156
XALĺQ ARALĺQ KOMMERCIYALĺQ ARBITRAJLARDA
KÓRILETUǴĺN ISLERGE SĺPATLAMA
A.S.Kadirbaev
Berdaq atındaģı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti
oqıtıwshı-stajyori
alisher.khadirbaev@gmail.com
Annotaciya.
Maqalada xalıq aralıq kommerciyalıq arbitraj uyımlarında
kóriletuǵın islerdıń huqıqıy sıpatlaması hár túrli ádebiyatlar hám nızamshılıq
hújjetlerin analiz islegen halda kórsetip ótilgen.
Annotation.
The article highlights legal characteristics of the cases heard
in international commercial arbitrations by analyzing different literature and legal
acts.
Gilt sózler:
Arbitr, xalıq aralıq kommerciyalıq arbitraj, UNCITRAL úlgi
nızamı, reglament.
Key words.
Arbitrator, international commercial arbitration, UNCITRAL
model law, rules of arbitration.
Xalıq aralıq kommerciyalıq arbitrajlarǵa beriletuǵın hár túrli anıqlamardı
analiz islesek onıń yurisdikciyasında kóriletuǵın islerdi anıqlap alıwımızǵa boladı.
Birinshi náwbette xalıq aralıq kommerciyalıq arbitraj terminin sózbe sóz bólgende
tómendegishe juwmaq shıǵarıwǵa boladı:
«xalıq aralıq» - bul tártipke salatuǵın qatnasıqlarda shet el elementi barliǵın
ańlatadı.
«kommerciyalıq» - bul sóz eki mánide qollanılıwı múmkin, birinshisi
«sawdaǵa baylanıslı» degen mániske baylanıslı bolsa, ekinshisi kommerciyalıq
degeni mámleketten biyǵarez degen mánisti beredi. Al «arbitraj» sóziniń mánisi
aldınǵı paragrafta dodalanǵan bolıp – bul tiykarınan bar bolǵan tartıstı sheshiw
usulı. Yaǵnıy onıń atamasındaǵı kommerciyalıq sózida tiykarınan júzege keletuǵın
tartıslar xalıq aralıq sawdanı ámelge asırıw processinde júzege keliwin bilip alsaq
boladı. Sonday-aq, UNCITRAL Arbitraj xaqqındaǵı úlgi Nızamında da arbitraj
xalıq aralıq bolıw ushın kommerciyalıq kárxananıń birewi shet el mámleketinde
bolıwı kerek yamasa arbitrajdıń jaylasqan ornı shet el mámleketinde bolıwı kerek
ekenligi belgilep ótilgen. Bunda kommerciyalıq kárxana sózi astinda bizge
puqaralıq huqıqınan málim bolǵan kárxanalar túsiniliwi múmin. Puqaralıq
huqıqında kommerciyalıq kárxana dep óz aldına iskerliginen payda alıwdı maqset
157
etken shólkem túsiniledi. Bunda anıq bir iskerlik túri kórsetilmegenligi sebebinen
biz hár túrli shólkemlerdi túsiniwimiz múmkin, sebebi kópshilik dúziletuǵın
yuridikalıq shaxslardıń tiykarǵı maqsetida payda alıw boladı. Bunda
kommerciyalıq bankler, qurılıs kompaniyaları, investiciya kiritiwshi shólkemler,
logistika kompaniyaları, ulıwma aytqanda óz iskerligi menen materiallıq yamasa
materiallıq emes payda alıwı múmkin bolǵan hár qanday shólkem túsiniliwi
múmkin. Joqarıdaǵılarǵa tiykarlanıp eger arbitraj reglamenti UNCITRAL úlgi
reglamentine tiykarlanıp islengen bolsa yamasa sol UNCITRAL reglamentin
arbitraj processin júritiwde basshılıqqa alǵan bolsa, onda tiykarınan óziniń
puqaralıq huqıqların realizaciya qılıwdaǵı kommerciyalıq shólkemler ortasında
júzege keletuǵın hár qanday shet el elementi menen quramalasqan tartıslar kórip
shıǵıw huqıqına iye degen logikalıq juwmaqqa keliwge boladı,
Biraq, bárshe Xalıq aralıq kommerciyalıq arbitrajlarda UNCITRAL úlgi
reglamentleri tiykarında is júritpeydi. Ulıwma etip aytqanda, UNCITRAL
tárepinen shıǵarılatúǵın kópshilik normativ aktler hám arbitraj reglamentleri (Mısal
etip 1985 hám 2006 jılda qabıl etilgen Xalıq aralıq kommerciyalıq arbitraj
haqqındaǵı úlgi Nızamları) tiykarınan keńeslik qásiyetke iye, sonlıqtan ayırım
kommerciyalıq arbitrajlar mámlekettiń huqıqıy sisteması hám sawda-satıqta
burınnan bar bolǵan qádiriyatlarǵa tiykarlanıp arbitraj reglamentleri qabıl etiledi.
Ayırim xalıq aralıq kommerciyalıq arbitraj reglamentinde yurisdikciyasına alıwshı
islerdi basqasha talqınlaydı. Atap aytqanda, Rossiya Sawda-sannat palatası janında
dúzilgen Xalıq aralıq kommerciyalıq arbitraj sudı (Moskva xalıq aralıq arbitraj
sudı) reglamentinde sudta kóriliwi múmkin bolǵan islerdiń dizimi berilip ótilgen.
Bul normaǵa kóre tovar aldı-sattı (jetkizip beriw), xızmet kórsetiw, málim bir
jumıstı islew, tovarlar yamasa xızmetlerdi almasıw, sawda wákilligi hám
dáldálshiligi, arenda (lizing), júklerdi hám jolawshılardı tasıw, ilimiy-texnikalıq
almasıw, basqada dóretiwshilik nátiyjelerin almasıw, sanaat hám basqa obyektlerdi
qurıw, licenziyalıq operaciyalar, investiciyalar, kredit-esap operaciyaları,
qamsızlandırıw, sheriklik isbilermenlik hám sanaat hám isbilermenlik
kooperaciyalardıń ortasında júzege keletuǵın puqaralıq-huqıqıy tartıslardı xalıq
aralıq kommerciyalıq arbitrajlarda kóriw múmkin.
Yaǵnıy Moskva arbitraj sudınıń reglamentinde óz yurisdikciyasına kiriwi
múmkin bolǵan puqaralıq-huqıqıy qatnasıqlardıńda sheńberi kórsetip ótilgen.
Sonıń menen birge, egerde Rossiya Federaciyasında 1993-jıl qabıl etilgen «Xalıq
aralıq arbitraj haqqında»ǵı Nızamǵa itibar bersek arbitrajda kóriletuǵın islerdıń
ózgesheligine de keńnen toqtap ótilgen. Atap aytqanda, Nızamnıń 1-statyasınıń
ózinde-aq, Xalıq aralıq kommerciyalıq arbitrajlarǵa kóriw ushın beriletuǵın
158
islerdıń ózgeshelikleri bar, birinshi ózgesheligi olardıń huqıqıy tábiyatında,
ekinshisi, olardıń júzege keliwiniń tiykarlarında, úshinshisi, subyektlik quramında.
Birinshi ózgesheligin, yaǵnıy huqıqıy tabiyatın olar sırt el elementi menen
quramalasqanı menen xarakterlesek boladı. Al ekinshisi bolsa, olardıń juzege
keliwiniń tiykarı sıpatında arbitraj kelisimi názerde tutılıp atırǵanlıǵın ańlasaq
boladı sebebi arbitraj kelisimsiz is arbitraj sudınıń yurisdickiyasına ótkiziw ilajsiz.
Ushinshi ózgesheligin nizam shıǵarıwshınıń ózi atap ótken, yaǵnıy Rossiya
Federaciyası Sawda-sanaat Palatası janındaǵı Xalıq aralıq kommerciyalıq sudı
xalıq aralıq ekonomikalıq baylanıslardı ámelge asırıw waqtında kommerciyalıq
shólkemler ortasında júzege keletuǵın tartıslardı (bunda táreplerdiń eń keminde
birewi Rossiya Federaciyası sırtında jaylasqan bolıwı shárt), bir tárepi sırt el
investiciyası menen dúzilgen, yamasa Rossiya Federaciyası aymaǵında dúzilgen
xalıq aralıq shólkem yamasa onıń bólimi ortasındaǵı tartıslardı kóriwi múmkin
ekenligi belgilep ótilgen. Bul Rossiya Federaciyasınıń Xalıq aralıq arbitraj
huqıqınıń bir ózine tán tárepi bolıp, bul uyımlar tárepinen kóriletuǵın islerdiń
yuridikalıq tábiyatın ashıp beriw hám olarǵa keńnen definiciya beriwge bolǵan
nizam shıǵarıwshı uyımlardıń háreketi dep bahalasaq boladı. Egerde mısal etip
alatın bolsaq, Saudiya Arabıstanı Kommerciyalıq arbitraj orayınıń reglamentine
qaraytuǵın bolsaq, ol jerde tárepler egerde qandayda-bir yuridikalıq qatnasıqların
sheshiw ushın kelisimge iye bolıp, bunda shártnamalıq yamasa shártnamalıq emes
ekenligi áhmiyetsiz bolıp, arbitraj reglamenti tiykarında kórip shıǵılıwı belgilep
ótilgen.
Eger keńrek etip aytqanda, tárepler ózleriniń bar bolǵan yamasa júzege
keliwi múmkin bolǵan yuridikalıq kelispewshiliklerin yamasa tartısların Saudiya
Arabıstanı Kommerciyalıq arbitraj orayınıń arbitraj sudında kórip shıǵıw múmkin
ekenligi belgilep ótilgen.
Joqarıdaǵılardan kelip shıǵıp Rossiya Federaciyası xalıq aralıq
kommerciyalıq arbitrajına baylanıslı nızamshılıǵı hám óziniń eń tiykarǵı turaqlı
túrde is júritiwshi arbitrajınıń(Moskva Xalıq aralıq Kommerciyalıq Arbitrajı-
MКАС) reglamentine tiykar kórip shıǵılıwı múmkin bolǵan islerdıń sheńberi anıq
túrde kórsetilip ótilgen, al qalǵan basım kópshilik mámleketlerinde tarawǵa tiyisli
nızamshılıǵı hám Xalıq aralıq kommerciyalıq arbitrajlar reglamentleri UNCITRAL
úlgi reglamentleri tiykarında islep shıǵılǵan bolıp, olarda kóriletuǵın islerdiń
yuridikalıq tábiyatina emes al eń tiykarǵı itibar táreplerdiń óz ara kelisimi bar
ekenligine qaratılǵan. Yaǵnıy, tárepler ortasında júzege keliwi múmkin bolǵan
yamasa bar bolǵan tartıstı arbitrajda kórip shıǵıw haqqındaǵı arbitraj kelisimi
159
arbitrajda kóriletuǵın islerdiń tiykarǵı kategiriyası sıpatında qaralǵan. Álbette bul
kategiryanıń basshılıqqa alıwınıń bir neshe sebepleri bar:
-
birinshiden, arbitraj sudları tárepinen xalıq aralıq sawda da qollanılatúǵın
qádiriyatlardıńda inabatqa alınıwı;
-
ekinshiden, táreplerge keń imkaniyatlar jaratıp beriw, yaǵnıy olardıń sudqa
múrájaat etiw huqıqın sheklemew;
-
ushinshiden, sud yurisdikciyasın sheklewge jol qoymaw;
-
tórinshiden, keleshekte júz beriwi múmkin bolǵan jańa túrdegi
kommerciyalıq tartıslar(missal etip aytqanda, elektron shıjlanlar,
kriptovalyutaǵa hám basqada júzege keliwi múmin bolǵan jańa
qatnasıqlarda júz beretuǵın kelispewshilikler) menen islesiwdida jolǵa
qoyıw dep qarasaq boladı.
Kóplegen Xalıq aralıq kommerciyalıq arbitraj reglamentlerine kóre hátteki
arbitrajlar óz yurisdikciyası haqqında qarar qabıl etiwi múmkin. Atap aytqanda,
UNCITRAL xalıq aralıq sawda arbitrajı haqqındaǵı úlgi nızamında da arbitraj sudı
óziniń yurisdikciyası haqqında qarar qabıl etiwi múmkin ekenligi belgilep ótilgen,
sonıń menen birge arbitraj kelisiminiń bar yamasa joqlıǵı haqqında tiykarlanıp óz
yurisdikciyası haqqında qarar qabıl etiwi múmkin. Mısal etip aytqanda, bir tárep
arbitraj uyımına múrájaat etip arbitraj soraǵanda, ekinshi tárep shártnamanıń
múddeti ótkenligin báne etip yamasa isti kóriwge yurisdikciyası joq ekenligin
bildirse sud óz reglamentine tiykar óz yurisdikciyası haqqında qarar qabıl etiwi
múmkin.
Egerde ulıwmalastırıp aytatuǵın bolsaq, xalıq aralıq arbitraj sudları
tárepinen kóriletuǵın islerge bılay túsindirme bersek boladı, xalıq aralıq
kommerciyalıq arbitraj iskerligi kommerciyalıq shólkemlerdiń sırt el elementi
menen quramalasqan xalıq aralıq ekonomikalıq qatnasıqlarda júzege keletuǵın
tartıslardı sheshiwge qaratılǵan. Búl jerde shet el elmenti degende táreplerdiń
birewi basqa mámlekette dizimnen ótkenligi yamasa yuridikalıq fakt basqa
mámlekette júz bergenligin túsinse boladı.
Paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi:
1. Рустамбеков И.Р Признание и приведение в исполнение решений
иностранных судов и международных арбитражей в Республике Узбекистан
текущее состояние и проблемы. USAID. Ташкент. 2019.
2. А.А. Данельян. Международный инвестиционный арбитраж. Учебник. С-
П.:2013. Cтр
160
3. SCCA Arbitration Rules. Effective 1 May 2023. Article 1
https://sadr.org/assets/uploads/download_file/Arbitration_Rules_2023_En.pdf
4. Типовой закон ЮНСИТРАЛ о международном торговом арбитраже c
изменениями в 2006 году. Вена:2008. стр.1-2
5. Ózbekstan Respublikası Puqaralıq Kodeksi. Ulıwmalıq bólim. 40-statya.
https://lex.uz/docs/-111189
