“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
636
JAHON ADABIYOTIDA FAUSTCHILIK AN
’
ANASI
VA UNING VARIATSIYALARI
Atabayeva Zarnigor Baxran qizi
Samarqand davlat chet tillar instituti Tayanch doktoranti
zarnigorbahranovna91@gmail.com
M.Y. Umarova
Ilmiy maslahatchi. DSc,
O‘
zbekiston davlat jahon tillar universiteti dotsenti
Annotatsiya.
Ushbu maqola jahon adabiyotida Faust mavzusida yaratilgan
asarlar va ular
o‘
rtasidagi dialektik, tarixiy, madaniy farqlar va
o‘
xshashliklarni
toppish, adabiy jihatdan tahlil qilish masalalarini
o‘
z ichiga oladi. Maqolada ingliz,
fransuz, rus, nemis adabiyoti vakillarining faustchilik mavzusida yaratgan nodir
asarlariga t
o‘
xtalib
o‘
tildi.
Kalit s
o‘
zlar:
arxetip, motiv, syujet, Faust, iblis, Eski Ahd, Rabbiy, faustchilik,
metafora, timsol, I. Shpis, K. Marlo, J. Milton, J. Bayron, I.V. Gyote, T. Mann, F. Klinger
Аннотация.
В данной статье рассматриваются вопросы поиска
диалектических, исторических, культурных различий и сходств между
произведениями, созданными на тему Фауста, в мировой литературе,
литературоведческого анализа. В статье рассмотрены редкие
произведения, созданные представителями английской, французской,
русской и немецкой литературы на тему фаустианства.
Ключевые слова:
архетип, мотив, сюжет, Фауст, дьявол, Ветхий
Завет, Господь, фаустианство, метафора, символ, И.
Спис, К.
Марлоу,
Дж.
Мильтон, Дж. Байрон, И В.
Гете, Т.
Манн, Ф.
Клингер
Abstract.
This article discusses the search for dialectical, historical, cultural
differences and similarities between works created on the theme of Faust in world
literature, literary analysis. The article examines rare works created by
representatives of English, French, Russian and German literature on the topic of
Faustianism.
Key words:
archetype, motif, plot, Faust, devil, Old Testament, Lord,
Faustianism, metaphor, symbol, I. Spies, K. Marlowe, J. Milton, J. Byron, I. W. Goethe,
T. Mann, F.Klinger
Odaming iblis bilan kelishuvi va ushbu ittifoqqa asoslangan sehr syujetini
o‘
zida aks etgan Faust afsonasi Uy
g‘
onish davrida Germaniyada paydo b
o‘
lishiga
qaramasdan, syujet
o‘
zagi ancha oldin, t
o‘g‘
ridan-t
o‘g‘
ri Eski Ahddagi gunoh qilib
jannatdan quvilgan va keyinchalik jannatga qayta erishgan inson afsonasiga borib
taqaladi. Har qanday qiymat bilan b
o‘
lsada bilimga erishishga intilgan Faust
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
637
obrazi yaxshilik va yomonlik
o‘
rtasidagi jumboqni yechishga uringan birinchi
inson bilan tipologik jihatdan yaqin. Ularning taqdirida iblis halokatli rolga ega:
baxtga erishish y
o‘
lida ular Rabbiy bilan birlikni y
o‘
qotishdi, sarson-
sargardonlikka mahkum b
o‘
lishdi. Yovuzlik ruhi insoniyat tarixining asosi b
o‘
lgan
gunoh, tavba va qilingan gunohlarga tavon t
o‘
lash mexanizmini harakatga
keltirdi. Shu sababdan, Faust adabiy nuqtai nazardan arxetipik metafora
xususiyatini oldi. Gap shundaki, arxetiplar qolipga solingan qotib qolgan birlik
emas, ular har bir avlodda takrorlanib, insonning olam, jamiyat, shaxs haqidagi
bilimlarining kengayishi natijasida erishgan tajribalari asosida boyib boradi,
muayyan davrning ijtimoiy-siyosiy, axloqiy xususiyatlariga k
o‘
ra dialektik
jihatdan
o‘
zgarib, rivojlanib boradi.
Jahon adabiyotida Faust syujetini
o‘
zida mujassam etgan qator asarlar
yaratilgan. Bularga misol qilib ingliz adabiyotida K.Marloning “Doktor Faustning
fojeaviy tarixi”, J.Miltonning “Yo‘qolgan jannat” (Paradise lost), J.Bayronning
“Manfred”, O.Uayldning “Dorian Greyning portreti”; rus adabiyotida
A.Pushkinning “Faustdan sahna” (“Сцена
из
Фауста”), M.Bulgakovning “Usta va
Margarita” (“Мастер
и
Маргарита”), V.Bryusov “Olovli farishta” (“Огненный
ангел”), M.Lermontov “Iblis” (“Демон”), Amerika adabiyotida V.Irving ijodiga
mansub “Iblis va Tom Volker”
asarlarini keltirishimiz mumkin. Shu
o‘
rinda,
faustchilik an
’
anasining nemis adabiyotidagi
o‘
rni beqiyos. Shuning uchun faust
arxetipi Uy
g‘
onish davridan to hozirgi kungacha Germaniyada sevimli b
o‘
lib
qolishi tabiiy.
1587-yilda I. Shpis
o‘
z nashriyotida Faust afsonasining birinchi adabiy
talqini b
o‘
lgan "Mashhur sehrgar va afsungar doktor Iogan Faustning hikoyasi"
kitobini nashr etdi. Shu davrdan boshlab k
o‘
plab mashxur yozuvchilar
o‘
z
asarlarida hukmron davrning
o‘
ziga xos xususiyatlarini, uning mafkurasi, siyosati,
estetikasi va etikasiga ega b
o‘
lgan afsonaviy obrazni qayta k
o‘
rib chiqishga va
yangidan yaratishga intildi. Uy
g‘
onish davri oxiriga kelib xalq afsonalari
qahramonlari ruh va ongning qudratli namunasi rolidan xristian diniga
si
g‘
inuvchi nasroniylarga saboq b
o‘
luvchi gunohkor qahramonga aylandi. Ushbu
davrda G.V.
Vidmanning “Faustning ishonchli tarixi” va N.I.Pfitserning “Faust
hayoti” asarlari shu usulda yozilgan asarlar sirasiga mansub.
XVII asr davomida va XVIII asrning birinchi yarmida faustchilik mavzusi
adabiyotda teatrga k
o‘
chdi. Tomoshabinlarning didiga mos ravishda qayta
ishlangan opera va balet spektakllari mavzuning yuksak pafosini yanada
pasaytirdi. Bu namoyishlarning ba
’
zilarida Faust obrazi saroy muhitiga mos
madaniyatli kishi k
o‘
rinishida tasvirlansa, ba
’
zilarida isrofchi va parishonlikka
moyil kishi k
o‘
rinishida gavdalangan.
Ma
’
rifat davriga kelib faustchilik mavzusi nemis klassik adabiyotidagi
o‘zining ahamiyatini qayta tikladi. “Zamonaviy adabiyotga oid maktublar” asari
bilan Lessing Faust obrazining yangi tarbiyaviy konsepsiyasiga asos soldi. Uning
qahramoni haqiqatga ishtiyoqi baland, bilimga chanqoq yosh olim, aqlli inson
k
o‘
rinishini oldi. Faustchilik an
’
anasida yangi y
o‘
nalishni yaratgan Lessing
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
638
asaridan s
o‘
ng nemis adabiyotida birin-ketin nodir asarlar paydo b
o‘
la boshladi.
Bu davrda I.V.
Gyotening “Ur
-
Faust”, R.Lensning “Do‘zaxdagi Faust” dramatik
asari, F.
Myuller yaratgan “Doktor Faustning hayoti va o‘limi” nasriy asarining
birinchi qismi, F.M.
Klingerning “Faust h
ayoti a
’moli va jahannamga qulashi”
romanlari dunyo yuzini k
o‘
rdi. Ijodkorlar asarlarining bosh qahramonini
isyonkor shaxs, jamiyatning kamchiliklari, qashshoqligiga qarshi kurashuvchi
jangchi sifatida talqin qilishdi.
XX asrga kelib Faust obrazi Uy
g‘
onish davriga xos b
o‘
lgan qudratini tobora
y
o‘
qotib boradi, asosiy qahronligidan mahrum b
o‘
ladi. Endi asosiy ur
g‘
u
Mefistofelga qaratiladi. Faust endi zamonaviy yevropalik odamni anglatmaydi, bu
obraz endi metafora sifatida ishlatiladi. Tomas Mann tomonidan yozilgan
madaniyat inqirozi, eski shakl va me
’
yorlarning, ifoda vositalarining zaiflashishi
va ijodkorlikka b
o‘lgan taqiqlashlar haqidagi “Doktor Faust” (1947) asari ana
shunday asarlar sirasiga kiradi. Agar Uy
g‘
onish davri Fausti hamma narsani
bilishga jur
’
at qilib,
o‘
zini shaytonga topshirgan b
o‘
lsa, Tomas Mannning Fausti
madaniy inqirozdan chiqish uchun iblis bilan shartnoma tuzadi. Umuman
olganda, Tomas Manning romani Faust haqidagi hikoya emas. Bu hatto zamonaviy
san
’
at tarixi ham emas
–
bu A.V. Mixaylov ta
’kidlaganidek, “tarixning adabiyotga
k
o‘chirilgan ulkan metaforasi”. Faust hikoyasidan faqat syujet qismi qoladi:
insonning iblis bilan shartnomasi, garov uchun inson ruhining berilishi.
Faust k
o‘
p qirrali va tubdan bitmas obrazi ekani aniq. U doimiy ravishda
nemis xalqining ma
’
naviy madaniyatini rivojlantirishda ishtirok etadi va tarixning
har bir yangi bosqichida yangicha k
o‘
rinishda yangi hayot kechiradi. Har bir
davrning
o‘
z Fausti bor. Har bir holatda abadiy obraz tushunchasi
o‘
ziga xos
tarixiy davr bilan chambarchas bo
g‘
liq. Shu bilan birga, faustchilik mavzusidagi
adabiy asarni tahlil qilish jarayoni barcha davr
o‘
quvchilari uchun q
o‘
shimcha
ma
’
noni keltirib chiqaradigan yangi ijod turiga aylandi. Nemis adabiyotidagi Faust
arxetipi haqidagi mulohazalar nemis xalqi mentaliteti va madaniyatining yashirin
o‘
zagiga kirib borishga, uning
o‘
ziga xosligini ochishga va aniqlashga, milliy badiiy
ongning chuqur xususiyatlarini anglashga yordam beradi. Ya
’
ni, Faust bajargan va
bajarishda davom etayotgan alohida vazifa bu uning nemis badiiy madaniyatining
metabelgisiga, davrni madaniy jihatdan tavsiflash birligiga aylanganligidir.
Olimlarning fikricha, 1587-yilda xalq kitobi chop etilishidan oldin
Germaniyada doktor Faust haqidagi hayoti haqida juda k
o‘
p adabiyotlar mavjud
edi. Ushbu kitob muallif tomonidan
o‘
ziga xos badiiy va she
’
riy shaklda yozilgani
uslubi bilan ajralib turadigan faustchilik syujetining yakuniy nashrini yaratgan
holda umumlashtirildi.
Noshir
o‘
z maqsadini asar sarlavhasidayoq aniq ta
’
kidlaydi: bu kitob
"barcha xudosiz va beadab odamlarga dahshatli va jirkanch namuna va samimiy
ogohlantirish b
o‘
lib xizmat qiladi". I.Shpis iblis bilan shartnoma imzolagan,
m
o‘
jizalar k
o‘
rsatgan va nihoyat, qilmishiga yarasha jazo olgan afsonaviy shaxs
haqida hikoya qiladi.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
639
Kitobning birinchi bobida taqdir tomonidan y
o‘
ldan urilgan, jannatning
sevimli odami tasvirlangan. Asar kuchli aql va xotiraga ega b
o‘
lgan, Vittenberglik
boy amakisi sharofati bilan ilohiyot fanlari dokoriga aylangan dehqon
o‘g‘
li haqida
hikoya qiladi. U ma
g‘
rurlik bilan Muqaddas bitikni rad etib, xudosiz va yovuz
hayotga rahbarlik qiladi. Faust dunyoviy odamga aylangan, tibbiyot, matematika,
munajjimlik, s
o‘
ngida sehr-jodu bilan shu
g‘
ullanga, qalbida yaxshilik va
yomonlikni mujassam etgan qahramon obrazi. U butun hayoti davomida u
o‘
z
tabiatining qarama-qarshi tomonlari orasida sarsonlikda yashaydi.
O‘
zini
ilohiyotga ba
g‘
ishlagan, uni bilgan, bu sohada
o‘
rtoqlariga qaraganda beqiyos
rivojlangan Faust
o‘
zining ayriligini his qiladi va sehrga intila boshlaydi. Oddiy
odamlar uchun tushunarsiz sehrgarlik sirlariga kirib, u ba
’
zida
o‘
zining samoviy
vataniga jalb qilinadi va tavba qilishga va Mefostofel bilan shartnomasini bekor
qilishga deyarli tayyor. Bu ikkilanish Faustning gunohkorligining asosiy
sababidir. Shpis ta
’
kidlaganidek: "Hech kim bir vaqtning
o‘
zida ikkita x
o‘
jayinga
xizmat qila olmaydi". Faust Xudoni sinovdan
o‘
tkazayotganga
o‘
xshaydi va
shuning uchun u daxshatli taqdirga mahkum qilinadi. Faustning Mefostofel bilan
tuzgan shartnoma muddati tugagan yili uning
o‘
z hayotiga bergan bahosi u
tanlagan y
o‘
lning not
o‘g‘
riligiga ishontiradi va u taslim b
o‘
ladi.
Biroq, Shpis tomonidan yaratilgan xalq kitobining ahamiyati unda
chinakam inqilobiy
g‘
oyalar mavjudligida ham namoyon b
o‘
ldi: insonning ichki,
dunyoviy "ilohiyligiga" murojaat; Rabbiy
o‘
rnatgan haqiqatni rad etish; insonning
ijodiy faolligini ta
’
kidlash; insonning gunohlari uchun
o‘
zini hukm qilish huquqini
tasdiqlash. Iogann Shpisning asarda ilgari surgan
g‘
oyasi tasvirlangan voqealar
nuqtai nazaridan ravshan: Xudodan ongli ravishda voz kechgan va yovuz ruhlar
bilan ittifoqqa kirishgan Faust, ruh va tanani y
o‘
q qilish bilan jazolanishi kerak.
Bu fikr kitobning halqali kompozitsiyasida
o‘
z ifodasini topgan. Asar nihoyasida
muallifning
o‘
ziga xos xulosasida har bir nasroniy yana bir bor Rabbiydan
q
o‘
rqish va jinlarning ishlaridan qochish kerakligini eslatib turadi.
Asar poetikasi XVI asr nemis adabiyotida "Doktor Faust tarixi"ning alohida
o‘
rni haqida xulosa chiqarishga imkon beradi. Bu asar, albatta, falsafiy, axloqiy,
diniy va ilmiy muammolar k
o‘
tariladigan "katta mavzu adabiyoti"ga tegishli. Shu
bilan birga, muallif va nashriyotchi Shpis
o‘
z asari kimga m
o‘
ljallanganligini
yaxshi bilardi
–
kitob nafaqat
o‘
z davrining
o‘
qimishli qatlami, balki oddiy olomon
uchun ham
o‘qishli edi. Shuning uchun “sehrgar va afsungarning hikoyasi” o‘
zida
falsafa, yuksak kitobiylik va ommaviy adabiyot elementlarini birlashtiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
История о докторе Иоганне Фаусте, знаменитом чародее и
чернокнижнике // Немецкие шванки и народные книги XVI в. –
М., 1990
2.
Лессинг, Г.
-
Э. Материалы к Фаусту. Перевод В.Е. Гаккель
-
Аренс. М.:
Государственное издательство художественной литературы, 1953
3.
Михайлов А.В. О Томасе Манне // Доктор Фаустус: Жизнь немецкого
композитора Адриана Леверкюна, рассказанная его другом: Роман / Пер. с
нем. С. Апта и Н. Ман. М.:Республика, 1993. С. 9
4.
Русакова А. Томас Манн и его роман «Доктор Фаустус.» –
М., 1976.
