“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
682
СЎЗЛАР РАҚСИ: ЎЗБЕК БАДИИЙ САНЪАТИДА ОМОНИМЛАР
Раънохон Муталибжоновна Худжаева,
А.Навоий номидаги ТДЎТАУ, Тажима назарияси ва
амалиёти кадефраси доценти, PhD.
bagira81@inbox.ru
Аннотация.
Ушбу мақолада омонимларнинг ўзбек санъатида
қўлланиши ўрганилади. Омонимлар бир хил, аммо маъноси ҳар хил бўлган
сўзлардир. Улар ўзбек санъатида муҳим ўрин тутиб, бетакрор шеърий
образлар яратиш, товуш билан ўйнаш имконини беради. Ушбу мақолада
омонимларнинг ўзбек санъатида қўлланилишига оид турли мисоллар кўриб
чиқилади ва кўриб чиқилади, уларнинг ўзбек маданиятининг эстетик
қиймати ва ижодий ифодасига таъсири атрофлича кўриб чиқилади.
Калит сўзлар:
Ўзбек санъати, омонимлар, товуш, маъно, шеърий
образлар, эстетик қадрият, ижодий ифода.
ТАНЕЦ СЛОВ: ОМОНИМЫ В УЗБЕКСКОМ ХУДОЖЕСТВЕННОМ
ИСКУССТВЕ
Рано Муталижоновна Худжаева,
PhD
, доцент кафедры Теории и практики перевода, ТГУУЯЛ имени А.
Наваи
bagira81@inbox.ru
Аннотация:
Данная статья исследует использование омонимов в
узбекском искусстве. Омонимы являются словами, имеющими одинаковое
звучание, но различное значение. В узбекском искусстве они играют важную
роль, предоставляя возможность для создания уникальных поэтических
образов и игр со звучанием. Эта статья обдумывает и разбирает различные
примеры использования омонимов в узбекском искусстве, а также подробно
изучает их влияние на эстетическую ценность и творческое выражение
узбекской культуры.
Ключевые слова:
Узбекское искусство, омонимы, звучание, значение,
поэтические образы, эстетическая ценность, творческое выражение.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
683
DANCE OF WORDS: HOMONYMS IN UZBEK LITERARY ART
Ranokhon Mutalibjonovna Khudjaeva,
PhD, Associate Professor of the Department of Theory and Practice of Translation,
TSUULA named after A.Navai.
bagira81@inbox.ru
Abstract.
This article explores the use of homonyms in Uzbek art. Homonyms
are words that sound the same but have different meanings. They play an important
role in Uzbek art, providing an opportunity to create unique poetic images and play
with sound. This article ponders and examines various examples of the use of
homonyms in Uzbek art, and examines in detail their influence on the aesthetic value
and creative expression of Uzbek culture.
Key words:
Uzbek art, homonyms, sound, meaning, poetic images, aesthetic
value, creative expression.
Ўзбек халқининг қадимги маданияти, қадриятларини ўзида мужассам
этган Ғ.
Ғуломнинг ҳаммага севиб ўқийдиган “Шум бола” асари
ҳисобланади. Бу асарда ҳам шубҳасиз омонимик қаторлар қўлланилган.
Лекин таржимон ўз таржимаси орқали лингвомаданиятни акс эттирган
омонимик сўзни семантик маъноси тўғри танланмаганлиги сабаб таржима
хато бажарилган. Мисол учун:
АСЛИЯТ
ТАРЖИМОН
МУАЛЛИФ ТАРЖИМАСИ
“Ноилож қолдим,
тухумни қалпоқчамга
солиб қўйиб олдим
-
да,
ошхонага кирдим. Онам
мени тергай бошлади.
Мен жимгина қулоқ солиб,
ўчоқнинг
ёнига чўққайиб,
ўт
қалаштира
бошладим”.
“I was silent and began to
turn
on the stove
”.
*
I was sitting in a silence by
hearing, near to
uchak
,
then
started to make a
fire
.
Мисолдан кўришимиз мумкинки, ўзбек тилидаги “ўт” омонимик
қатори
ўт
1
–
олов (ўт ёқмоқ, ўт қаламоқ ва ҳ.к.), ўт
2
–
ёввойи ўт (алаф); ўт
3
–
жигардан ажралиб чиқувчи сарғиш
-
яшил рангли аччиқ суюқлик
каби
семантик маъноларга эга. Бу мисолда ўзбек миллатига хос бўлган сўз
“ўчоқ”
сўзи қўлланган. Бу сўз
ўт қалаштириш
маъноси билан уйғунлашиб кетган.
*
И.Тўхтасинов. У.Юлдошев таржимаси
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
684
Яна бир мисолни таҳлилга тортсак, ўзбек шоираси Зулфиянинг “Баҳор
келди сени сўроқлаб” шеърининг таржимасида “ёш” ва “соз” омонимлари
нотўғри таржима қилинганини кузатиш мумкин:
АСЛИЯТ
ТАРЖИМА
(расмий онлайн кутубхона
сайтидан олинди)
МУАЛЛИФ ТАРЖИМАСИ
Мана қимматлигим, яна
баҳор келиб,
Сени излаб юрди, кезди
сарсари.
Қишнинг
ёқасидан тутиб
сўради сени,
Ул ҳам
ёш
тўкди
-
ю,
чекинди нари.
Here, my dear, spring is
coming again,
He was looking for you, he
was wandering around.
He grabbed you by the collar
and asked you,
He too was
young
, and he
withdrew.
Oh my dear, spring has come
again,
He was searching for you in
great pain.
And he asked you from
wintertime,
So shed
tears
like rain and
felt it in vain.
АСЛИЯТ
ТАРЖИМА
(расмий онлайн кутубхона
сайтидан олинди)
МУАЛЛИФ ТАРЖИМАСИ
Ҳижронинг
қалбимда,
созинг
қўлимда,
Ҳаётни
куйлайман,
чекинар алам,
Тунлар тушимдасан,
кундуз ёдимда,
Мен ҳаёт эканман, ҳаётсан
сен ҳам!
Hijra is in my heart, your
word
is in my hand,
I sing life, the pain of retreat.
You dream at night, I
remember the day,
As long as I live, so do you!
Even my heart feels the
severance, with my own
song
I compliment my life that
releases the pain
Even my dreams fly with your
resemblance overnight and
morning,
I still alive that you are the
life!
Шеърда қўлланган иккита омонимик қаторни Ўзбек тили изоҳли
луғатида қуйидаги семантик майдонга эга:
(луғатдан аслидай олинди)
Ёш I
–
Қаттиқ оғриқ, қайғу ёки кучли севинч
-
шодлик ва ш.к.
натижасида ёш безларидан ажралиб чиқадиган тиниқ шўр суюқлик.
Ёш II
–
туғилган вақтдан бошлаб яшаб ўтказилган йиллар жами; умр
узоқлиги.
Соз
I
–
розилик, рахсат, келишув, мослик, мувофиқлик.
Соз
II
–
тор, мусиқа асбоби.
Соз III
–
қамиш, қамишзор.
Таржимон шеърнинг биринчи парчасидаги “ёш” омонимик
қаторининг биринчи омоним маъноси таржимада қўлланиши ўрнига,
иккинчи омонимни олган. Кейинги қисмида эса “соз” омонимик
қаторининг иккинчи маъноси таржимага олиниши керак эди, таржимада
эса “сўз” дея таржима этилган. Кўриб турганингиздай ўзбек тили сўзларида
ҳам бир ҳарф орқали бутун бир маъно ўзгариши мавжуд.
Айтиш жоизки, асарлардаги ёки матндаги омонимик сўзларни
тушуниш жиддий тўсиқ эмас, чунки сўз маълум бир контекстда ишлатилса,
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
685
унинг маъноси атрофдаги сўзларнинг маъноси билан осонгина
аниқланади, яъни бунда таржимон тадқиқотимиз жараёнида илмий
асосланган
“контекстуал ассоциатив таржима”
усулидан фойдалангани
маъқул. Бундан ташқари, омонимия ҳодисасинин бадиий асарларда
қўлланиши маълум даражада ижобий рол ўйнайди, хусусан, сўзларнинг
стилистик таъсирини янада оширишга имкон беради.
Асарлар таржимасида таржимон маҳоратини сўз танлаш ҳам
кўрсатади. Бу асосан синоним ва омонимларни тўғри танлашдир.
Омонимлар функционал вазифаларига кўра турли нутқий вазиятларда ҳар
хил вазифаларни бажаради. Бунинг учун уларнинг реаллашувини аниқлаш
фақат бадиий матн орқали амалга оширилади. Айрим таржимонлар асл
нусхадаги сўзни таржима тилидаги эквиваленти билан алмаштириб
қўядилар. Контекст мазмунига эътибор қилмаган ҳолда уни луғатда
учраган дастлабки таржимаси билан бериб қўя қоладилар. Натижада
омоним сўзнинг керакли маъноси қолдирилиб, унинг ўрнига бошқа
маъноси ишлатилади. Бу ҳолат эса таржима адекватлигига путур етказади.
Масалан,
light
1
–
ёруғ, ёрқин, ялтироқ, ранги очиқ
деб таржима
қилинади,
light
2
–
енгил
маъносида келади. Таржиманинг “синиши”ни шу
сўзлар мисолида Ж.Свифтнинг “Гулливернинг саёҳатлари” ва Войничнинг
“Сўна” романларида учратишимиз мумкин. Рус таржимонлари уларни ҳар
икки асарда ҳам омонимлар билан алмаштириб қўйганлар, яъни
“светлый,
яркий”
сўзлари ўрнига
“лёгкий”
сўзи ишлатилган.
Масалан
,
“His dress was very plain and simple and fashion of it between the
Asiatic and European. But he had on his head a
light
helmet of gold. Adorned with
jewels and plume on the crest”.
Ўзбек тилида:
“Императорнинг кийими оддий ва камтарона, андозаси
ҳам европаликлар, ҳам осиёликларникига ўхшаб кетади, бошида қимматбаҳо
тошлар қадалган, тукпар тақилган
енгилгина
олтин дубулға”.
Яна
бир
мисол
,
“I will go home and fetch that riding
-cloak of mine. Rivers.
I think you will be less recognizable in it than in your
light
suit”.
Ўзбек тилида:
“Уйдан йўл плашимни олиб келиб берай сизга. Риверс. Бу
енгил
костюмдан кўра, унда сизни таниш қийинроқ бўлар”.
Бадиий асарларда омонимлар қўлланиши ёки таржима қилиш ҳақида
гап кетганда, таржимон таржимада тўқнашаётган иккала тилнинг
луғатини қай даражада билишига боғлиқ. Айнан эквивалентни танлаш
учун таржимон энг аввало унинг олдида омонимлар борлигини, унинг
матнга мос ёки хослигини англаши керак. Агар у буни тушунган бўлса
-
да,
лекин мақсадли тилда мослик топмаса, у тиллараро трансформация
усулларидан бирини қўллаши мумкин. Уларга “таржимоннинг соҳта
дўстлари” шон
-
шарафига сазовор бўлган омонимларнинг асосий ҳавфи
уларни жуда кўп сонли интернационализм ва симметрик диалектлардан
ажратиб қўйишдир, яъни, турли тиллардаги сўзлар нафақат шакл
жиҳатидан ўхшаш, балки ўхшаш маънога эгалигидир.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
686
Фойдаланган адабиётлар руйхати
:
1.
Джурабаева, M.A. Аффиксальная омонимия в узбекском
языке...Автореф.дисс...канд.филол.наук. –
Т.:, 1975.
2.
Мадвалиев, A. “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”, –
Тошкент, 2006
-
2008
3.
Худжаева, Р.М. Генетик боғланмаган лексик омонимлар
самарадорлиги. Монография. –
Т.: Фан ва технология, 2017.
4.
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. И, ИИ, ИИИ, ИВ, В жилдлар –
Т.:
Ўзбекистон миллий енсиклопедияси, 2006
-2008.
5.
Тўрабеков, Ҳасан таржимаси. Ёшлар нашриёт уйи тошкент –
2019.
УЎК 821.133.1
-
31 КВК 84(4Фра). С 91. Стендал Қизил ва қора: 1830
-
йил
хроникаси: Роман. Русчадан Ҳ. Тўрабеков тарж. –
Т.: Ёшлар нашриёт уйи,
2019.
–
576мMerriam
-Webster
’
s Collegiate Dictionary, Eleventh Edition, 2020,
1,664 p
6.
NOVEL: A Forum on Fiction Vol. 22, No. 1 (Autumn, 1988), Published By:
Duke University Press. pp. 24-44
7.
Stendal, (Henri Beyle) “The red and the black” (Le Rouge et le Noir) Franc.
2 vols. ISBN 0-521-34982-6. 1830
8.
Walter William Skeat An Etymological Dictionary of the English Language
Izd. 2 Clarendon Press. 1893.
–
r. 844
9.
Whilford H.C. A dictionary of English homonyms, pronouncing and
explanatory.
–
L., 1899.
