“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
702
ERON XALQ ERTAKLARI: FORS FOLKLORShUNOSLIGIDA
“
هناسفا
”
(“ERTAK”) SO‘
ZINING ILMIY ATAMASI
O‘
.A.Umarov, Sh.M.Muxamedov
O‘
zDJTU ikkinchi chet tili kafedrasi katta
o‘
qituvchisi
Nizomiy nomidagi TDPUning dosenti
umarov.u@mail.ru
Annotasiya.
Mazkur maqolada Eron xalq ertaklaridagi hayvonlar, jumladan
tulki va b
o‘
ri xarakterlariga xos ijobiy va salbiy jihatlar xususida s
o‘
z yuritiladi.
Ushbu hayvonlarning xatti-harakati orqali jamiyatdagi ba
’
zi insonlarga xos b
o‘
lgan
fazilat va illatlar ta
’
riflanadi.
Kalit s
o‘
zlar:
ertak, matal, ch
o‘
pchak, hikoya.
Abstract.
This article talks about the positive and negative aspects of the
characters of animals, including foxes and wolves, in Iranian folk tales. Through the
behavior of these animals, the virtues and vices characteristic of some people in the
society are described.
Key words:
fairy tale, folk tale, fable, story.
Bizga ma
’
lumki, tadqiqotchilar tomonidan ertak haqida va ularning
o‘
ziga
xos xususiyatlari haqida k
o‘
pgina ilmiy ishlar amalga oshirilgan hamda umumiy
ma
’
noda qadim zamonlardan to hozirgi kungacha ertaklar mavjudligi k
o‘
rsatib
kelingan. Shu
o‘
rinda, masalan, rossiyalik olim Ye.M.Meletinskiy shunday yozadi:
“Ertak –
o
g‘
zaki san
’
atning eng qadimgi turlaridan biridir. Bu xalq ijodiyotining
ildizi sinfiy jamiyat yuzaga kelmasdan oldingi davrga borib taqaladi va hozirga
qadar odamlarning hamrohi b
o‘
lib qolib, ularga juda katta badiiy zavq berib
keladi. Ertakning yuqori poetik qadriyati ma
’
lum jihatdan yuz yilliklar davomida
t
o‘
plangan fikrlar, tasavvurlar va xalq hissiyotlarini ifodalashi bilan izohlanadi.
Ertak
–
barcha xalqlarning eng mashhur va eng demokratik turdagi o
g‘
zaki
san
’
atidir.
Ertak atamasi Mahmud Qash
g‘
ariyning XI asrda
yozilgan “Divonu lug‘
atit
turk” asarida
etuk
shaklida uchraydi va biror voqyeani o
g‘
zaki tarzda hikoya qilish
ma
’nosini bildirib, bu hikoyalar “o‘
tmish voqyealardan xabar beruvchi...
hikoyalarda faqat
o‘tganlar haqida aytilishi shart emas”, deb izohlaydi.
Vatanimizda “ertak” so‘
zi folklor atama sifatida qubul qilingan b
o‘
lsa-da, turli
viloyatlardagi aholi
o‘
rtasida matal, ushuk, ch
o‘
pchak, hikoya, afsona,
o‘
tirik, tutal
kabi ertak s
o‘
zi sinonimlari ham ishlatiladi.
Eron folklorshunosligida ham shunday holatni kuzatamiz. Fors tilidagi
“
هناسفا
”
(“ertak”) so‘
zining ilmiy atamasi va uning sinonimlarining q
o‘
llanishi haqidagi masala
mutaxassislar
o‘
rtasida doimo baxs va tortishuvlarga sabab b
o‘
lgan. Albatta, bu tabiiy
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
703
holatdir, chunki eronliklar va forsiy zabon xalqlar
o‘
rtasida bu janr turli nomlarga ega
va bu masalani
o‘
raganishda turlicha atamalar q
o‘
llaniladi. Shuni ham aytib
o‘
tish
lozimki, eronlik folklorshunoslar dastlab, tegishli ravishda o
g‘
zaki nasrga nisbatan
ilmiy atamalarni q
o‘
llash haqida fikrlar bildirmaganlar va bir-biriga
o‘
xshash janrlar
o‘
rtasidagi farqlarni tavsiflamaganlar. Bu masala haqidagi murakkablik yana shu bilan
bo
g‘
liqki, lu
g‘
atlarda va yozuvchilarning asarlarida, xalq va mutaxassislar
o‘
rtasida
ishlatiladigan ba
’
zi atamalar boshqa turli janrlarni bildirsa-da, barcha atamalardan
sinonim sifatida foydalanib kelganlar.
Ma
’
lumki, dastlab, adabiyot tarixi b
o‘
yicha yozma adabiyot janrlari ham
turlarga b
o‘
linmagan edi. Vaqt
o‘
tishi bilan ularning chegaralarini olimlar belgilay
boshladilar. Eron folklorshunosligida bu ilm-
fanning “yoshligini” e’
tiborga olgan
holda, oxirigi yillarda xalq o
g‘
zaki ijodiyoti tadqiqotchilari bu janrlarning
vazifalarini qadam baqadam chegaralarini aniqlashtirib, ularning o
‘
ziga xos
xususiyat va farqlarini belgilash b
o‘
yicha fikrlar bildira boshladilar.
So
‘
z
“
ertak
”
haqida ketar ekan, biz avvalo,
“
هنﺎسفﺍ
” (“
ertak
”)
so
‘
zi atamasini
ilk
o‘
rta asrlarda yaratilgan kitoblar va o
g‘
zaki manbalar b
o‘
yicha nafaqat tarixiy
y
o‘
lini, balki Eron folklorshunoslari tomonidan bildirilgan fikr va mulohazalarni
tahlil qilishga harakat qildik. Eng qadimgi lu
g‘
atlardan birining muallifi, tahallusi
Burhon b
o‘lgan Muhammad ben Xalaf Tabriziy tomonidan yaratilgan “Foschadan
forschaga lug
‘
at
”
da
“
ﺍ
هنﺎسف
”
so
‘
zi shunday izohlangan:
“
هنﺎسفﺍ
” “
afsona
”
ommabop va
o
g‘
zaki adabiyotdagi juda qadimgi va mashhur hikoyadir. Eron afsonalari
k
o‘
pincha nasrda va ba
’
zida qofiyali tarzda hikoya qilinadi. Fors adabiyotida
“
هنﺎسفﺍ
” “
afsona
”
yoki
“
rivoyat
”
ko
‘
pgina ma
’
noga ega bo
‘
lib, ulardan eng asosiylari
qissa, hikoyat, tamsil, doston, sarg
o‘
zasht,
o‘
tmish haqidagi ostura, yol
g‘
on va
asoslanmagan s
o‘
zlar hamda ma
’lum bir aytilgan fikrlar hisoblanadi”
*
.
VI asr oxiri VII asr boshida yashagan adib Muhammad bin Ali bin
Muhammad Zahiriy Samarqandiyning asarida “fors adabiyoti matnlarida afsona
s
o‘
zi barcha nasriy asar shakllariga sinonim sifatida ishlatiladi, ba
’
zida uni
o‘
rniga
qissa, hikoyat, sarg
o‘
zasht va hokazo atamalarni ishlatadilar. Aslini olganda bu
atamalar ma
’
lum jihatdan bir ma
’nodadir”
*
, deb yozgan. Albatta ba
’
zi holatlarda
afsona yol
g‘
on, uydirma qissa,
g‘
alati va
g‘
ayrioddiy hikoyat ma
’
nosini bildirib
kelgan.
Shunday qilib, Eron o
g‘
zaki ijodiyoti va yozma adabiyotda qadim
zamonlardan boshlab “ertak” atamasi
turli xil va variantlarda q
o‘
llanilgan:
Masalan,
“
هنﺎسفﺍ
” (“
ertak
”), “
هصﻗ
” (“
qissa
”) , “
ﻩرﻮﻄﺳﺍ
” (“
mif
”, “
afsona
”), “
ﻥﺎتﺳﺍد
”
*
Мазкур луғат Эронда 1899, 1921, 1925, 1926, 1938 ва 1957 йилларда чоп этилган 1952
-
1856 йилларда турли
ислоҳлар, яъни кириш сўзи, батафсил иқтибослар, сўзларнинг ўзакларига шарҳлар, муаллифнинг баъзи
хатолари тузатилган ҳолда 5 томдан иборат нашри Муҳаммад Муин томонидан чоп этилган //
Қаранг:
،ﺮيبک ﺮيﻣﺍ ﺕﺍرﺎﺸتنﺍ ۀسﺳﻮﻣ ،نيعﻣ ﺪﻤﺤﻣ رﺎﻨﺳﺍﺮﺑو ،یﺳرﺎف هﺑ یﺳرﺎف ﺕﺎﻐل گﻨﻫﺮف ،)ﻥﺎﻫﺮﺑ( یزﻳﺮبﺗ فﻠخ نﺑ نيسح ﺪﻤﺤﻣ
1335
پﺎچ(
،)لوﺍ
1391
)ﻢتفﻫ پﺎچ(
*
Муҳаммад бен Али бен Муҳаммад Заҳирий Самарқандий
VI
аср охири
VII
аср бошларида Афросиёб сулоласининг
энг сўнгги подшоҳи Қўлаж Иамғожхон Иброҳим саройида яшаган етакчи адиблардан бири бўлиб, 600 йилда
вафот этган//
،ﻥﺍﺮﻬﺗ ،یﻨﻳﺪل لﺎﻤک ﺮﻗﺎﺑ ﺪﻤﺤﻣ ﺶﺷﻮک هﺑ ،هﻣﺎن دﺎﺑﺪﻨﺳ ،یﺪﻨﻗ ﺮﻤﺳ یﺮيﻬظ ﺪﻤﺤﻣ نﺑ یﻠع نﺑ ﺪﻤﺤﻣ
1381
.ص .
94
،
97
،
124
.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
704
(“
doston
”), “
تﻳﺍور
” (“
rivoyat
”), “
تﻳﺎکح
” (“
hikoyat
”), “
ﻞتﻣ
” (“
matal
”), “
ﻞقن
” (“
naql
”,
“
og
‘
zaki hikoya
”), “
تﺷذگﺮﺳ
” “
sargo
‘
zasht
”)
va hokazolar.
Shunisi qiziqki,
“
هنﺎسفﺍ
” “
afsona
”
atamasini Eronning nafaqat shahar, viloyat
va mintaqalarida, balki hatto, alohida qishloqlarida ham turlicha tushunadilar.
Bunga sabab, birinchidan, forslarning turli-tuman sheva va lahjalarda
s
o‘
zlashishlari va ikkinchi tomondan, Erondagi madaniy va etnik xilma-xillik har
bir hudud aholisi ertak ma
’
nosini ifoda etishi uchun maxsus atamadan
foydalanishlariga majbur etgan.
Eron mifologiyasi haqida k
o‘
pgina asarlar yaratilgan. Biz asarlar haqida s
o‘
z
yuritmay, faqat afsona va ertak
o‘
rtasidagi farqlarni k
o‘
rsatib
o‘
tish maqsadida
ularning ba
’
zilari ustida qisman t
o‘
xtalib
o‘
tamiz.
Albatta, Eron mifologiyasining ahamiyatga molik manbalaridan biri
“Avesto” hisoblanadi. Mazkur yodgorlikda Yaxshilik va Yomonlik
xudolari
“Axuramazda va Axrimandan boshlanib, boshqalar, ya’
ni yer yuzining barcha
suvlarini boshqaradigan va
o‘
zida pokizalikni mujassamlantirgan Anaxita xudosi,
tinchlik uchun kurashuvchi va devlarga qarshi b
o‘
lgan Virisranna, odamlarni
Haqiqat y
o‘
liga y
o‘
naltiruvchi Mitra xudosi, urush axtaruvchi Vayu, yom
g‘
ir
xudosi Tatariya, Axuramazdaning
o‘g‘
li Atar, salomatlik, oziq-ovqat, arzonchilik
xudosi Havma va hokazo mifologik qahramonlar haqida juda k
o‘
p ma
’
lumotlar
mavjud.
Mifologiya haqida mukammal material beruvchi Firdavsiyning yirik va
mashhur kitobi “Shohnoma” asarida ham juda ko‘
p afsonalar mavjud. Firdavsiy
mazkur asarida
–
Qayumars, Hushang, Tahmuras, Jamshid, Zahhok va Faridun
kabi afsonaviy qahramonlarni birin-ketin bayon etgan.
Hozirga qadar Eronning xalq mifologiyasini folklor janri sifatida
o‘
rganishga katta ahamiyat qaratilmoqda va k
o‘
plab kitoblar nashr etilmoqda.
Ertak bu ermak, k
o‘
ngil-ochish b
o‘
lsa, mifologiya qahramonlari harakatiga
ishonch, ulardan ma
’
naviy ozuqlanish munosabatini keltirib chiqaradi. Bundan
shunday xulosa chiqarish mumkinki, ertaklarning paydo b
o‘
lishiga afsonalar asos
b
o‘
lgan.
Eron yozuvchisi, adabiyotshunos Jamol Mirsodiqiy dostonga quyidagicha
izoh beradi: “Doston umumiy ma’
noda yozma yoki o
g‘
zaki, real yoki xayoliy
tarzda
o‘
tmishni ketma-ketlikda bayon etish. Boshqacha qilib aytganda, doston
–
real va tarixiy voqyealarni, xayoliy va ijodiy fikrlarni ketma-
ketlikda berishdir”.
Doston turlari haqida s
o‘
z yuritgan J.Mirsodiqiy yana shunday fikrlarni bildiradi:
“Fors
tilida doston s
o‘
zi qissa, hikoyat, afsona va sarg
o‘
zasht kabilarni belgilashda
ishlatiladi va adabiy atama sifatida, bir tomondan, qissalarning turli shakllarini,
ikkinchi tomondan, badiiy adabiyotning turli qismlarini, jumladan, doston,
roman, uzun doston va shu kabi ijodiy adabiyot qismlarini
o‘
zida mujassam etgan.
Bu atama Ali Akbar Dehxudo lu
g‘
atida biror kimsaning s
o‘
zlarini yoki
xabarlarini aytib berish ma
’
nosiga ega, Muhammad Muyin lu
g‘
atida ham, xuddi
shunday ma
’
noga ega va bu xabar va hadislar Pay
g‘
ambar (s.a.v.) yoki Imomlar
haqida b
o‘
lishi ham mumkin.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
705
Rivoyatlar asosini voqyealar va tarixiy shaxslar, geografik nomlar va
hayovonot olami tashkil qiladi va
o‘
z shakliga k
o‘
ra rivoyatlar afsonalarga
o‘
xshamaydi. Eronda hanuzgacha alohida rivoyatlar chop etilgan t
o‘
plamlar
mavjud emas. Lu
g‘
atlarda esa, bu janrga nisbatan aniq nuqtai nazar y
o‘
q. Lekin
afsona va rivoyat
o‘
rtasidagi farqlarga qaramay, ular
o‘
rtasida umumiylik mavjud
b
o‘
lib, bu sohada ham aniq ajratishlar hali amalga oshirilmagan.
Rossiy
alik sharqshunos I. Braginskiyning yozishicha, “yozma adabiyotni
tashkil qiluvchi afsona va rivoyatlarni hikoyachilar, va
’
zchilar
o‘
z usullarida
gapirib beradilar. Shunday qilib, yozma adabiyot va o
g‘
zaki ijodiyot
o‘
rtasida
o‘
ziga xos o
g‘
zaki shakl mavjud b
o‘
lgan. Yozma adabiyotda mavjud b
o‘
lgan
bunday o
g‘
zaki shakl asosini turli hajmdagi
–
kichik latifalardan to katta
romanlargacha b
o‘
lgan badiiy matnlar tashkil qilgan. Biroq bu matnlar keng
kitobxonlar doirasi uchun emas, faqat tinglovchilar uchun m
o‘
ljallangan. Bu
matnlarni aksariyat hollarda hikoyachilarning
o‘
zlari yozib, keyin aytib berganlar
va vaqt
o‘
tishi bilan hikoyachilarning bu yozganlari yozma adabiyotga aylanib,
ularning q
o‘
lyozmalarini bilimli odamlar
o‘qishni boshlaganlar”.
Avvalgi yuz yilliklarda biz olimlarning tarixiy va falsafiy asarlarida k
o‘
pgina
ertaklarni uchratamiz. Bunday asarlarda ertaklar “hikoyat” yoki “rivoyat” nomi
bilan keltirilgan.
O‘
z fikrlarini tasdiqlash yoki ifoda etilayotgan voqyealarning
hissiyotli ta
’
sirini
o‘
stirish uchun Nizom ul-mulk
o‘zining “Siyosatnoma” asarida,
Muhammad
G‘
azzoliy
o‘zining “Nasihat ul
-
muluk” va “Ajoyib ud
-
dunyo”
asarlarida ertak va rivoyatlardan mahorat bilan foydalanganlar.
Eron hikoyatlarining asosiy manbalari qadimgi Eron hikoyatlari
–
Bahrom-
G
o‘
r, Anushervon hamda hindlarning Kalila va Dimna, T
o‘
tinoma, Gresiyaning
Aristotel, Sokrat va Aleksandr va hayvonlar haqidagi, arablarning Hotamtoy
haqidagi va k
o‘
plab boshqa xalqlarning hikoyatlari hisoblanadi. Undan tashqari,
parilar, devlar, jinlar haqidagi hikoyatlar ham shular jumlasiga kiradi.
Matallar bolalar adabiyotida
o‘
yin-q
o‘
shiq shaklida tarqalgan b
o‘
lib, unda
nasr va nazm uy
g‘
unlashgan. Matallar qadim zamonlardan mavjud va unda kulgili
o‘
yinlar, yoqimli hikoyalar bolalarda katta qiziqish orttiradi. Matallar hozirgi
vaqtda bizning tushunchamizdagi kumulyativ ertaklar hisoblanadi. Ohangdorligi,
harakatlarning qaytarilishi tufayli bolalar xotirasida oson saqlanib qoladi.
Hozirgi davrga qadar
“
ﻞقن
” (“
naql
”, “
og
‘
zaki hikoya
”)
janr sifatida fors
folklorida
o‘
z ifodasini topmagan va ilmiy adabiyotlarda ma
’
qullanmagan. Bitta
dona ham to
‘
plam nashr etilmagan.
“
ﻞقن
”
o
‘
z shakli va mazmuni bo
‘
yicha
“afsona”dan keskin farq qiladi. “Naql” hikoyaga ancha
yaqin, lekin
o‘
z badiiy
xususiyatlari tufayli hikoyaga sal yetib bormaydi. Lekin shu bilan birga, afsona va
naql
o‘
rtasida ma
’
lum bir bo
g‘
liqlik mavjud. Masalan, ijrochi ertak bayon etish
jarayonida matndan uzoqlashib, unga bir naqlni kiritadi va faqat shundan keyin
ertakni boshlaydi. Ba
’
zida hikoyachi katta badiiy yoki ilmiy ahamiyatga molik
b
o‘
lgan bir naqlga yo ertakning boshida, yoki ertakning oxirida murojaat etadi.
Afsuski, hozirga qadar folklorshunoslar masalaning mana shu tomoniga kam
e
’
tibor qaratilgan.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
706
Ali Akbar Dehxudoning lug
‘
atida
“
ﻞقن
”
so
‘
zi biron bir begona kishining
so
‘
zlarini qayta aytib berish deb izohlangan. Undan tashqari,
“
ﻞقن
”
mashhur yoki
badiiy mazmunga ega asarni yangi asarga aylantirib bayon qilish demakdir.
Shunday qilib, Eron
folklorshunosligida “afsona” so‘
zining k
o‘
pgina
sinonimlari b
o‘lib, “afsona” va “qissa” atamalari fors ilmiy adabiyotlarda ko‘
proq
uchraydi. “Qissa”, “rivoyat”, “naql”, “asotir”, “hikoyat”, “doston”, “sargo‘zasht” kabi
atamalar Eron ertaklariga nisbatan qo
‘
llanilsa-
da, ularning “afsona” atamasi bilan
yaqindan bo
g‘liqdir. “Afsona” so‘
zi ertak yaratilgan shahar, qishloq lahjasiga
qarab, turlicha nomlanishi ham mumkin. Ertaklarning turli-tuman atamalar bilan
ifodalanishini eronlik tadqiqotchilarning ishlarida ham k
o‘
rishimiz mumkin.
Aslini olganda, o
g‘
zaki adabiyotning bu muhim turini belgilash uchun yagona
atama ular orasida hanuz umumiy tarzda qabul qilinmagan.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Shomuhamedov Sh. Eron xalq ertaklari. Toshkent. 1959.
2.
ersidskiye narodn
ы
ye skazki. Perevod i sostavitel A.A. Romaskevich M-
L. 1934.
3.
Persidskiye narodnыye skazki. Perevod i sostavitel
A.Z. Rozenfeld.
«Nauka».
Moskva. 1958.
4.
Persidskiye skazki. Perevod A.Aliyeva, A. Bertelsa, N. Osmanova. Izd-vo
Vostochnaya literatura. Moskva. 1958.
5.
Persidskiye narodnыye skazki.. Tashkent. 1959.
6.
Persidskiye narodnыye skazki. Sost. M.N. Osmanov. Predisl.
D.S.Komissarova. Moskva. Izd-
vo “Nauka”.Moskva. 1987.
7.
،ﻥﺍﺮﻬﺗ ،ﻥﺎيﺸﻳورد فﺮﺷﺍ یﻠع :ﻩدروﺁدﺮگ ،یدﺮک یﺎﻬﻠتﻣ و ﺎﻫ هنﺎسفﺍ
1375
.
