ по арабской
лексикографии, грамматике и использованию, а также комментариев к ним.
Ключевые слова
: Произведение, литография, арабский язык,
грамматика, научное описание, Ибн Хаджиб, «Кофия».
Abstarct.
Many sources in Arabic are stored in the manuscript collection of
the State Literary Museum of the Republic of Uzbekistan named after Alisher Navoi.
The article provides a scientific description of some Arabic lithographs stored in this
collection. They consist of works on Arabic lexicography, grammar and usage, as
well as commentaries on them.
Key words:
Work, lithography, Arabic, grammer, scientific description, Ibn
Hajib, “Kofia”.
ةصلاخ
ﻢتﻳ .
يﺑدلأﺍ فﺤتﻤلﺍ يف ﺕﺎطﻮﻄﺨﻤلﺍ ﺔعﻮﻤﺠﻣ يف ﺔيﺑﺮعلﺍ ﺔﻐﻠلﺎﺑ ردﺎصﻤلﺍ نﻣ ﺪﻳﺪعلﺍ نﻳزﺨﺗ
ﺕﺎعﻮبﻄﻤلﺍ ضعبل ﺎًيﻤﻠع ﺎًفصو لﺎقﻤلﺍ مﺪقﻳ .يﻳﺍﻮن ﺮيﺷ يﻠع ﻢﺳﺍ ﻞﻤﺤﻳ يذلﺍ ﻥﺎتسكﺑﺯوﺃ ﺔﻳرﻮﻬﻤﺠل يﻣﻮكﺤلﺍ
ﻮﺤﻨلﺍو يﺑﺮعلﺍ ﻢﺠعﻤلﺍ يف ﺕﺎفلؤﻣ نﻣ فلأتﺗ يﻫو .ﺔعﻮﻤﺠﻤلﺍ ﻩذﻫ يف ﺔنزﺨﻤلﺍ ﺔيﺑﺮعلﺍ ﺔﻳﺮﺠﺤلﺍ
،مﺍﺪﺨتﺳلاﺍو
.ﺎﻬيﻠع ﺕﺎقيﻠعتلﺍ ىلﺇ ﺔفﺎضلإﺎﺑ
ةيحاتفملا تاملكلا
،ﺐجﺎﺤلﺍ نﺑﺍ ،يﻤﻠعلﺍ فصﻮلﺍ ،ﻮﺤﻨلﺍ ،ﺔيﺑﺮعلﺍ ﺔﻐﻠلﺍ ،ﺔﻳﺮﺠﺤلﺍ ﺔعﺎبﻄلﺍ ،فﻨصﻤلﺍ :
“
كلﺍ
ﺎ
ﺔيف
.”
Dunyo xazinalarini t
o‘
ldirib turgan ming-minglab qadimgi yozma
yodgorliklar har bir xalqning
o‘
tmish madaniyatini
o‘
zida aks ettiradi. Ularda
xalqning boy ma
’
naviy va madaniy merosi, qadim urf-odati, e
’
tiqodi bilan bo
g‘
liq
k
o‘
plab ma
’
lumotlar jamlangan. Ota-bobolarimiz qoldirgan boy madaniy merosni
o‘
rganish, uni kelajak avlodlarga etkazish nafaqat yurtimizda, balki dunyo
olimlari oldidagi muhim masala b
o‘
lib qolmoqda.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
104
O‘
zR FA Alisher Navoiy nomidagi Davlat adabiyot muzeyi q
o‘
lyozmalar
fondida ham k
o‘
plab qadimiy manbalar va toshbosma (litografik) asarlar
saqlanadi. Muzey fondida umumiy hisobda 1500 ga yaqin toshbosma asarlar
saqlanadi. Ular turkey tildagi, fors tilidagi hamda arab tilidagi asarlardir.
Arab tilidagi litografik asarlardan tafsir va hadis ilmi, mantiq va kalom ilmi,
aqoid, fiqh, nahv va sarf ilmlariga oid asarlar nusxalari k
o‘
p. Quyida ulardan
ayrimlarining ilmiy tavsifini keltiramiz:
1.
Muxtor us-sihoh
حاحصلا راتخم
Arab lug
‘
atshunosligiga oid asar. Muallifi
–
رداقلا دبع نب رکب یبأ نبا دمحم
یزارلا
Muhammad ibn Abu Bakr ibn Abdulqodir ar-Roziy.
Mashhur lu
g‘
atnavis olim Ismoil al-Javhariy (X asr)ning shu nomli asarining
muxtasari.
Matn fasl nomi bilan 20 qatorni, matn oxiri 6 qator tashkil qiladi. Har bir
sahifa raqamlangan.
Boshlanishi (basmaladan s
o‘
ng):
ثوعبملا دمحم هقلخ ريخ یلع ملاسلا و ةلاصلا و معنلا عيمج یلع دماحلا عيمجب لله دمحلا
مملاا ريخ یلا
یبا نب دمحم هترفغم و هبر ةمحر یلا رقتفملا دبعلا )لاق( ملظلا حيباصم و مکحلا حيتافم هبحص و هلآ یلع و
یلاعت الله ةمحر یزارلا رداقلا دبع نب رکب
.
..
Oxiri:
رطقلا کئاع رجب لاهنم لاز لا و * لابلا یلع ّیمراد اي یملسا اي لاأ
Titul va oxirgi varaqda “Qo‘
lyozmalar instituti
–
Bosma kitoblar 60”,
“Navoiy adabiyot muzeyi qo‘lyozma fondi inv. № 60” va “Biblioteka Yubileyn.
Komiteta Navoi № 156” yozuvli muhrlar mavjud.
Kolofonda yozilishicha,
دمحم الله دبع
Abdulloh Muhammad matbaasida
1329 hijriy yilda Qohira shahrida bosilgan. Kolofon ostida noshir muhrining
shakli berilgan. Kitob oxirida bosmaxona haqida ma
’
lumot beruvchi ilova
keltirilgan.
Qizil rangli sun
’
iy charm qoplangan oddiy karton muqova. Nuqsoni:
Muqovaning orqa qismi kitobdan ajragan. 657-658 bet (1 varaq) kitobdan
ajralgan. 1-12 sahifalar (6 varaq) uringan holda. 662 sahifa.
O‘
lchami: 13x16 sm.
2.
Tuhfat ul-aziziyya
ةيزيزعلا ةفحت
Muallifi: [
یرابيوجلا یراخبلا ميحرلا دبع یضاقلا نبا
]
–
Ibn al-Qozi Abdurrahim al-
Buxoriy al-Jo
‘
yboriy tomonidan
دمحم ابا
یبرغملا دامح نبا دعسلا نبا
Abo Muhammad ibn
as-Sa
’
d ibn Hammod al-Ma
g‘ribiyning “Qasidai burda”siga yozilgan sharh.
“Qasidai burda”ning muallifi Misrda hijriy 608 yil shavvol oyining avvalida
tu
g‘
ilib, 690 yilda vafot etgan.
Kitob asarning yozilish sabablarini k
o‘
rsatuvchi debocha bilan boshlangan.
Kitobda qasidaning asl arabcha matni tagidan forsiy va turkiy tillardagi she
’
riy
tarjimasi berilgan. Asl arab tilidagi matn orasida shorih tomonidan turkiy tilda
izohlar berilgan.
Kitobning boshlanishi (basmaladan keyin 2 b.):
ئدتها ینسلاا کدمحب و
ئدتبا لاعلاا کمساب مهللا
Oxiri (103 b.):
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
105
رادمان ئلع نامثع و رکب وب ینعي
رلريد هک ندننکر ترد نيد هبعک
رايراچ
Matn jadval ichiga ikki ustun qilib k
o‘chirilgan. Arabiy matn yonida “arabiy”,
forsiy matn yonida “forsiy”, turkiy matn yonida “turkiy” degan yozuvlar qayd
etilgan.
Varaqlar raqamlangan, poygirlari ham bor.
Kolofon (103 b.):
دبع یضاقلا نبا مصتعملا مودخم فيرش ميظنتب ةدربلاب ةاّمسملا ةکرابملا ةديصقلا هذه حرش مظن مت دق و
امهبونذ الله رفغ یراخبلا ميحرلا
1293
Kitob
یدنفا یقوش
–
Shavqiy Afandi matbaasida bosilgan. 1a varaqda
ؤزج
یسورمون
۱
–
“
juz
’
raqami
–
1”,
رد هّيديجم کيراچ رب یتائيف
-
“
qiymati 1 chorik majidiyya
”
ekanligi haqidagi qaydlar mavjud. Kitobning yana
o‘
ziga xos tomoni shundaki,
uning q
o‘
shimcha vara
g‘
ida 5 baytdan iborat she
’
r keltirilgan. Uning 1-baytida
kitobning sohibi Ziyouddin qori ibn Eshon bobo Eshon (Ziyouddin qori ibn
Eshonboboxon
–
muftiy) ekanligini bayon qiluvchi bayt keltirilgan:
ناشيا اباب ناشيا نبا یراق
نيدلا ءايض بتک نيا بحاص
Qora rangli charm qoplangan karton muqova. 103 varaq (1a-103a).
O‘
lchami: 16x24,5 sm.
3.
Ilmi sarf
فرص ملع
Arab tili grammatikasiga oid asar. Kotibi Mullo Muhammad Usmon
Toshkandiy. Asarning boshi y
o‘
q. 3-betdan boshlangan. Asar matni 17x9 sm
o‘
lchovdagi jadval ichiga yozilgan.
Boshlanishi: (basmaladan s
o‘
ng):
هنيع ةلباقم ىف ناك ام فوجلاا و رسي و دعو وحن ءايدا واو هئاف ةلباقم ىف
Oxiri:
نرعشقي نارعشقت رعشقت نورعشقي نارعشقي رعشقي عراضم فرح
Asar 224-betda tugagan. Hoshiyada sharhi berilgan. Asar sharhi 22x13sm.
o‘
lchovdagi jadval ichiga qiyalatib yozilgan. Muqovasi t
o‘
q k
o‘
k naqshli qo
g‘
oz
yopishtirilgan karton muqova. Qo
g‘
ozi k
o‘
chib ketgan. CHetlari uringan.
Kitobning ustiga 865 raqami yopishtirilgan. Birinchi va oxirgi sahifalarida
Adabiyot muzeyi muhri bor. 1329 h.
4.
Kofiya
ةيفاكلا
Arab tili grammatikasiga oid asar.
Kotibi: Muhammadiy X
o‘
qandiy ibn Rahmonberdi Sufiy Oltiariqiy.
Boshlanishi: (basmaladan s
o‘
ng):
و مسا ىه و درفم ىنعمل عض و ظفل ةملكلا
فرح و لعف
Matn 16x7,5sm o
‘
lchovli jadvalga
joylashtirilgan. Kitobning 9 ta sahifasiga ochqich sifatida har bir yangi bob
boshlanadigan sahifa chetiga ip belgi yopishtirilgan. Asar 170-betda tugagan.
Oxiri:
لا مرحم رهش ةرغ ىف اهقحاول عم ةيفاكلا هلاسرلا تمت
ةنس ىف مارح
۱٣۱۱
ىف سيمخلا موي ىف ىرجه
ىقيرا ىتلآ ىفوص ىدرب نمحر نبا ىدنقوخلا ىدمحم دابعلا رقحا دي
Muqovasi jigarrang kartondan. Muqova ustiga b
o‘
z matosidan jild
kiydirilgan. Yoniga 868 raqami yozilgan qo
g‘
oz yopishtirilgan. Kitob Mullo
Muhammad Aliy Mullo Rahimx
o‘
ja ibn Alix
o‘
ja Eshon Shoshiy ehtimomi bilan
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
106
1310 hijriy yili Ramazon oyining
o‘
ninchisida Laxtin tipolitografiyasida bosilgan.
Birinchi va oxirgi sahifalarida Adabiyot muzeyi muhri bor. 170 sahifa.
O‘
lchovi
24x18sm.
5.
Al-kofiya ma
’
a-t-tarokib
بيكارتلا عم ةيفاكلا
Muallifi: Ibn Hojib, Zanjoniy, Abdurahmon Jomiy.
Arab tili fonetikasi, grammatika va sintaksisiga ba
g‘
ishlangan turkum
risolalar hoshiyasi.
Boshlanishi (basmaladan s
o‘
ng):
فرح و لعف و مسا ىه و درفم ىنعمل عض و ظفل ةملكلا
Oxiri:
نانز
تمت ليضفت مسا مسا تنؤم عمج هغيصرت هدشنز
مت
۱٣۱٢
Asar sar
g‘
ish rang qo
g‘
ozga yozilgan. Har bir sahifaga uch ustun qilib matn
joylashtirilgan. Matn nasta
’
liq xatida.
Kitob muqovadan ajralgan. Muqova charmdan, jigarrang unga 480 raqami
yozilgan qo
g‘
oz yopishtirilgan. Kitob tituli va asar oxirida Adabiyot muzeyining
muhrlari bosilgan. Kitob ta
’
mir talab.
Kitob Toshkentdagi Kamenskiy bosmaxonasida 1893 yili bosilgan.
158 sahifa.
O‘
lchami: 19x28 sm.
6.
Sharhi Shofiyayi Raziyuddin Astrobodiy
تسا نيدلا ىضر ةيفاش حرش
ىدابار
Arab tili grammatikasi va uning sharhiga ba
g‘
ishlangan asar.
Muallifi: Rafiyuddin Astrobodiy.
Asar mazmuni: Arab tili fonetikasi, morfologiya va sintaksisiga
ba
g‘
ishlangan. Harflarning harakatlanishi, masdar (ot), fe
’
l va ularning birlik va
k
o‘
plik holatlari, hamza va ziyoda harflar, illatli s
o‘
zlar haqida s
o‘
z yuritilgan.
436 sahifa..
O‘lchami: 18x27 sm. Noshiri: “Siddiqiy” matbaasi, Lohur,
1315 hijriy yil.
7.
Ba tafsili Akmaliy
ىلمكا ليصفت هب
Arab tili grammatikasi va uning sharhiga ba
g‘
ishlangan asar.
Muallifi: Shayx ibn ul-Hojib, Mulla Akmalxon ibn Mulla Yusufxon domla
(tuzuvchi).
Asar mazmuni: Kofiya, ya
’
ni ibn Hojibning arab tili nahv va sarfiga
ba
g‘
ishlangan asarini Akmaliy ixchamlashtirib, nashr qilgan va
o‘
z davri
o‘
quvchilariga darslik sifatida xizmat qilgan.
192 sahifa.
O‘lchami: 17x27 sm. Noshiri: “V.M.Ilin” matbaasi, Toshkent,
1328 hijriy yil.
8.
Sharhi mi
’
a omil
لماع ةائم حرش
Abdulqohir bin Abdurrahmon al-Jurjoniyning arab tili grammatikasiga oid
asarining sharhi.
Boshlanishi (basmaladan s
o‘
ng):
ىفطصملا دمحم انديس ىلع ةولصلا و ةملكلا هئلاآ و ةلماشلا هئامعن ىلع لله دمحلا
Oxiri:
كب نبا راتخم وه و مزاجلا و بصانلا لماعلا نع هدرجت
تمت
Kitob muqovasi kartondan, ajralib ketgan. Jimjimador rangda muqovaning
ostki qismida 469 raqami yozilgan qo
g‘
oz yopishtirilgan. 1860 yilda Lakxnavda
“Munshiy” bosmaxonasida chop etilgan. 50 sahifa (1
-50).
O‘
lchami: 17x 26 sm.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
107
9.
Daririy
ىريرض
Arab tili grammatikasiga oid asar. Uning muallifi Abdulhasanali bin
Muhammad bin Ibrohim ad-Daririydir. Bu kitobning tuzuvchisi Abdulhasanali
Hamiduddin Qahandaziydir. Asar fasllarga b
o‘
linib bayon qilingan. Uning
sharhlari va forsiy tarjimalari ham hoshiyalarda yozib borilgan.
Boshlanishi (basmaladan s
o‘
ng):
هلوسر ىلع ةولصلا و نيملاعلا و نيملاعلا بر لله دمحلا
نيعمجا هلآ و دمحم
Oxiri:
ملا ةلزنمب انهه اهنلا هنع ةطقاس
Bu asar ham sar
g‘
ish rangli qo
g‘
ozga yozilgan. Kitob Lahurda 1318 hijriy
yilda chop etilgan. Oxirgi sahifasi yirtilgan. 32 sahifa.
O‘
lchami: 17x25 sm.
Yuqorida keltirilgan arab tilidagi toshbosma asarlarning ilmiy tavsiflaridan
shu narsa ma
’
lum b
o‘
ladiki, ularning aksariyati arab tili nahv va sarfiga
ba
g‘
ishlangan asarlar va ularning sharhlaridir. Arab tili grammatikasiga oid
kitoblarning keng tarqalganligi ularning madrasalarda darslik sifatida
o‘
qitilgani
bilan izohlanadi.
S
o‘
nggi yillarda bir guruh olimlarimiz tomonidan muzey fondida
saqlanayotgan q
o‘
lyozma va toshbosma asarlarning kataloglari
o‘
zbek, rus va
ingliz tillarida nashrga tayyorlandi va ilmiy jamoatchilikka taqdim etildi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Alisher Navoiy nomidagi Davlat adabiyot muzeyida saqlanayotgan
q
o‘
lyozmalar katalogi / Tuzuvchilar: S.Hasanov, J. J
o‘
raev, Sh. Hasanova, M.
Rashidova,
–
T.: Firdavs-Shoh, 2022. -564 b.
2.
Katalog rukopisey gosudarstvennogo muzeya literatur
ы
im. Alishera
Navoi / podgotovka k izd: A.Kayumova, B.Xasanova, B.Kasimxonova,
M.Rashidova, J.Juraev, S.Kadirova, F.Ikramova, O.Alimova, Sh.Xasanova. -T.: 2006.
-256 s.
3.
Sh. Khasanova. About the manuscript fund of the museum of literature /
Innovative Development of modern science:theory, methodology, practice.
International Scientific and Current Research Conferences. March 25, 2022.
Pages: 66-69.
