“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
663
TA
’
LIM MUHITIDA VIRTUAL DISKURSNING
O‘
RNI
Mustafayev Shaxboz Baxtiyorovich
O‘zDJTU Tarjimonlik fakulteti “Italyan tili tarjima nazariyasi va amaliyoti”
kafedrasi
o‘
qituvchisi
Annotatsiya.
Taʼlim va boshqa sohalarida masofaviy aloqaning keng
qoʻllanilishi tufayli virtual diskurs keng tarqaldi. Ta’
lim muhitida virtual diskursni
o‘
rganishdan maqsad uning
o‘
ziga xos xususiyatlarini tushunish, uning afzallik va
kamchiliklarga b
o‘
lish mumkin b
o‘
lgan parametrlarini
o‘
rganish, shuningdek,
bevosita ishtirokchilarning nutq, harakat va tafakkurlarini tahlil qilishdir.
Zamonaviy ta
’
lim makonining muhim jihati virtual va real diskurslar
o‘
rtasidagi
muvozanatni izlashdir.
Kalit s
o‘
zlar:
virtual diskurs, ta
’
lim muhiti, virtual muloqot, sinxron
kommunikatsiya, asinxron kommunikatsiya.
Аннотация.
Благодаря широкому использованию удаленного общения
в образовании и других сферах, виртуальный дискурс получил широкое
распространение. Цель изучения виртуального дискурса в образовательной
среде –
понять его особенности, изучить параметры, которые можно
разделить на преимущества и недостатки, а также проанализировать
речь, действия и мысли непосредственных участников. Важным аспектом
современного образовательного пространства является поиск баланса
между виртуальным и реальным дискурсами.
Ключевые слова:
виртуальный дискурс, образовательная среда,
виртуальное общение, синхронное общение, асинхронное общение.
Annotation.
Thanks to the widespread use of remote communication in
education and other fields, virtual discourse has become widespread. The purpose
of studying virtual discourse in an educational environment is to understand its
features, study parameters that can be divided into advantages and disadvantages,
and also analyze the speech, actions and thoughts of direct participants. An
important aspect of the modern educational space is the search for a balance
between virtual and real discourses.
Key words:
virtual discourse, educational environment, virtual
communication, synchronous communication, asynchronous communication.
Zamonaviy ta
’
lim muhitida virtual diskurs tushunchasi keng q
o‘
llanila
boshladi, bu esa birinchi navbatda, pandemiya davrida masofaviy ta
’
limning keng
tarqalishi bilan bo
g‘
liq. Virtual makon sun
’
iy ravishda yaratilgan va, albatta, real
hayotdagi muloqotdan sezilarli darajada farq qiladi. Biroq, virtual
kommunikatorlar ortida haqiqiy shaxslar yashiringan b
o‘
lib kompyuter, planshet,
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
664
telefon yoki boshqa elektron qurilmalarga faqat texnik aloqa vositasi sifatida
qaraladi. Virtual olamda inson, voqelikdan farqli ravishda kommunikatsiya
qilmasdan
o‘
zini ovoza qilolmaydi, tanitolmaydi, shu sababli ham virtual
makonda lisoniy shaxsning
o‘
zini tanishtirishning asosiy vositasi bu uning
kommunikativ xulq-atvoridir. Faqatgina muloqot qilish orqaligina virtual shaxs
boshqa foydalanuvchilar tomonidan tan olinadi va baholanadi. Virtual diskurs
muammolarini tadqiq qilish falsafa, psixologiya, tilshunoslik hamda boshqa
fanlarning obyekti sifatida qaraladi va k
o‘
pincha bu sohalar virtual makondagi
jarayonlarni yanada obyektiv baholash maqsadida
o‘
z ilmiy yutuqlarini
umumlashtiradi. Virtual diskurs monologik nutqda ham, dialogik nutqda ham
amalga oshirilishi mumkin va foydalanish doirasiga qarab k
o‘
plab janrlar bilan
tavsiflanadi. Virtual va real muloqot ishtirokchilari
o‘
rtasidagi muloqotning
o‘
ziga
xosligi muloqotning muayyan pragmatik munosabati va maqsadlaridadir. Virtual
ta
’
lim muhitining tizim sifatida samarali ishlashi uchun ishtirokchilarga
birgalikda, intizomli va muvozanatli harakat qilish tavsiya etiladi.
Virtual diskurs atamasi ikki komponentdan
–
diskurs va virtualdan tashkil
topgan. Diskurs atamasi V.S. Stepin tahri ostidagi yangi falsafiy ensiklopediyada
"til ichidagi til" sifatida talqin etiladi: nutq va matnlarda aktuallashadigan
muayyan leksika, semantika, pragmatika va sintaksis. “Virtual” so‘
zining
sinonimlari hamda unga ma
’
noviy yaqin s
o‘
z va iboralar quyidagilar: xayoliy,
haqiqiy b
o‘
lmagan, noreal, faraziy, sharpali, k
o‘
rinadigan, soxta, zohiriy, efemer,
vaqtinchalik, uydirma, ruxsat etiladigan, potentsial, da
’
vo qilingan, mumkin,
ehtimoliy, shartli, fantastik, kimerik, mavjud b
o‘
lmagan. Shuning uchun virtual
diskurs virtual reallikda mavjud b
o‘
lgan va ushbu reallikning asosiy
xususiyatlariga (oqibat, dolzarblik, avtonomlik, interaktivlik, sh
o‘
n
g‘
ish) ega
b
o‘
lgan matn sifatida k
o‘
rilishi mumkin. Virtual nutq
o‘
zining leksik, semantik,
pragmatik va sintaktik parametrlariga ega b
o‘
lgan, sinxron va asinxron aloqaning
maxsus tipidagi vaziyatga sh
o‘
n
g‘
igan yozma va o
g‘
zaki nutqdir.
Yangi virtual diskursiv makonning paydo b
o‘
lishi lingvistik
o‘
zaro ta
’
sirning
yangi shaklining paydo b
o‘
lishi haqida s
o‘
zlashga imkon beradi. O
g‘
zaki nutqning
yozma qayd etilishi o
g‘
zaki nutq xususiyatlarini grafik tarzda yetkazish imkonini
berdi, masalan, virtual diskursda sodda gaplar va sintaktik konsturksiyalar
q
o‘
llaniladi, s
o‘
zlarning tartibiga har doim ham e
’
tibor berilmaydi, matnni
qurishda mantiq k
o‘
pincha buziladi. Onlayn muloqot haqiqiy muloqotdan farqli
o‘
laroq, har doim ham imo-ishoralarni, holatlarni, yuz ifodalarini baholashga
imkon bermaydi, ular hissiy holatni aks ettiruvchi grafik belgilar (emotikonlar,
smayliklar, memlar, stikerlar, diagrammalar, fotosuratlar, chizmalar, tinish
belgilari, caps lock va boshqalar) bilan almashtiriladi. Virtual nutq sinxron va
asinxron modellar bilan tavsiflanadi, bu uning funksionalligi, moslashuvchanligi
va dinamikligini ta
’
minlaydi. Sinxron model quyidagi parametrlarni
o‘
z ichiga
oladi: interaktivlikning yuqori darajasi; o
g‘
zaki va yozma muloqot qilish
imkoniyati; real vaqt rejimida noyob aloqa holatlarini yaratish; aloqa jarayonida
ishtirokchilarning yuqori ishtiroki; kommunikativ kompetentsiyani oshirish
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
665
(nutqning izchilligi va ravonligi, leksik birliklarni tanlashning adekvatligi, nutq
belgilaridan foydalanish); nutqiy birikmalarni grammatik buzib shakllantirish
hisobiga fikrni ma
’
noviy jihatga qaratish. O
g‘
zaki va yozma sinxron muloqotlarda
muloqotning noyob holatlari sezilarli yuqori darajadagi interaktivlik bilan
tavsiflanadi.
Ta
’
lim muhitida virtual nutqni
o‘
rganishning maqsadlaridan biri uning
parametrlarini
o‘
rganish b
o‘
lib, ularni ikki guruhga b
o‘
lish mumkin: afzalliklari va
kamchiliklari. Biz virtual nutqning quyidagi afzalliklarini ajratdik:
1) polifoniya (axborot kontentlarini k
o‘
p taraflama talqin qilish);
2)
o‘
qituvchi va talaba
o‘
rtasidagi individual hamkorlik imkoniyatlarini
oshirish (onlayn maslahatlar);
3)
o‘
qituvchi va talaba
o‘
rtasidagi muloqot uslubini demokratlashtirish
(passiv
o‘
quvchi va faol, t
o‘
liq huquqli
o‘
qituvchi rollari bilan
o‘
quv jarayonini
tashkil
etishdan
uzoqlashish)
[
Преподаватель
в
виртуальной
образовательной
среде
: elektron manba];
4) haqiqiy hayotda olish imkonsiz yoki qiyin b
o‘
lgan yangi va noyob
tajribaga ega b
o‘
lish (turli rollarda
o‘
zini sinab k
o‘
rish va shu bilan shaxsiyatni
boyitish imkoniyati) [
Преподаватель
в
виртуальной
образовательной
среде
:
elektron manba];
5) muloqotning moslashuvchanligi (asinxron aloqa rejimida
o‘
quvchi qulay
joy va vaqtni,
o‘
z tezligi va ritmini tanlash imkoniyatiga ega;
o‘
quv jarayonini
sozlash, materialga qaytish;
o‘
z-
o‘
zini tekshirish va boshqalar);
6) noma
’
lum sherik bilan muloqot qilish imkoniyati sifatida muloqotning
anonimligi;
7) muloqot jarayonida yuzaga kelishi mumkin b
o‘
lgan psixologik
noqulaylikning y
o‘
qligi (muloqotning noverbal parametrlari va suhbatdosh bilan
bevosita aloqa mavjud emas).
Shu bilan birga, virtual nutqning kamchiliklari:
1) izolyatsiya (virtual dunyo real hayotga qaraganda jozibali va afzalroq
k
o‘
rinadi);
2) shaxsizlanish (virtual dunyo
o‘
lik dunyo b
o‘
lib, unda noyob mavjudotlar
yashashi uchun joy y
o‘
q);
3) muloqotning anonimligi (jazoning y
o‘
qligi tufayli o
g‘
zaki tajovuz, nafrat
s
o‘
zlari, bulling, trolling va boshqalar k
o‘
p q
o‘
llaniladi);
4)
o‘
qituvchilarning virtual aloqaning yangi texnologiyalarini (axborotdan
foydalanish,
o‘
zgartirish, uzatish, qayta ishlash, t
o‘
plash, saqlash va nazorat qilish)
o‘
zlashtirish zarurati;
5)
o‘
qituvchining yangi funksiya va vazifalarining paydo b
o‘
lishi: virtual
o‘
quv-uslubiy majmuani tayyorlash (virtual ta
’
lim muhitini tuzish k
o‘
nikmalarini
rivojlantirish; virtual muhit qobi
g‘
ida materiallarni joylashtirish; audio va video
materiallarning
elektron
ma
’
lumotlar
bazasini
yaratish
zarurati)
[
Преподаватель
в
виртуальной
образовательной
среде
: elektron manba];
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
666
6) maxsus tarmoq etikasining paydo b
o‘
lishi hamda onlayn darslarda
o‘
ziga
xos subtildan foydalanish (darslar yuzma-yuz emas, balki raqamli sinflarda
onlayn tarzda
o‘
tkaziladi);
7) hissiy degradatsiya (virtual dunyo hissiy cheklangan, bu insonning tabiiy
hissiy qobiliyatlarini xiralashishi va hatto atrofiyasiga olib kelishi mumkin);
8) virtual nutqning tizimsizligi (leksik birliklardan foydalanishda bu yaqqol
k
o‘
rinadi; semantik noaniqlik, matnning t
o‘
liq emasligini k
o‘
rsatish; umumiy
qabul qilingan talqinlarning y
o‘
qligi; parchalanish xarakteri; argumentatsiyaning
y
o‘
qligi) [Kurbatov 2013: 65].
Shunday qilib, hozirda sinxron va asinxron modellar bilan ifodalangan
zamonaviy ta
’
lim muhitidagi virtual diskurs nihoyatda keng tarqalmoqda va
virtual haqiqatdagi muloqot vaziyatiga ch
o‘
mgan matn sifatida talqin etiladi.
Virtual ta
’
lim nutqini
o‘
rganishning maqsad va istiqbollari uning
o‘
ziga xos
xususiyatlarini aniqlash, uning turli parametrlarini, afzalliklarini, kamchiliklarini
o‘
rganish, shuningdek, uning ishtirokchilarining virtual nutqi va tafakkurini tahlil
qilishdir.
Zamonaviy ta
’
lim maydonining muhim jihati virtual va real diskurs
o‘
rtasidagi muvozanatni izlashdir, chunki virtual diskursning hukmronligi uning
ishtirokchilari uchun juda salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin: virtual dunyoga
k
o‘
nikish va uning qonunlarini real dunyoga tar
g‘
ib qilish; tizimli fikrlash
qobiliyatini y
o‘
qotish; virtual diskursning real diskursdan ustunligi sabab
reallikni not
o‘g‘
ri baholash barcha darajadagi
–
shaxslararo, madaniy, ijtimoiy,
milliy, iqtisodiy, siyosiy nizolarni keltirib chiqarishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Новая
философская
энциклопедия
:
В
4
т
.
Под
редакцией
В
.
С
.
Стёпина
. 2001. URL: https://iphras.ru/page12557492.htm (murojaat sanasi:
08.07.2023)
–
НФЭ.
2.
Лутовинова О.В. Интерактивная компетенция и виртуальный
дискурс // Язык и межкультурная компетенция. Сб. ст. / под общ. ред. Э.И.
Цыпкина.
Петрозаводск:
Изд
-
во
«Карельский
государственный
педагогический университет», 2007. С. 53
-56.
3.
Гриценко Л.М. Особенности виртуального дискурса // Молодой
ученый. 2011. № 6
(29). Т. 2. С. 17
-20.
4.
Преподаватель в виртуальной образовательной среде. URL:
https://ped.bobrodobro.ru/3173 (murojaat sanasi: 08.07.2023).
5. Курбатов В.И. Виртуальная коммуникация, виртуальное сетевое
мышление и виртуальный язык // Гуманитарий Юга России. 2013. № 4. С. 56
-68.
6. Mustafayev Sh.B. Virtual kommunikativ muhitda italyan ismlarining
leksik va semantik tabiati // Хоразм Маъмун академияси ахборотномаси:
илмий журнал.
-
№7 (78), 2021, 254
-257
7. https://tahrirlovchi.uz/lugat
