“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
696
LINGVISTIKA
Bekmurodova Marjona Normurod qizi
O‘
zDJTU tarjimonlik fakulteti 1-bosqich talabasi Ilmiy rahbar:
Mamatqulova Saida
Ilmiy rahbar.
O‘
zDJTU
Annotatsiya.
Ushbu maqola tilshunoslikning amaliy va nazariy hamda
maqsad va vazifasiga k
o‘
ra turlarini
o‘
rganadi. Maqola tilshunoslik turlari ichidan
media lingvistikani ochib beradi va media nutq haqida ma
’
lumot beradi. Mediamatn
tushunchasini ilmiy ravishda jadal rivojlanishi uchun Teun Van Deyk, Martin
Montgomeri, Alan Bell, Norman Feyerklaf, Robert Fauler kabi olimlar katta hissa
q
o‘
shishgan.
Kalit s
o‘
zlar:
Tilshunoslik, media lingvistika, media matn, OAV, tilshunoslik
turlari, mediaviylik, ommaviylik, integrativlik.
Аннотация.
В данной статье рассматриваются практические и
теоретические виды языкознания в зависимости от их цели и миссии. В
статье выделяется медиалингвистика из видов языкознания и приводятся
сведения о медиаречи. Тун Ван Дейк, Мартин Монтгомери Большой вклад
внесли такие учёные, как Алан Белл, Норман Фэйркло, Роберт Фаулер.
Ключевые слова:
Лингвистика, медиалингвистика, медиатекст,
средства массовой информации, виды языкознания, медиаизм, публичность,
интегративность.
Abstract.
This article examines the types of linguistics, practical and
theoretical, according to their goals and tasks. The article reveals media linguistics
from the types of linguistics and provides information about media speech. Scientists
such as Teun Van Dyck, Martin Montgomery, Alan Bell, Norman Fairclough, Robert
Fowler have made a great contribution to the scientific development of the concept
of media text.
Key words:
linguistics, media linguistics, media text, mass media, types of
linguistics, medianess, publicness, integrativeness.
Tilshunoslik. Tilshunoslikning amaliy va nazariy turlari mavjud boʻlib,
nazariy tilshunoslik tilning strukturasi [grammatikasi]
va uning maʼnosi
[semantikasini] oʻrganadi. Grammatika –
morfologiya [soʻzlarning tuzilishi va
oʻzgarishi], sintaksis [soʻzlarning iboralarga va gaplarga biriktrilish qoidalari] va
fonologiya [tilni abstrakt tovushlar yordamida oʻrganish] fanlarini qamrab
oladi.
Amaliy tilshunoslik, asosan, tilshunoslikda oʻrganilgan nazariy bilimlarni
amaliyotda qoʻllash bilan shugʻullanadi. Amaliy tilshunoslik tarkibiga xorijiy
tillarni oʻrganish va oʻrgatish kiradi. [1]
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
697
Tilshunoslik til haqidagi mustaqil va aniq fandir. U tilning kelib chiqishi,
tarixiy taraqqiyotini va qonunlarini ilmiy ravishda
o‘
rganadi. Dunyoda
tilshunoslik uchun dastabki qadamlar insonlar
o‘
rtasida muloqotga zaruriyat
sezilgan paytdan q
o‘
yilgan. Ushbu fan juda ham uzoq tarixga egadir. U eramizdan
bir necha yuz yil ilgari Qadimgi Hindiston va Yunonistonda rivojlanishni
boshlagan.
Maqsadi va vazifasiga koʻra, tilshunoslikning bir nechta yoʻnalishlari bor:
umumiy tilshunoslik
–
tilni umuman
insonga xos hodisa sifatida oʻrganuvchi,
asosiy vazifasi dunyo tillariga xos eng umumiy belgi-xususiyatlarni aniqlash va
yoritish boʻlgan soha; xususiy tilshunoslik –
ayrim bir til belgi-xususiyatlarini
oʻrganuvchi soha; amaliy tilshunoslik –
tildan foydalanish bilan aloqador amaliy
masalalarni
(eksperimental
fonetika,
leksikografiya,
lingvostatistika,
transkripsiya, transliteratsiya va boshqalar) hal qilish metodlarini ishlab
chiquvchi yoʻnalishdir.[2]
Bundan tashari lingvistikaning yana quyidagicha turlari mavjud:
Quyida siz Media lingvistika haqida bir qancha ma
’
lumotlarga ega b
o‘
lasiz.
Media lingvistika
–
bu ommaviy axborot vositalarida tildan foydalanishni
lingvistik
o‘
rganish. Media tilini
o‘
rganishda yangi tizimli yondashuv sifatida
media lingvistikasining asosiy jihati shundan iboratki, media matn bugungi kunda
til mavjudligining eng keng tarqalgan shakllaridan biri hisoblanadi. Bosma,
audiovizual, raqamli va tarmoqqa ulangan ommaviy axborot vositalari orqali
taqdim etilgan ommaviy kommunikatsiyadir. Media lingvistikasi ijtimoiy va
kognitiv muloqot amaliyoti
o‘
rtasidagi interfeys sifatida qaraladigan tildan
foydalanish va ommaviy axborot vositalari orqali yetkazilgan ommaviy nutq
o‘
rtasidagi munosabatni
o‘
rganadi.[1]
dinamik
makro
media
diaxiron
statik
atomistik
strukturaviy
sinxron
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
698
Medialingvistika tilning umumiy nazariyasi sifatida tilshunoslikning
differensiallashuvi
jarayonida
shakllanmoqda
va
tilshunoslikning
psixolingvistika, sotsiolingvistika, rivojlanish tilshunosligi, yuridik tilshunoslik,
siyosiy tilshunoslik va boshqalar kabi boshqa sohalarga oʻxshash ki
chik sohasi
hisoblanadi.[3] Zamonaviy media lingvistikasi nafaqat ommaviy axborot
vositalarining yozma tilini, balki ommaviy axborot vositalari nutqini ham
o‘
rganadi. Media lingvistikasi [1] ommaviy kommunikatsiya ishtirokchilarining
nutqiy xulq-atvorini va [2] media matnlarining
o‘
ziga xos sohalari, tekstlari va
janrlarini
o‘
rganadigan media nutq tadqiqotlarini
o‘
z ichiga oladi. Media
lingvistikasi matnlarni, shuningdek ularni ishlab chiqarish va qabul qilishni tahlil
qiladi. [4]
OAV, virtual olamda media tushunchasi va unga bo
g‘
liq hodisalarni
ifodalovchi mediamatnlar tobora faollashib bormoqda. Mediamatn mediavoqelik
natijasi hisoblanib, medianing turli k
o‘
rinishlari, ya
’
ni gazeta va jurnallardagi
maqola, tezislar, televideniya orqali uzatilayotgan k
o‘
rsatuv va dasturlar, klip,
film,
kino,
Internet
tarmoqlaridagi
videoroliklar,
gif,
animatsiya,
messenjerlarning barcha turida ma
’
lumot tashiyotgan rasmli va grafik belgilar
orqali bayon etilgan axborotdir. Bugungi kunda mediamatn deganda media ishlab
chiqarishning aniq natijasi, mediamahsulot nazarda tutiladi, bu axborotdan iborat
va medianing istalgan turi va janrida [gazetadagi maqola, telek
o‘
rsatuv, videoklip,
reklama xabari, film va boshqa bayon etilgan xabar b
o‘
lib, ommaviy auditoriyaga
y
o‘
naltiriladi. [5]
Yigirmanchi asrning 90-yillarida ingliz tilidagi ilmiy adabiyotlarda paydo
b
o‘lgan “Media matn” atamasi xalqaro akademik doiralarda ham, milliy ommaviy
axborot vositalarida ham tez tarqaldi. Mediamatn tushunchasining ilmiy ongda
jadal mustahkamlanishi tadqiqotchilarning ommaviy axborot vositalari nutqi
muammolari, tilning ommaviy kommunikatsiya sohasidagi faoliyatining
xususiyatlarini
o‘
rganishga qiziqishning ortishi bilan bo
g‘
liq edi. Bu masalaga
Teun Van Deyk, Martin Montgomeri, Alan Bell, Norman Feyerklaf, Robert Fauler
kabi mashhur olimlar katta e
’
tibor qaratdilar, ular ommaviy axborot vositalari
matnlarini turli maktablar va y
o‘
nalishlar nuqtai nazaridan k
o‘
rib chiqdilar:
sotsiolingvistika, funktsional stilistika, nutq nazariyasi, mazmun-tahlil, kognitiv
lingvistika, ritorik tanqid. Olimlarning e
’
tiborini keng k
o‘
lamli masalalar jalb qildi:
bu ommaviy axborot vositalari tilining funksional va stilistik maqomini aniqlash,
turli xil media matnlarini tavsiflash usullari, ijtimoiy -madaniy omillarning
ommaviy axborot vositalariga ta
’
siri, nutq va ta
’
sir qilishning lingvo-media
texnologiyalari kabilardir. Rossiyada mediamatn nazariyasining shakllanishi va
rivojlanishiga,
shuningdek, uni
o‘
rganish
usullariga
S.I. Bernshteyn,
D.N.Shmelyov, V.G. Kostomarov, Yu.V. Rojdestvenskiy, G.Y. Solganik S.I. Treskova,
I.P.Lisakova, B.V. Krivenko, A.N. Vasileva kabi olimlar katta hissa q
o‘
shgan [6].
Mediamatnning asosiy kategoriyalari
–
mediaviylik (matnning u yoki bu
media vositalar yordamida mujassamlashuvi, kanalning format va texnik
imkoniyatlari bilan determinatsiyalanishi), ommaviylik (ham media
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
699
mahsulotlarning ishlab chiqarilishi, ham iste
’
mol qilish sohasida), integrativlik
yoki matnning k
o‘
p kodliligi (turli semiotik kodlarning yagona kommunikativ
yaxlitlikka birlashuvi), matnning ma
’
no-mazmun, kompozitsion tuzilish va belgili
darajadagi ochiqligi hisoblanadi [7].
Jamiyatning axborotlashuv jarayoni kuchayib borgani sayin media
oqimining harakati ham jadal ravishda tezlashmoqda. Bu oqimning markaziy
birligi mediamatn hisoblanadi. Shubhasiz, mediamatn radioeshittirish,
matbuotdagi maqola va yangiliklar, televideniya, internet tarmoqlari va shu kabi
boshqa ommaviy axborot vositalarini
o‘
z qamrovi doirasiga kiritmoqda.
Mediamatn
–
bu “yangi kommunikatsion
mahsulot” sanaladi. U verbal, vizual,
ovozli, multimediya k
o‘
rinishidagi turli mediaviy vositalar hisoblangan gazetalar,
jurnallar, radio, televideniye va boshqalar tarkibiga kiritilishi mumkin.[8]
Internet tarmoqlari esa axborot yetkazishning chegara bilmas turi
hisoblanadi. Xususan, Telegram, Telegramning Vidogram, Mobogram, Aka, Plus,
BlackGram, BestGram, TeleVPN sinari k
o‘
rinishlari, shuningdek, Instagram,
Facebook, WhatsApp, IMO, Skape, Viber, Line, WeChat, KakaoTalk, Zalo, BBM,
ChatOn kabi Internet messenjerlari
o‘
zining texnik imkoniyati kengligi, axborot
uzatib berish tezligi, media vositalardan foydalanish qamrovining kengligi,
ma
’
lumot almashinuv davrida video, audio, tasvir, grafik va shakliy belgilarning
takrorlanmas xillarining q
o‘
llanilishi bilan ahamiyatlidir. Bu kabi Internet
messenjerlaridan jahonning turli davlatlarida turlicha foydalaniladi. Qaysidir
Internet messenjeri bir davlatda keng iste
’
molda b
o‘
lsa, yana qaysi biridir juda
kam foydalanuvchilar tomonidan ishlatilishi mumkin. Internet messenjerlaridan
dunyo mamlakatlarida ishlatilish
o‘
rni b
o‘
yicha bir necha bor statistic tadqiqotlar
olib borilgan. “Mobinfo.uz” saytining ma’
lumoti b
o‘
yicha WhatsApp va Facebook
messenjerlari dunyoning 109 mamlakatida Android bazasidagi eng ommabop
mobil dasturlarga aylandi. Undan keyingi
o‘
rinni Telegram egalladi. Bunday
ma
’
lumotlar dunyoning 187 mamlakatini qamrab olgan Similarweb tahlil
kompaniyasi hisobotida keltiriladi. Unga k
o‘
ra, WhatsApp 109 ta davlatda,
jumladan, Braziliya, Meksika, Hindiston, Rossiya hamda Shimoliy Amerika,
Yevropa, Osiyo va Okeaniyaning k
o‘
plab mamlakatlarida yetakchilik qilmoqda.
O‘
z navbatida, Facebook Messenger 49 ta mamlakatda yetakchilik qildi. Ular
orasida Avstraliya, Kanada va AQSh bor. Bepul Viber messenjeri Belarus,
Moldova, Ukraina, Iroq, Liviya, Shri-Lanka kabi
o‘
nta mamlakatda eng ommabop
b
o‘
lib chiqdi. Line, WeChat va Telegram messenjerlar tegishli ravishda Yaponiya,
Xitoy va Eronda eng ommabop hisoblanadi. Janubiy Koreyada KakaoTalk
messenjeri, Kubada Imo, Vyetnamda Zalo, Indoneziyada BBM messenjerlari
yetakchilik qildi. Hisobotga k
o‘
ra, Telegram dasturi
O‘
zbekistonda eng ommabop
mobil messenjer hisoblanadi. Dastur yana 14 ta mamlakatda ham yetakchidir.[9]
Mediamatnning alohida konsepsiyasini medialingvistikaning asosiy nazariy
tarkibiy qismi deb hisoblash mumkin. Bu haqida medianutq tadqiqotiga
ba
g‘
ishlangan deyarli barcha izlanishlarda
o‘
z aksini topgan. Mazkur
konsepsiyaning mazmuni shundan iboratki, an
’
anaviy lingvistika uchun asosiy
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
700
hisoblangan matnning “belgili
birliklarning ma
’
no jihatidan bo
g‘
langan ketma-
ketligi. Uning asosiy xususiyati uzviylik va yaxlitlikdan iborat.[10].
Bunda mediamatn konsepsiyasi verbal darajadagi belgili tizim
chegarasidan tashqariga chiqadi va nafaqat verbal, balki har qanday belgilarning
uzviyligini nazarda tutgan holda matn tushunchasining semiotik talqiniga
yaqinlashadi. Matnlar turli rasmli yoki grafik tasvirlar, giflar, animatsion roliklar
bilan boyitilgan holda adresatga yuborilsa, bu adresantning qanday his-tuy
g‘
uda
ekanligini va uning yozgan axboroti ham q
o‘
shimcha hisiy ta
’
sir bilan
ta
’
minlanganligini ifodalaydi. Agar adresat matni zamirida hazil ma
’
no yotgan
b
o‘
lsa hamda bu quruq yozma matn bilan ifodalansa, ikkinchi tomon mazmun
ortida yashiringan asl ma
’
noni il
g‘
amasligi, aksincha, inkor ma
’
noda qabul qilishi
mumkin. Mana shu matn yakunida yoxud avvalida hazil ma
’
nosini ifodalash
uchun q
o‘
llaniladigan shakliy vositalardan foydalanilsa, kutilgan maqsadga
erishiladi.[11]
Media lingvistikasini oʻrganishda asosiy eʼtibor ommaviy
axborot
vositalarida tildan foydalanishga qaratilgan. U tilning ommaviy muloqotdagi
rolini k
o‘
rib chiqadi va til va jamoatchilik
o‘
rtasidagi munosabatlarni
o‘
rganadi.
Bu an
’
anaviy ommaviy axborot vositalarini [masalan, gazetalar] va raqamli
ommaviy axborot vositalarini [masalan, ijtimoiy media saytlari]
o‘
rganishni
o‘
z
ichiga oladi. Ommaviy axborot vositalari yangi ma
’
lumotlar va yangi lu
g‘
atlarni
o‘
rganishning samarali usulidir. Ommaviy axborot vositalari orqali biz k
o‘
plab
muhim ma
’
lumotlarga [masalan, yangiliklar] kirishimiz mumkin. Biz har kuni
o‘
qiydigan va eshitadigan narsalarning aksariyati ommaviy axborot vositalarida
ishlatiladigan tildan keladi. Shuningdek, u k
o‘
ngil ochar mash
g‘
ulotlarni [masalan,
filmlar, televidenie, musiqa] taqdim etadi.
Media tilining turli xil turlari:
Yozilgan [biz
o‘
qishimiz mumkin b
o‘
lgan narsalar]
Vizual [biz k
o‘
rishimiz mumkin b
o‘
lgan narsalar]
Aural [biz eshitadigan narsalar].
O
g‘
zaki [o
g‘
zaki til].
O
g‘
zaki b
o‘
lmagan [imo-ishoralar, yuz ifodalari, tana tili].
Bitta vosita ichida bir nechta turdagi media tilidan foydalanish mumkin.
Masalan, televideniya ma
’
noni yetkazish uchun yuqoridagi barcha turlarning
kombinatsiyasidan foydalanadi.
Ommaviy aloqa tili
Ommaviy aloqa tili deganda ommaviy axborot vositalari tomonidan ishlab
chiqarilgan va ommaga tarqatiladigan barcha turli matnlar tushuniladi. Ommaviy
axborot vositalari deganda ommaviy kommunikatsiya orqali keng auditoriyani
qamrab oladigan turli texnologiyalar tushuniladi.Ommaviy aloqaning t
o‘
rtta
asosiy turi bu
–
bosma, radioeshittirish, tranzit va raqamli. Ommaviy aloqaning
har bir turi ma
’
noni yetkazish uchun bir yoki bir nechta media tilidan foydalanadi.
Bosma ommaviy axborot vositalari:
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
701
An
’
anaviy ommaviy axborot vositalari sifatida ham tanilgan bosma
ommaviy axborot vositalari asosan yozma til orqali muloqot qilinadigan ommaviy
axborot vositalariga tegishli. Masalan, gazetalar, kitoblar, jurnallar va jurnallar.
Ommaviy axborot vositalari- Radioeshittirish vositalari deganda elektron
vositalar, vizual va/yoki audio orqali xabar qilinadigan ommaviy axborot
vositalari tushuniladi. Radioeshittirish vositalarining uchta asosiy turi bu
–
radio,
kino va televideniyadir.
Radio
–
signallar orqali uzatiladigan audioga asoslangan aloqa vositasi. Kino
va televideniya
–
axborotni uzatish uchun vizual va audioni birlashtirgan aloqa
vositalari.
Tranzit
–
ommaviy axborot vositalari. Tranzit ommaviy axborot vositalari
jamoat joylarida va jamoat transportida k
o‘
proq b
o‘
lishini anglatadi. Masalan,
plakatlar, bilbordlar va bannerlar. Ular odatda reklama bilan bo
g‘
liq b
o‘
ladi, lekin
xabardorlikni oshirish va ommaga ma
’
lumot tarqatish uchun ham q
o‘
llaniladi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
O‘
zME 1-jild Toshkent 2020
2.
"Media Linguistics". Zurich University of Applied Sciences. December 7,
2020. Retrieved March 27, 2021
3.
Luginbuhl Martin [2015]. “Media linguistics”: On mediality and
Culturality 2. Bednarek Monika [2018] language and television series
4.
Мельник
Г.С.
Медиатекст
как
объект
лингвистических
исследований.pdf
5.
Добросклонская Т.Г. Медиалингвистика: системный подход к
изучению языка СМИ. –
Москва, 2008.
6.
[Казак М.Ю. Медиатекст: сущностные и типологические свойства
//Global Media Journal. Глобалный медиажурнал. Российское издание]
7.
Засурский Я.Н. Колонка редактора: медиатекст в контексте
конвергенции// Вестник
Московского университета.
Серия 10
Журналистика, 2005.
8.
Лингвистический энциклопедический словарь. –
М., 1990
9.
Teshaboyeva D.M va boshq. Jurnalistika: Medialingvistika va tahrir.
–
Toshkent:
O‘
zbekiston, 2019.
