“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
631
NUTQNING TA
’
SIRCHANLIGINI OSHIRISHDA UNDOV S
O‘
ZLARNING
O‘
ZIGA XOS GRAMMATIK XUSUSIYATLARI
Iroda Kaxarova
Filologiya fanlari b
o‘
yicha falsafa doktori (PhD)
O‘
zbekiston davlat jahon tillari
universiteti doktoranti Toshkent,
O‘
zbekiston
Annotatsiya.
Undov s
o‘
zlar insonlar turli his-kechinmalarini ifodalash,
diqqat qaratishga jalb qilish, biror kishini yoki qaysi bir jonivorni chaqirish
jarayonida ishlatiladigan s
o‘
zlar b
o‘
lib, leksik (atash) ma
’
no ifoda etmaydi. Shunday
b
o‘
lsa-da, ongda muayyan tushuncha hosil qiladi. Ushbu maqolada
o‘
zbek tilida
undov s
o‘
zlarning til va nutqdagi taraqqiyotini Mahmud Qosh
g‘
ariy devon-lu
g‘
ati,
mumtoz va zamonaviy ijodkolarning asarlari tili misolida k
o‘
rib chiqildi.
Kalit s
o‘
zlar:
undov s
o‘
z, devon, his-hayajon undovi, emotsiya, emotiv
nominatsiya.
Аннотaция
.
Восклицательными
словами
называют
слова,
употребляемые в процессе выражения различных чувств людей, привлечения
внимания, призыва человека или животного, и не выражающие лексического
(именного) значения. Тем не менее, это создает в уме определенную концепцию.
В данной статье развитие восклицательных знаков в узбекском языке и речи
рассмотрено на примере деван
-
словаря Махмуда Кашгари, языка произведений
классических и современных писателях
.
Ключевые слова
:
восклицательное слово, деван, восклицание эмоции,
эмоция, эмоциональная номинация.
Annotation.
Exclamatory words are used in the process of expressing
different feelings of people, attracting attention, calling a person or an animal, and
do not express a lexical (name) meaning. Nevertheless, it creates a certain concept
in the mind. In this article, the development of exclamations in the Uzbek language
in the language and speech was considered on the example of Mahmud Kashgari
’
s
devan-dictionary, the language of the works of classical and modern writers.
Key words:
exclamation word, devan, exclamation of emotion, emotion,
emotional nomination.
Har qanday tilning lu
g‘
at tarkibida katta xajmdagi undov s
o‘
zlar mavjud.
Ular emotsional muloqotning hamma holatlari uchun xizmat qiladi. S
o‘
zlovchi
ularni q
o‘
llash qoidasini biladi va bir-biridan ma
’
nosiga k
o‘
ra farqlaydi.
Undov s
o‘
zlar
–
inson hissiyotini, birovning diqqatini tortishni, biror
jonivorni chaqirishni ifodalash uchun ishlatiladigan s
o‘
zlar. Ular garchi leksik
(atash) ma
’
no ifoda etmasa-da, ongda idrok etiladi va tushuncha hosil qiladi.
Lisoniy moddiylashgani tufayli xotiradan
o‘
rin egallagan. Bunga ularning ong va
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
632
til tizimiga daxldorligi zamin yaratgan. T
o‘g‘
ri, undov s
o‘
zlar tasavvurda obraz
hosil qilmaydi, lekin ularning ongda idrok etilishi orqali jamlangan bilimlar
turlicha xarakter kasb etadi. Bundan undov s
o‘
zlarning turli ma
’
noviy guruhlari
paydo b
o‘
ladiki, ularni ma
’
nosiga k
o‘
ra tasniflash mumkin b
o‘
ladi. Undov s
o‘
zlarni
lisoniy birlik sifatida guruhlantirish uchun, avvalo, ularning uslubiy jihatdan turli
ma
’
nolarni ifodalashi e
’
tiborga olinishi lozim b
o‘
ladi.
O‘
zbek tilida undov s
o‘
zlarni diaxron va sinxron turlarga b
o‘
lib
o‘
rganish
mumkin. Buning uchun dastlab Mahmud Qosh
g‘
ariyning
“Devonul lug‘otit turk”
kitobida uchraydigan undovlarga e
’
tibor qaratdik.
Hayvonlarni harakatga undash, chaqirish, yurgizish yo t
o‘
xtatish, qaytarish,
so
g‘
ish, su
g‘
orish, haydash,
o‘
rnidan tur
g‘
azish yoki ch
o‘
ktirish kabi holatlarda
turli undov s
o‘
zlardan foydalaniladi. Hatto ulardan ayrimlari faqat ma
’
lum bir
hayvonga qarata aytilishi bilan chegaralanadi. Masalan, chuk-chuk, ch
o‘
k-ch
o‘
k
(chix-chix) undovi tuyani ch
o‘
ktirishdagina q
o‘
llanadi (I, 321). Agar toycha biya
yurayotganda (onasi)dan orqada qolib k
etsa, unga еtib olishga undab “qurï
-qur
ï”
(III, 242) s
o‘
zi orqali chaqiriladi.
Otni yurgizish uchun “chuh”, to‘xtatish uchun “dirr” undovlari ishlatilsa,
eshakni t
o‘xtatish uchun “tushu
-
tushu”, “ish” so‘
zlari q
o‘
llanadi (III, 244). Ularni
bir-birining
o‘
rnida q
o‘
llab b
o‘
lmaydi.
Hӭch
-
hӭch
(hech-hech), xoch-xoch
–
echki podasini haydashda
q
o‘
llanadigan s
o‘
zdir (II, 326). Asli bu s
o‘z ӭch
-
ӭchdir. Shu so‘zning boshidan “h”
undoshi orttirilishi natijasida “prokopa” hodisasi yuz bergan. So‘
z boshidan bir
undoshning orttirilishi tilshunoslikda “prokopa” deb yuritiladi. Bu arabchaga
o
‘
xshaydi. Chunonchi arablar qo
‘
y boqishdagi chaqiriqlarida
ﻫ
ﭞﭴﻬﭵ
deydilar. Bu
q
o‘ylarni qaytarish uchun “baqirdim” demaganidir.
Echkilarni chaqirishda, su
g‘
orishda chik-chik yoki chilik-chilik (chigi-chigi)
singari undov s
o‘
zlar q
o‘
llanadi (I, 331).
H
o‘
kizni su
g‘
orishda
“osh
-
osh”,
“ush
-
ush” yoki “ho‘
sh-h
o‘sh” so‘
zlaridan
foydalaniladi (I, 69).
Agar mollar bosh bermay harakatlansa, ularni tinchitish uchun hach-hach,
h
o‘
sh-p
o‘
sh, x
o‘
sh-x
o‘
sh degan undov s
o‘
zlar q
o‘
llansa, ayrim s
o‘
zlar ularni
yurgizish uchun aytiladi. Masalan, chuh-chuh
–
otni yurgizish uchun, unga ta
’
zir
berganda aytiladigan s
o‘
zdir (III, 128).
So
g‘
ish uchun aytiladigan undovlar ham mavjud. Shular
orasida ĵyr
-
ĵyr (jur
-
jur) tuya so
g‘
ilganda, ya
’
ni sutning to
g‘oraga “jir
-
jir”lab tushishiga qarab aytilsa
(I
, 448), “ho‘
sh-h
o‘sh” sigir, “turey
-
turey” qo‘y, “churey
-
churey” yoki “churiya” esa
echkilarni so
g‘
ish jarayonida ularga murojaat qilib aytiladigan undov s
o‘
zlardir.
Ayrim undovlar hayvonlarni chaqirish uchun aytiladi. Masalan,
käh
-
käh
(kah-kah)
–
itni chaqirish uchun q
o‘
llaniladigan undov s
o‘
z (III, 149). T
o‘
k
o‘
-
t
o‘
k
o‘
yoki tuku-tuku
–
kuchuk bolasini chaqirish uchun q
o‘
llaniladigan s
o‘
z (III,
249). Shu
o‘
rinda undov s
o‘
zlarning jonivorlar yoshiga qarab aytilishi ham
ayonlashadi. Qurr
ïh
-qurr
ïh –
otning bolasini chaqirishda q
o‘
llanadi (III, 378).
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
633
Ba
’
zi undovlar hayvonlarni
o‘
rnidan tur
g‘
azishga qaratilgan. Aytaylik, op-op
–
eshakning oyo
g‘
i toyib ketganda
o‘
rnidan tur
g‘
azish uchun q
o‘
llanadigan undov
s
o‘
z b
o‘lib, “tur
-
tur” degan ma’
noni bildiradi (I, 70). Bu s
o‘
z arablarning la
’
an
degan s
o‘
ziga t
o‘g‘
ri kelarkan. Qizi
g‘
i shundaki, hozirgi paytda yosh bolalar
yiqilganda ularni
o‘
rnidan tur
g‘
izish
uchun “oppa”, “oppa
-
oppa” yoki “uppa”,
“uppa
-
uppa” deb aytiladi. Ammo ilgarilari “
or-or (
o‘
p-
o‘p)” so‘
zi
biron ishda
hovliqib va maqtanib, s
o‘
ng uni isbotlashdan ojiz qolganlarga qarata ham aytilgan.
Bu
o‘rinda “or” so‘zining hozirgi vaqtda “nomus”, “uyat”
ma
’
nolarida q
o‘
llanib
kelayotgani, nazarimizda, shu bilan bo
g‘
liqdir.
Undovlardan bir qismi hayvonlarga qarata aytilsa (zaq-zaq
–
q
o‘
chqorni
suzishga undovchi s
o‘
z (I, 321), bir qismi qushlarga murojaatni ifodalaydi. Bunga
tah-tah
–
lochinni uchirilgandan s
o‘
ng chaqiriladigan s
o‘
zni misol qilish mumkin.
Uning tarkibidagi h nafas olish uchun xizmat qiladigan h dir (III, 128).
Bundan tashqari devonda kurt-kurt, qur-qur, shuk va boshqa bir qator
undovlar ham keltirilgan. Shuk
–
tinchitish, t
o‘
xtatish s
o‘zi. “Jim”, “tek”, “tss”ga
sinonim sifatida q
o‘
llanadi (I, 339).
Ham insonga, ham hayvonga qarata ishlatiladigan undovlar ham bor. Bunga
“chï
sh-ch
ïsh”
yoki
“chush
-
chush”
undovini misol qilish mumkin. U
yosh bolalar va
chaqaloqlarni t
o‘
sishda xotinlar tomonidan q
o‘
llanadi. Shuningdek, ot mingan kishi
ham otni minib kelgandan s
o‘
ng uni siydirish uchun bu s
o‘
zni q
o‘
llaydi (I, 319).
Devonda keltirilgan undov s
o‘
zlar orasida his-hayajon va rasm-odat undovlari
ham mavjud. Uva//ova
–
a, labbay (I, 298), a (I, 73), jy
(
III, 137), aj (ey), awa (I, 116),
öp
-
öp
(I, 196), gylf (I, 309), zab-
zab (“tez” degan ma’
noni anglatadi) (I, 268), hey
ma
’nosini beruvchi “qï” undovi (
III, 230), hushyor b
o‘
l ma
’
nosidagi saq-saq undovi
(I, 215) va h.k. kabilar shular jumlasidandir. Ularning har biri ma
’
lum bir ma
’
nolarni
ifodalab keladi. Masalan, öp
-
öp –
afsuslanish, norozilik bildiruvchi undov s
o‘
z. A
–
hayronlik va taajjubni bildirib keladi. Awa
–
alamlanishni ifodalaydi.
Ach
–
“hoy, he”
ma
’
nolarida q
o‘
llanadigan undov s
o‘
z (I, 71).
Ma
’
lumki, ba
–
q
o‘
yning ma
’
ragan ovoziga taqliddan hosil b
o‘
lgan taqlid
s
o‘
zdir (III, 223), ammo u orqali q
o‘
ylarni chaqirish ham mumkin.
Ilgari bolalarni uxlatishda “balu
-
balu” (
III, 251) undovi q
o‘
llanilgan, biroq
hozir uning
o‘
rnida onalar bolasini beshikda uxlatish uchun uning
o‘rnida “alla”
s
o‘
zini q
o‘
llaydilar.
Hozirda “voy” deb qo‘llanadigan undov ilgari “va” ko‘
rinishida q
o‘
llanilgan
(III, 234
). “Va” hozir biriktiruv bog‘
lovchisini ifodalab keladi.
Undov s
o‘
zlarning til va nutqdagi keyingi taraqqiyotini mutafakkir shoir
Alisher Navoiy asarlari tili misolida k
o‘
rib chiqdik. Jumladan, Navoiy asarlarida
bir qator undov s
o‘
zlarni uchratdik.
O (
475),
Oh
(494),
Ayo, Vo (
Ey
ma
’
nosida)
,
Oh
–
Oh, nola,
Ey,
Hay, Hay-hay
kabilar bunga misoldir.
Vah-vah
–
ajab, ajabo, taajjub ma
’
nolarini anglatuvchi undov s
o‘
z b
o‘
lib,
voy-voy, voh-voh, oh-oh shakllarida uchraydi. Demak, uning talaffuzida (vah-vah
/ voh-voh) tor unlining keng unliga almashinishi, proteza hodisasi (s
o‘
z boshidan
undosh tovushning orttirilishi) yuz bergan. Xuddi shunday holat oy / voy
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
634
undovida ham kuzatiladi.
Voy
undovi oh, musibat,
g‘
am ma
’
nolarini ifodalashga
xizmat qiladi.
Shuningdek, oh, voh
–
vuh, vohasrato, evoh
k
o‘
rinishilarida ham uchraydi.
V-ey
undovi esa aslida “va ey”, “va hoy” shaklidan reduksiya, ya’
ni ikki
undosh orasidagi unlining kuchlanishi natijasida tushib qolishi natijasida shu
holatga kelib qolgan. “Ey voh” undovi epenteza (o‘
rtadagi tovushning tushishi)
natijasida “evoh” shaklini ol
gan. Eski
o‘
zbek tilida uning
o‘rnida “dardo” so‘
zi
ham
ishlatiladi.
Ho
–
kimsaning nidosiga javob qilishda aytiladigan undov s
o‘
z b
o‘
lib, uning
“ha” shakli ham bor, ammo u, asosan, tasdiqni bildiruvchi modal so‘
z sifatida
ishlatiladi.
Kimsaning nidosiga
javob qilishda “Hov” undovi ham ishlatiladi. U Ho+v
shaklida paydo b
o‘
lgan. Uning yana nihoyatda hayajonlanganda aytiladigan
“Ho+y” sado ko‘
rinishi hamda
Huy
–
Hay ila, hay-hay, oh-oh, O, o+y, h+oy, h+uy,
h+
o‘
shakllari ham bor.
Hoy-hoy
–
“Voy
-
voy”, “voydod” degan ovozlarga o‘
xshash chiqarilgan
tovush b
o‘
lib, dafn marosimi cho
g‘
idagi yi
g‘
ida aytiladigan q
o‘
shiq nomini ham
bildirib keladi.
Huy
–
bu ham “huv” maqomidagi bir sado: Kun biyik chiqg‘
uncha
huyu
nolani past etmali.
Hayo-hay, hayo-huy
–
shovqin-suron,
Hoy-huy, hoyu-huy
–
shodlikda
chiqarilgan ovoz, ho-ho, hayqiriq ma
’
nolaridagi s
o‘
zlardir.
Umuman aytganda, undov s
o‘
zlar ong va til tizimi
o‘
rtasidagi bo
g‘
liqlikdan
kelib chiqadi. Aytaylik, tana lazzatni his qilsa, k
o‘
pincha ong va tilda
bu holat “O”
yoki “Oh” undovi orqali ifoda etiladi (
O, buncha maza!
Yoki:
Oh buncha shirin!
).
Lekin ba
’
zan aynan shu undov s
o‘
zlar tanada birdan hosil b
o‘
lgan o
g‘
riqni
ifodalashda ham q
o‘
llanadi
(O, yuragim!
Yoki
Oh, q
o‘
lim!).
Demak, undov s
o‘
zlar insonning hissiy qobiliyati natijasida paydo b
o‘
ladi. U
orqali insonning lisoniy qobiliyati hissiy kechinmalariga hamohangligi k
o‘
rinadi.
Shuni inobatga olib, A.I.Smirniskiy undov s
o‘
zlar fikrlash orqali ifodalanmasligi
sababli ularning emotsional mazmunini tushunarsiz, anglab va tahlil qilib
b
o‘
lmaydi, deb hisoblaydi.
Hozirgacha emotsiyani ifodalashda s
o‘
zning ma
’
nosi emas, vazifasi muhim,
degan qarash еtakchilik qilib kelmoqda. Undov so‘
zlarning vazifasi esa muomala
sharoitida va matnda aks etadi. Emotiv ma
’
no bilan bo
g‘
liq b
o‘
lgan murakkab
vazifalar uning qay holatda denotativ yoki ekspressiv ma
’
no komponenti bilan
bo
g‘
lanishi, tilda turli darajada intensiv aks etishida namoyon b
o‘
ladi.
Emotiv nominatsiya deskreptiv jihatdan qiyoslaganda, undov s
o‘
zlarning
o‘
ziga xos morfologik xususiyatlari, sinxron va diaxron tarkibiy komponentlari,
emotiv munosabatni amalga oshirish me
’
yorlari, vositalari va usullari, tillararo
tarjimada
o‘
zgarish holatlari anglashiladi.
Undov s
o‘
zlarning semantik markirovkalanganligi haqidagi fikrlar, ularning
turlicha uslubiy ma
’
no ifodalashi ilgaridan bir qator ishlarda k
o‘
rsatilgan va
asoslangan.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
635
Undovlar, shubhasiz, s
o‘
z hisoblanadi, chunki ular til birliklarining
mezonlariga javob beradi. Faqat ular umumlashgan ma
’
noga ega. Ma
’
nodagi
umumiylik undov s
o‘
zlar, xususan, his-hayajon undovlarining eng xarakterli
xususiyatlaridan biridir. Undov s
o‘
zlarning barcha uchun umumiy holda adekvat
tushunilishi ularga xos yana bir muhim jihatdir.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Шоабдураҳмонов Ш. ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. –
Тошкент: Ўқитувчи, 1980. –
Б.76.
2.
Маҳмуд Қошғарий. Девони луғотут турк. 3 жилдлик.
I
жилд. –
Тошкент: Фан, 1960. –
Б.312.
3.
Маҳмуд Қошғарий. Девону луғати
-
т
-
турк (Туркий сўзлар девони). –
Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги нашриёт
-
матбаа ижодий уйи, 2017. –
Б.32.
4.
Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати.
II
жилд. –
Тошкент: Фан нашриёти, 1983. –
Б.547.
5.
Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати.
IV-
жилд. –
Тошкент: Фан нашриёти, 1985. –
Б.561.
6.
Шоабдураҳмонов Ш. ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. –
Тошкент: Ўқитувчи, 1980. –
Б.75.
7.
Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати.
I-
жилд. –
Тошкент: Фан нашриёти, 1983. –
Б.385.
8.
Ҳасанов
Б. Навоий асарлари учун қисқача луғат. –
Тошкент:
Ўзбекистон Фан нашриёти, 1993. –
Б.372.
9.
Шамсиев П., Иброҳимов С. Навоий асарлари луғати. –
Тошкент:
Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1972. –
Б.779.
10.
Смирницкий А.И. Значение слова // Вопросы языкознания. –
Москва, 1955. –
№ 2. –
С.80.Henie P. Language, t
hought and culture. Ed.
–
USA:
University of Michigan Press, 1958.
–
Р. 58.
11.
Henie P. Language, thought and culture. Ed.
–
USA: University of
Michigan Press, 1958.
–
Р. 58.
