“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
381
TERMIN TUSHUNCHASI VA TERMINOLOGIK
BIRLIKLARNING TURLARI
Jumyazova Shaxnoza Faxriddin qizi
O‘
ZDJTU tarjimonlik fakulteti 1-kurs magistranti
jumyazovashaxnoza@gmail.com
Annotatsiya.
Ushbu maqolada tilshunoslikning muhim qatlami
tilshunoslikning muhim qatlami xisoblangan termin va terminologiya haqida
muhim ma
’
lumotlar hamda olimlarning ta
’
riflari tahlilga tortilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
termin, terminologiya,terminologik birliklarning turi,sohalar
kesmida vazifasi va yuridik sohaga oid terminlar.
Abstract.
In this article, important information about terms and terminology,
which are considered an important layer of linguistics, as well as definitions of
scientists, are analyzed.
Key words:
term, terminology, type of terminological units, function in cross-
section of fields and terms related to the legal field.
Аннотация.
В данной статье анализируются важные сведения о
терминах и терминологии, которые считаются важным пластом
языкознания, а также определения ученых.
Ключевые слова:
термин, терминология, тип терминологической
единицы, функция в разрезе отраслей и терминов, относящихся к правовому
полю.
Hozirgi
o‘
zbek adabiy tili terminologiya alohida
o‘
rin va mavqega egaligi
bilan ajralib turadi. Terminologiyaning til lu
g‘
at tarkibidagi roli haqida
tilshunoslar turlicha fikr yurtdi.
V.P. Danilenkoning ta
’
kidlashicha, terminologiya deganda umumadabiy
tilning mustaqil funksional turi, ya
’
ni an
’
anaviy fan tili (fan, ilm yoki texnika tili)
nazarda tutiladi. (Danilenko 1377; 8). Fan tili umumadabiy tilning funksional
sistemalaridan biri sifatida jonli s
o‘
zlashuv tili va badiiy adabiyot tili
tushunchalari bilan bir qatorda turadi. Fan tili umumadabiy tilning funksional
sistemalaridan biri sifatida jonli s
o‘
zlashuv tili va badiiy adabiyot tili
tushunchalari bilan bir qatorda turadi. X. Xayuellning qayd etishga k
o‘
ra,
terminologiya muayyan fanga oid terminal yoki texnika sohasida q
o‘
llanadigan
s
o‘
zlar yi
g‘
indisidir. Biz qayd etish orqali ular ifodalaydigan tushunchalarni ham
qayd etamiz. (Whewell 1367). Termin s
o‘
zini turlicha tushunish mavjud.
Chunonchi, mantiqshunos (logik)lar uchun termin aniq obektga tegishli
tavsif (yoki tavsiflar) yi
g‘
indisini nazarda tutuvchi va unda tadbiq etuvchi s
o‘
z
hisoblanadi. Fandagi har qanday rivojlanish, taraqiyot ilmiy terminlarning yuzaga
chiqishi yoki oydinlashishidan darak beradi. H. Jamolxonov terminga
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
382
munosabatda b
o‘
lar ekan quyidagicha
yozdi; “Terminlar fan
-texnika, adabiyot,
sa
’
nat va boshqa sohalarga oid ixtisoslashgan, q
o‘
llanishi muayyan soha bilan
chegaralangan tushunchalarni ifodalaydigan nominativ birlikdir: gulkosa,
(botankiada); t
o‘
rtburchak, kvadrat (geometriyada); ega, kesim (tilshunoslikda);
qofiya, turoq, vazn (adabiyotshunoslikda) kabi. “Terminologiyaning rivojlanishi,
boyish y
o‘
llari har xil; boshqa tillardan s
o‘
z olish, ya
’
ngi s
o‘
z yasash, ayrim
fammatik kategoriyalarning leksikalashuvi s
o‘
z birikmasining semantic bir butun
holga kelib qolishi va boshqa bugungi kunda
O‘
zbek terminologiyasining boyish,
asosan, boshqa tillardan s
o‘
z olish va ichki s
o‘
z yasash hisobiga r
o‘
y bermoqda.
U yoki bu soha terminologik tizimning barqarorligini belgilovchi asosiy omili
uning tartibga solinganligi va muntazamligidir. Bunda
G‘
arb falsafasi va
matniqning asosiy matnlari va mualliflariga qaytishga t
o‘g‘
ri keladi.
Masalan, Dekart (1599
–
1650) Rearmur (1683
–
1757) va Buffon
o‘
qish
bugungi kunda terminologiya fanini tavsiflashda q
o‘
llanilayotgan asosiy s
o‘
z va
tushunchalar avvaldan ma
’
lum b
o‘
lganligini aniqlashga imkon beradi. 17
–
18 asr
olimlarining tabiat ob
’
ektlarini tasvirlashga kirishgan asarlari. Boshqa tomondan,
terminologiya fani til va tillar bilan shu
g‘ullanishi kerak uning qamrovi” belgi”,
“tushuncha”, va “ob’ekt” o‘
rtasidagi bo
g‘
lanishni aniq qilishdir.
“Belgi” (fransuzcha “konseptsiya”) odatda fikr birligi sifatida qaraladi.
Aniqro
g‘
i, biz yashayotgan dunyo k
o‘
p turdagi narsalardan iborat. Olimlar odatda
bunday narsalarni, “ob’ektlar” yoki “obektlar” deb nomladi. Terminologiya fanida
nazariya bilan mustahkamlangan nom” ob’ekt”ni moslashtirishmiz va nishonga
olishmiz kerak. Bu sxema Aristoteldan (asosan Organon va Metafizikada) kelib
chiqqan. Bu
O‘
rta asrlarning Sxolastik falsafasi b
o‘
lgan Stoikchilar tomonidan tez-
tez qayta ishlatilgan.
Zamonaviy falsafada Kodillakdan Gusserlargacha q
o‘
llanilgan Evgen
Vyuster terminologiya fan b
o‘
lishi mumkinligini k
o‘
rgan edi. (1931).
O‘
zbek
adabiy tili leksikasi qonuniyatlari negizida shakllangan terminologik leksika
tarixini qadimgi turkey til (VII
–
X) terminologiyasi, eski turk tili (XII
–
XIV)
terminologiyasi, eski
O‘
zbek adabiy tili (XV
–
XX asr) terminologiyasi sh
o‘
rolar
davri
O‘
zbek tili terminologiyasi va istiqlol davri
O‘
zbek tili terminlogik leksik
tizimida intralingvistik va ekstralingvistik omillar negizida sodir b
o‘
lgan
jarayonlarni anglab yetish imkonini beradi. Eski
O‘
zbek adabiy tili
terminologiyasining takomillashuvida, uning yanada yuqori bosqichga
k
o‘
tarilishida tilning ichki qonuniyatlari qatori tashqi ta
’
sir ya
’
ni ekstralingvistik
omillarning roli salmoqli b
o‘
lgan
o‘
zbek adabiy tilining asoschilari Alisher Navoiy,
uning Lutfiy, Atoiy, Sakkokiy, Yaqiniy singari salaflari, Bobur, Muhammad Solih,
Ogahiy, Munis kabi izdoshlari tomonidan ta
’
lif etilgan badiiy, tarxiy, ilmiy asarlar
leksik boyligi tahlilidan kelib chiqqan holda aytish joizki,
o‘
zbek tili ichki
imkoniyatlaridan keng foydalanilgan tarzda termin yaratish bu davr uchun ancha
sermahsul usul hisoblangan.
O‘
zbek tili terminlar tizimning boyishida (ana shu
ikki usul asosiy r
o‘
l
o‘
ynaydi) morfologik (affiksatsiya)va sintaktik s
o‘
zlarga
s
o‘
zlarni q
o‘
shish) usul bilan s
o‘
z yasalishi tushuniladi.
Ilmiy terminlarning morfologik usul bilan yasalishi.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
383
Morfologik usul bilan termin yoki s
o‘
z yasash shunday usulki, unda
o‘
zak
negiziga s
o‘
z yasovchi q
o‘
shimchalar q
o‘
shiladi va yangi termin hosil qilinadi.
Masalan,
“O‘
zbek tilining izohli lu
g‘ati” dagi 60000 dan ortiq so‘
zning 75-80% s
o‘
z
yasovchi q
o‘
shimchalar bilan yasalganligi fikrimizni isbotlaydi.
-lik, -chilik, -gar, -dor, -uvchi, -chi kabi s
o‘
z yasaovchi q
o‘
shimchalar
yurispredensiya tarmoqlarida faol q
o‘
llaniladi. Masalan adavokat-lik, ijrochilik,
bosqinchilik, josuslik, terrorchilik, davlatchilik, mahalliychilik, millatchilik,
javobgar, da
’
vogar, gumondor,manfatdor,jinoyatchilik va h.k.
Ilmiy terminlarning sintaktik usul bilan yasalishi.
Sintaktik usul bilan termin yasalishi deganda s
o‘
z birikmasining s
o‘
zga
aylanishi tushuniladi. Til taraqqiyoti jarayoni ma
’
lum bir s
o‘
z birikmasi yagona
leksik ma
’
no kasb etishi natijasida sintaktik birlikdan leksik birlikka aylanadi.
Ya
’
ni birikma xarakteridagi terminlar nominative vazifani bajarib, bir yagona
termin shakliga
o‘
tadi. Bu hodisa sohaga oid tarxiy terminlarning yasalishda ham
faol b
o‘
lgan. Masalan; mingboshi, ellikboshi, yuzboshi, qozikalon, mirzaboshi kabi
q
o‘
shma s
o‘
zlar shu y
o‘
l bilan yuzaga kelgandir. Tuzilishi jihatidan birikma
terminlar tarkibidagi s
o‘
zlarning
o‘
zaro birikishga qarab bir necha xilga b
o‘
lish
mumkin. Masalan: ot+ot: ish haqi, ish vaqti, sud ajrimi, sud ijrochisi, davlat
suvereniteti; sifat+ot:intizomiy jazo, ma
’
muriy jazo, madaniy meros; ot+harakat
nomi: mol-mulkni, musodara qilish, pora berish, pora olish va h.k. Albatta,
terminlarning bunday holda yuzaga kelishi tilning ma
’
lum bir qonuniyatlariga
asoslanadi. S
o‘
z birikmalarini hosil qilishda ishtirok etuvchi moslashuv,
boshqaruv, bitishuv hodisalari endi terminlar tizimida sintaktik birliklar emas,
balki lu
g‘
aviy birliklar
–
biriliklar emas, balki lu
g‘
aviy birliklar
–
birikmali
terminlarning yuzaga kelishda asosiy vosita b
o‘
lib xizmat qiladi.Sodda
terminlar,Yasama terminlar, Q
o‘
shma terminlar mavjud.
Sodda terminlar
Tarkibida s
o‘
z yasovchi va
o‘
z
o‘
zgartiruvchi affikslarning bor yo
‘
qligiga
qaramay, yol
g‘
iz bir
o‘
zakdan yoki negizdan paydo b
o‘
lgan, birgina lu
g‘
aviy
ma
’
noli qism b
o‘
lgan s
o‘
z hisoblanadi. Masalan ; shtab, avtomat (harbiy ) panjara,
shpal, yo
g‘
och (yo
g‘
ochsozlik), guvoh(yuridik).
Sodda terminlar ikki guruhga b
o‘
linadi: Tub terminlar-yol
g‘
iz
o‘
zakdan
hosil b
o‘
lgan terminlar: bola, mebel.
Yasama terminlar
–
tub terminlarga biror yasovchi affikisning q
o‘
shilishi
bilan hosil b
o‘
lgan terminlar: mebelsozlik,duradgorlik (yo
g‘
ochsozlik)
jinoyatchi(yuridik ).
Q
o‘
shma termin-ikki va undan ortiq sodda terminlarning birikuvidan
tuzilgan terminlar. Q
o‘
shma terminlar ham q
o‘
shma s
o‘
zlar kabi
o‘
z qatlam
s
o‘
zlaridan, boshqa til materiallaridan hamda har ikkala manbaning
o‘
zaro
q
o‘
shilishidan yasaladi.
Yuridik terminlarni tuzilishiga k
o‘
ra tasniflash hisoblanib, Sh. Kochimov
quyidagicha tasniflaydi:
–
Kuzatishlar shuni ko rsatdiki, tuzilishi jihatidan
o‘
zbek
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
384
yuridik terminlari bir, ikki, uch, ba
’
zan to rt va undan ortiq so zlardan tashkil
topadi. Masalan:
1.
Ikki s
o‘
zdan tashkil topgan terminlar:jinoyat kodeksi, Oliy sud, qonun
ijodkorligi, oliy jazo, ma
’
muriy ishlar, jinoiy jazo kabilar.
2. Uch s
o‘
zdan tashkil topgan terminlar:ozodlikdan mahrum etish, jinoyat-
qidiruv b
o‘
limi, sudning boshqaruv majlisi, qonun chiqaruvchi organ kabilar.
3. T
o‘
rtta s
o‘
zdan tashkil topgan terminlar:dastlabki huquqiy holatni tiklash
(restitutsiya), tibbiy xarakterdagi majburlov choralari kabilar.
4. Beshta s
o‘
zdan tashkil topgan terminlar:ikki yoki undan ortiq sudlangan
shaxs (retsidivist), hokimiyat va xizmat vakolatlaridan chetga chiqish kabilar.
O‘
zbek yuridik terminlarining asosiy qismini bir va ikkita so zdan tuzilgan
terminlar tashkil qiladi. Uch va undan ortiq so zlardan tashkil topgan terminlar juda
kamdan kam uchraydi.
Xullas, terminlar umumadabiy s
o‘
zlardan tubdan farqlanuvchi leksik
qatlamni
o‘
zida mujassam etadi. Ushbu farq quyidagi asosiy xususiyatlarda aksini
topadi: semiotik (terminlarda belgi va ifodalovchi
o‘
zaro simmetrik munosabatga
kirishadi); vazifaviy (terminlar nafaqat nominativ,balki definitiv funksiyaga
egaligi bilan ham xarakterlanadi); semantik(terminlar faqat maxsus
tushunchalami ifodalaydi, ulaming har biri
o‘
z ma
’
nosiga k
o‘
ra unikaldir);
tarqalish, ommalashish (faqat fan tiliga oid terminlar muayyan qismining
umumadabiy tilga kirishi ulaming boshqa sistemaga xosligiga t
o‘
sqinlik
qilmaydi); shakllanish y
o‘
llari va vositalari(terminologiyada umumadabiy til s
o‘
z
yasalishi vositalarining harakatimaxsuslashgan, standart, tur
g‘
un modellami
ishlab chiqishga b
o‘
ysunadi) (Danilenko, 1977; 208).
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Hamidulla Dadaboyev,
O‘
zbek terminologiyasi: Alisher Navoiy nomidagi
Toshkent davlat
O‘
zbek tili va adabiyoti unversiteti talablar uchun
o‘
quv q
o‘
llanma -
T.:
O‘
qituvchi, 2019.
2. Handrik J.Kockaert fried Steurs. Handbook of Terminology
–
How to build
terminology science Volume 1 -P.34..
3. S.U. Mavlonova, M. Sa
g‘
dullayev. "
O‘
zbek tilining sohada q
o‘
llanish ":
Samarqand Davlat Meditsinasi,Chorvachilik va Biotexnologiya unversiteti toshkent
filiali 1 kurs talablar uchun
o‘
quv q
o‘
llanma -T,:
o‘
qtuvchi,2023.
4. Sabirov.A."Termin va Terminologiyaga berilgan tariflar " maqola
ISSN:2181-2489 Volume 2 ISSUE 6 :2022,446 b.
5. Rajabov.S. "Qonun tili terminologiyasining tasnif masalasi" maqola
ISSN:2181-2454 Volume 2 ISSUE 1 2022,263 b.
6.
Ўзбекистон
миллий
энциклопедияси
. 2000. 7.
Ўзбекистон
юридик
энсиклопидияси
.
–
Т
.:
Адолат
. 2009.
8. tsuull.uzhttp://library.navoiy-
uni.uz ›
...
