© Jurnal "Travmatologiya, ortopediya va reabilitatsiya", 2022 №4
135
◄
Л
ИТЕРАТУРА
1.
Сысоева, O.B. Генетические и социальные факторы в развитии агрессивности / О.В. Сысоева и др. Физиология
человека. 2010; 36 (1): 48-55.
2.
Уголев А.М. Физиология и патология пристеночного (контактного) пищеварения. СПб: Наука, 2001.
3.
Фурдуй Ф.И. Современные представления о физиологических механизмах развития стресса. Кишинев, 2001; 8-13.
4.
Фурманов И.А. Аффективно-динамическая модель агрессивного поведения. В кн. Психологические проблемы агрессии
в социальных отношениях: монография. Под науч. ред. И.А. Фурманова; Брест, гос. ун-т им. А.С. Пушкина, белорус. Гос. Ун-
т. Брест: БрГУ, 2014; 26.
5.
Сох Т. Stress, coping and problem solving. Work and stress. 2001; 1: 5-14.
6.
Palmour R.M. Genetic models for study of aggressive behavior. Progr. Neuropsychopharmacol. and boil. Psychiatr. 2002; 7:513-
516
УДК: 612.82+616.34
- 008.87
V.P.Askaryans
MIYA VA ICHAK MIKROBIOTASI
Tashkent Pediatriya Tibbiyot instituti
“Ichak-miya o‘qi” bu markaziy asab tizimi va oshqozon-ichak trakti (OIT) o‘rtasidagi o‘zaro ta’siming ikki yo‘nalishli
tizimi bo‘lib, u chambarchas bog‘liq nerv va gumoral yo‘llardan iborat. Hozirgi vaqtda gnotobiologik modeliar yordamida
va mikrobiotani antibakterial preparatlar bilan timash xususiyati beruvchi hayvonlarda o‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida,
ichak bakteriyalari ichak-miya o‘qida muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bu erda modulyator va signal yo‘li vositachisi sifatida
faoliyat yuritadigan dalillar mavjud.
Kalit so ‘zlar:
марказий асаб тизими, ошқозон ичак тракти, ичак микробиотаси
Аскаръянц В.П. Мозг и кишечная микробиота
“Ось кишечник-мозг” представляет собой двунаправленную систему взаимодействия между ЦНС и желудочно-
кишечным трактом (ЖКТ), которая состоит из тесно связанных нервных и гуморальных путей. В настоящее время
имеются доказательства, полученные главным образом из исследований, проводимых на животных с
использованием гнотобиологических моделей и путем раздражения микробиоты с помощью антибактериальных
препаратов, того, что кишечные бактерии имеют большое значение в работе «оси кишечник-мозг», выступая здесь
в роли модуляторов и посредников сигнальных путей.
Ключевые слова:
центральная нервная система, желудочно-кишечный тракт, кишечная микробиота
Askaryants V.P. Brain and intestinal microbiota
The “gut-brain axis” is a bi-directional system of interaction between the central nervous system and the gastrointestinal
tract (GIT), which consists of closely related neural and humoral pathways. There is now evidence, mainly from animal
studies using gnotobiological models and by irritating the microbiota with antibacterial drugs, that gut bacteria are important
in the gut-brain axis, acting here as modulators, and signaling pathway intermediaries.
Key words:
central nervous system, gastrointestinal tract, intestinal microbiota.
+ DOLZRBUGi
So‘nggi o‘n yillikda tananing stressga bo‘lgan munosabati
va ichak mikrobiotasi holati o‘rtasidagi bog‘liqlik tobora
ko‘proq o‘rganilmoqda. E. Patterson va boshqalar ichak
bakteriyalari inson miyasida joylashgan barcha asosiy
neyrotransmitterlami - serotonin, norepinefrin, dofamin,
gamma-aminomoy kislota va boshqalami sintez qila olishi
ko‘rsatildi.
Neyrotransmitterlardan
tashqari,
ichak
mikrobiotasi turli organlar, shu jumladan miya uchun muhim
bo‘lgan keng turdagi birikmalami ishlab chiqaradi: masalan,
sitokinlar, triptofan, qisqa zanjirli yog‘ kislotalari. Mikrobiota
gematoensefalik
baoyemi
yaratishda,
neyron
miyelinatsiyasida va serotonin kabi neyrotransmitterlaming
ishlashida asosiy rol o‘ynaydi. Mikrobioma va miya
ITTIFOQDOSH MUTAXASSISLIKLARTIBBIYOTI • МЕДИЦИНА СМЕЖНЫХ СПЕЦИАЛЬНОСТЕЙ
136
o‘rtasidagi aloqa ichakda ajralib chiqadigan sitokinlar,
neyropeptidlar, bakterial sirt antijenlari bo‘lgan pufakchalar,
triptofan, qisqa zanjirli yog ‘kislotalari, vagus nervi va
sezuvchi nervlar orqali bo‘lishi mumkin. Miya, o‘z navbatida,
immun yoki epitelial, xususan, enteroendokrin hujayralar yoki
bilvosita ichak harakati va sekretsiyasini o‘zgartirish orqali
ichak bo‘shlig‘iga chiqariladigan molekulaning retseptorlari
vositasida signallari orqali ichak mikrobiotasiga bevosita
ta’sir qilishi mumkin. Adashgan nerv ma’lumot uzatish uchun
asosiy o‘tkazgichdir.
J.Bravo va boshqalar kemiruvchilarda laktobakteriyalar
shtammi miyaning turli sohalarida gamma-aminomoy kislota
retseptorlari orqali harakat qilib, xatti-harakatlarga ta’sir
qilishini ko‘rsatdi. Biroq, bu ta’sir hayvonlar vagotomiya
qilinganda kuzatilmadi. Butirat va propionat kabi qisqa
zanjirli yog ‘kislotalari bakterial metabolik faollik
mahsulotlaridir. Ular G - oqsili bilan bog‘langan retseptorlar,
shuningdek, giston deasetilazani inhibe qiluvchi epigenetik
modulyatorlar orqali ta’sir qilishi mumkin. Qisqa zanjirli yog
‘kislotalarining 90-99% gacha ichakda so‘riladi, ular suvda
eriydi va qon oqimiga so‘rilib ketishi mumkin. Qisqa zanjirli
yog ‘kislotalari qon oqimi orqali miyaga yetib boradi degan
taxminlar mavjud. Ulaming kichik miqdori, birinchi navbatda,
propionat va atsetat, periferik qon aylanishida topiladi. Ichak
mikrobiotasi serotonin ishlab chiqarishda muhim rol o‘ynaydi.
Uning ozgina qismi miyada, 90% dan ortig‘i esa oshqozon-
ichak traktida joylashgan. Serotonin asosan ichak shilliq
qavatining enterokromaffin hujayralarida, qolganlari esa ichak
nerv tizimining serotoninerjik neyronlarida to‘planadi.
Serotonin ruhiy kasalliklarda eng ko‘p o‘rganilgan
neyrotransmitter bo‘lib, ko‘plab tana funktsiyalarida, xususan,
immunitet reaktsiyalarini, xatti-harakatlami, kayfiyatni,
ishtahani, gemodinamikani, o‘sishni tartibga solishda asosiy
rol o‘ynaydi. Uning o‘tmishdoshi markaziy serotoninergik
neyromediatsiyani tartibga soluvchi triptofandir. Inson
triptofanni o‘z parhezidan oladi. U ona sutida ham uchraydi.
Bundantashqari, ichakdagibifidobakteriyalar triptofanni sintez
qila olishi va bifidobakteriyalaming kiritilishi triptofanning
plazma darajasining oshishi bilan bog‘liqligi ko‘rsatilgan.
Ichak shilliq qavatidagi immun hujayralari tomonidan ichak
bakteriyalarining
ba’zi shtammlariga javoban ishlab
chiqarilgan yallig‘lanishga qarshi sitokinlar gipotalamus-
gipofiz- buyrak usti bezlari o‘qini faollashtirishi va ma’lum
sharoitlarda yuqorida sanab o‘tilgan bir nechta aloqa yo‘llari
orqali miyaga signal berishi mumkin. Postnatal davrda
onaning kortizol darajasining yuqori bo‘lishi chaqaloqlarda
qo‘rquvning sababidir (ona sutini qabul qiladigan
chaqaloqlar). O‘z navbatida, serotonin darajasining
yetishmasligi tashvish, tajovuz, affektiv buzilishlar va
stressning rivojlanishida muhim sababchi omil hisoblanadi.
Bundan tashqari, triptofan, shuningdek, yangi tug‘ilgan
chaqaloqning sirkad ritmini barqarorlashtirishda va miyaning
optimal rivojlanishi va immunitetni himoya qilish uchun
uyqu-uyg‘onish
siklini mustahkamlashda muhim rol
o‘ynaydigan melatoninning (ona sutida ham mavjud)
o‘tmishdoshdir. Ba’zi ruhiy kasalliklar ichak disbiyozi bilan
bog‘liqligi haqida dalillar mavjud. Bunday holda, ichak va
miya o‘rtasidagi aloqa ikki tomonlama bo‘ladi. Stress ichak
disbiyoziga olib kelishi mumkin va disbiyoz, o‘z navbatida,
stressga chidamlilikning pasayishiga ta’sir qiluvchi markaziy
o‘zgarishlarga olib kelishi mumkin. Erta rivojlanish davrida
depressiyaga duchor bo‘lgan katta kalamushlar stresssiz
o‘stirilgan hayvonlarga qaraganda kamroq mikrobiotani
ko‘rsatdi. Mikrobiotaning kamaygan tarkibi gipotalamus-
gipofiz-buyrak usti bezlari tizimining kuchayishi va
yallig‘lanishga qarshi sitokinlaming ko‘payishi bilan bog‘liq
edi. Boshqa bir tajribada, 5 hafta davomida surunkali stressga
duchor bo‘lgan sichqonlarda laktobakteriyalar darajasining
pasayishi bilan bog‘liq bo‘lgan depressiv xatti-harakatlar
paydo bo‘ldi. Bundan tashqari, depressiv xulq-atvoming
rivojlanishi aylanib yuruvchi kinurenin darajasining stressdan
kelib chiqqan o‘sishiga bog‘liq edi.
Eksperimental ma’lumotlarga parallel ravishda, klinik
tadqiqotlar depressiya bilan og‘rigan bemorlarda ichak
disbiyozi mavjudligini ham ko‘rsatadi. Misol uchun, najas
namunalarini tahlil qilganda, sog‘lom odamlarga nisbatan
o‘tkir depressiya bilan og‘rigan bemorlarda bakterioidlar,
proteobakteriyalar va aktinobakteriyalaming yuqori darajasi
va firmikutlaming sezilarli darajada kamayishi aniqlandi.
O‘tkir depressiya bilan og‘rigan bemorlaming najas
mikrobiotasi bilan kalamushlar transplantatsiya qilinganida,
hayvonlar donorlarda depressiyaga xos bo‘lgan xulq-atvor va
fiziologik xususiyatlami, shu jumladan angedoniya va
tashvishli
xatti-harakatlami,
shuningdek,
triptofanning
kinureninga metabolizmini kuchaytirdi. Ushbu ma’lumotlar
depressiyaning ichak mikrobionasi boyligining kamayishi,
ichak mikrobiotasining xilma-xilligi bilan bog‘liqligini
ko‘rsatadi va ichak mikrobiotasi kayfiyatning buzilishida
sababchi rol о ‘ynashi yoki hech bo ‘ Imaganda tananing
qarshiligiga chuqur ta’sir qilishi mumkinligini ko‘rsatadi.
Oziqlanish, immun tizimi va kommensal mikrobiota
o‘rtasidagi ko‘p yo‘nalishli o‘zaro ta’sir haqida ma’lumotlar
olingan.
Oziqlanish mikrobiotaning tarkibi va funktsiyasiga chuqur
va dinamik ta’sir ko‘rsatadi. Immunitet reaksiyalarida
parhezning rolini tushunish uchun kommensal mikrobiotani
ushbu jarayonga qo‘shish kerak. Misol uchun, yuqori yog‘li
parhez bilan oziqlangan sichqonlar simbiotik jamoalami
o‘zgartirdi, bu nafaqat energiya iste’moliga ta’sir qiladi, balki
immunitet reaktsiyasini modulyatsiya qilishi va kolit kabi
kasalliklaming og‘irligini oshirishi mumkin.
Ba’zi parhezlardagi kamchiliklar ham kommensal
jamoalami o‘zgartirishi
mumkin. Masalan, himoya
immunitetining paydo bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan muhim
vitamin A mikrobiota tarkibiga muhim ta’sir ko‘rsatadi.
Bolalarda mikrobiotada sezilarli farqlar mavjud bo‘lib, ular
yetkazib berish usuli va ovqatlanish tabiati, yoshi, dori
vositalariga, xususan, antibiotiklarga ta’sir qilishiga bog‘liq.
Ushbu ta’sirlar hayotning zaif davrlarida, masalan, yangi
tug‘ilgan davrda ko‘proq salbiy bo‘lishi mumkin. Biroq, inson
mikrobiotasi tarkibini asosiy belgilovchi omil - bu parhez.
Ratsionni prebiyotik komponentlar bilan boyitish, masalan,
hazm bo‘lmaydigan oligosaxaridlar - fruktooligosaxaridlar va
galaktooligosaxaridlar, ichak mikrobiotalarining xilma-
xilligini oshiradi, chunki prebiyotikalar ovqat hazm qilish
traktining yuqori qismida adsorbsiya qilish qobiliyatiga ega
© Jurnal "Travmatologiya, ortopediya va reabilitatsiya", 2022 №4
137
emas va shuning uchun katta miqdordagi o‘zgarishlarga erisha
oladi. Ammo shuni ta’kidlash kerakki, dietada prebiyotik
tolalar qancha ko‘p bo‘lsa, ichak mikrobiotasi ham shunchalik
xilma- xil bo‘ladi. Shunday qilib, parhez mikrobioma va
tananing qarshiligi o‘rtasidagi asosiy ko‘priklardan biridir.
Umuman olganda, O‘rta yer dengizi dietasiga rioya qilgan
holda
tananing
qarshiligi
kuchayadi,
shuningdek,
depressiyaga kamroq moyil bo‘ladi.
Umuman olganda, tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki,
dietani o‘zgartirish depressiyani davolash uchun foydali
strategiya yoki an’anaviy davolanishga qo‘shimcha bo‘lishi
mumkin. Shunday qilib. Meva, sabzavot, yong‘oq,
dukkaklilar, baliq va sog‘lom yog‘larga boy parhezlar
depressiyadan himoya qiladi, tozalangan ovqatlar esa
depressiyaga moyil bo‘ladi. O‘rta yer dengizi dietasi yurak-
qon tomir kasalliklari, saraton va Altsgeymer kasalligi kabi
surunkali kasalliklar xavfini kamaytirish bilan bog‘liq.
Himoya ta’siri meva va sabzavotlarda mavjud bo‘lgan bir
qator biologik faol birikmalar mavjudligi va ulaming surunkali
yallig‘lanish bilan bog‘liq yuqumli bo‘hnagan kasalliklaming
rivojlanishiga da’voni kamaytirishga ta’siri bilan izohlanadi.
Misol uchun, parhez polifenollari immunomodulyator va
yallig‘lanishga qarshi ta’sirga ega ekanligi ma’him. Biroq,
O‘rta yer dengizi dietasining qaysi tarkibiy qismlari ruhiy
salomatlik nuqtai nazaridan eng muhim rol o‘ynashi aniq
ma’lum emas. Shunday qilib, dietani prebiyotiklar va
probiyotiklar bilan to‘ldirish ichak mikrobiotasi tarkibini
yanada muvozanatli tuzilishga o‘zgartirishga yordam beradi
va shu bilan ichak to‘siqni funksiyasini oshiradi va optimal
immun o‘zaro ta’sirlami hosil qiladi.
ф XULOSA
Turli xil surunkali ichak kasalliklari, shuningdek, birga
keladigan ruhiy kasalliklar bilan og‘rigan bemorlaming klinik
kuzatuvlari ichak mikrobiotasining ichak-miya o‘qi bo‘ylab
o‘zaro ta’sirida muhim rol o‘ynashini tasdiqlaydi. Mikrob-
larning ushbu o‘zaro ta’sirda signal komponentlarini ishlab
chiqaruvchi roli uchun eng ishonchli dalillar mikrobiota va
gnotobiotik
modellaming
antimikrob
buzilishidan
foydalangan holda hayvonlarda o‘tkazilgan tadqiqotlardir.
Ushbu o‘zaro ta’siming ko‘plab mexanizmlari mavjud
bo‘lib, ular uy egasining xususiyatlariga va atrof-muhit
omillariga qarab, asab, gumoral va yallig‘lanish yo‘llarini o‘z
ichiga oladi.
◄ ADABiYOT
1.
Arumugam M., Raes J., Pelletier E. et al. Enterotypes of the human gut microbiome. Nature. 2011; 473(7346): 174-180.
2.
Backhed F., Ley R.E., Sonnenburg J.L. et al. Host-bacterial mutualism in the human intestine. Science. 2005; 307: 915-920.
3.
Bass N.M. Review article: The current pharmacological therapies for hepatic encephalopathy. Aliment Pharmacol. Ther. 2007;
25 (Suppl 1): 23-31.
4.
Dumas M.E., Barton R.H., Toye A. et al. Metabolic profiling reveals a contribution of gut microbiota to fatty liver phenotype in
resistant mice. Proc. Natl. Acad. Sci (USA). 2006; 103: 511-12, 516.
5.
Eckburg P.B., Bik E.M., Bernstein C.N. et al. Diversity of the human intestinal microbial flora. Science. 2005; 308: 635-638.
6.
Hooper L.V., Gordon J.L Commensal host-bacterial relationships in the gut. Science. 2001; 292: 115-118.
7.
Hooper L.V., Macpherson A.J. Immune adaptations that maintain homeostasis with the intestinal microbiota. Nat. Rev. Immunol.
2010; 10 (3): 159-169.
8.
Husebye E., Hellstrom P.M., Sundler F. et al. Influence of microbial species on small intestinal myoelectric activity and transit
in germ-free rats. Am J Physiol Gastrointest Liver Physiol. 2001; 280: G368-G380.
9.
Tannock G.W., Munro K., Harmsen H.J.M. et al. Analysis of the fecal microflora of human subjects consuming a probiotic
containing Lactobacillus rhamnosus DR20. Appl Environ. Microbiol. 2000; 66: 578-588.
10.
Verdu E.F., Collins S.M. Microbial-gut interactions in health and disease. Irritable bowel syndrome. Best Pract. Res. Clin.
Gastroenterol. 2004; 18 (2): 315-321.
11.
Wu G.D., Chen J., Hoffmann C. et al. Linking long-term dietary patterns with gut microbial enterotypes. Science. 2011; 334
(6052): 105-108.
12.
Zoetendal E., Akkermans A.D., DeVos W.M. Temperature gradient gel electrophoresis analysis of 16S rRNA from human
fecal samples reveals stable and host-specific communities of active bacteria. Appl Environ Microbiol. 1998; 64: 854-3, 863.
13.
Калдыбаева, А. О., and А. А. Абдусаматов. "Влияние корня солодки, цветков бессмертника и
мумиё на показатели перекисного окисления липидов при хроническом токсическом
гепатите."
Медицинский журнал Узбекистана
3 (2010): 99-101.
14.
Аскарьянц, Вера Петровна. "Современное преподавание медико-биологических дисциплин в
медицинском ВУЗе."
Современные научные исследования и инновации
4 (2016): 502-509.
15.
Хайбуллина, З. Р., У. К. Ибрагимов, and В. П. Аскарьянц. "Современные концепции механизма
действия антиоксидантов и некоторые аспекты использования кислорода в живых клетках."
Вестник
врача общей практики (Самарканд)
3-4 (2010): 100-102.
