4 (36)2021
«Тиббиётда янги кун»
ISSN 218I-712X. EISSN 2181-2187
105
UDC 616.34-616.45-001.1/3-599.323.4
OVQAT HAZM QILISH TIZIMINING TUZILMA VA FAOLIY MASALALARIGA OID
Babadjanova F.A., Abdumadjidov A. A., Asakar'yans V.P.
Toshkent Pediatriya Tibbiyot Instituti
V
Rezyume
Bolalar gastroenterologiyasida qaydetilgan kasalliklar ontogenezda hazm tizimi a'zolarining qay
darajada rivojlanganligiga bog'liqlagini ko'rsatadi. Bolalarda hamzm-tr an sport konvereni ontogenezda
rivojalinishi misolida oshqozon-ichak kasalliklarini kelib chiqishi va rivojlanishi kiyoslanadi.
Kalit so'zJar: Hazm tizimi, gastroenterologik kasaliklar, ontogenez, hazm-tr an sport konveyeri.
О СТРУКТУРЕ И ФУНКЦИОНАЛЬНОЙ АКТИВНОСТИ ПИЩЕВАРИТЕЛЬНОЙ
СИСТЕМЫ
Бабаджанова Ф.А., Абдумаджидов А.А., Асакаръян В.П.
Ташкентский Педиатрический Медицинский институт
V
Резюме
Заболевания пищеварительной системы, отмеченные в детской гастроэнтерологии, зависит
от уровня развития его органов. На примере развития в онтогенезе пищеварительно-
транспортного конвейера
у
детей сравнивается возникновение и развитие заболеваний
желудочно-кишечного тракта.
Ключевые слова: пищеварительная система, гастроэнтерологические заболевания, онтогенез,
пищеварительно-транспортный конвейер.
Babadjanova F.A., Abdumadjidov A.A., Asakaryan V.P.
Tashkent Pediatric Medical Institute
V Resume
Diseases noted in pediatric gastroenterology refer to the digestive system in ontogeny, depending on the
level of development of its members. On the example of the development of ontogenesis of the transport
conveyor in children, the emergence and development of diseases of the gastrointestinal tract is compared.
Key words: digestive system, gastroenterological diseases, ontogenesis, digestive transport conveyor.
Dolzarbligi
olalar gastroenterologiyasida kasallikning
holati salomatlik holatiga qaraganda beqiyos
darajada o'rganilgan va shuning uchun sog'lom
bolada
ovqat
hazm
qilish
faoliyati
rivojlantirishning turli jihatlariga bag'ishlangan
tadqiqot ishlari shubhasiz qiziqish uyg'otadi.
O'sayotgan organizmning tuzilma va faoliy
shakllanishining ma'lum bosqichlarida, xususan,
oshqozon sekretsiyasi, oxirgisi, bir qator yosh
xususiyatlariga ko'ra, ekzogen oziqlanish omiliga
juda sezgir. Uning yoshga bog'liq o'zgarishlarga
mos
kelmasligi
evolyutsiya
jarayonlarining
buzilishi va hayotning keyingi davriarida oshqozon
patologiyasi uchun asos yaratadigan funksional
buzilishlaming paydo bo'lishining sababidir. Ushbu
bosqichlami
aniqlash
ovqat
hazm
qilish
funksiyalarini ontogenetik tadqiqotlaming muhim
vazifasidir. Adabiyotda ta'kidlanishicha, hozirgi
kunga
qadar
to'plangan
faktik
materiallar
rivojlanishni
tizimli
tahlil
qilishga
imkon
bermaydi. O'smirlarda oshqozonning sekretor
funksiyasi, bu muammoning ko'p jihatlari hah
o'rganilmagan va mavjud ma'lumotlar sporadik va
qarama- qarshidir.
__________________________
106 ISSN 2181-712X. EISSN 2181-2187
«Тиббиётда янги кун»
4 (36) 2021
Tibbiyotning ushbu sohasi mutaxassislari
tananing individual rivojlanishi jaray onida
funksional tizimlaming
turli
elementlarining
selektiv va geteroxron tarkibiy va funksional
takomillashuvi sodir bo'lishini ta'kidladilar, ular bir
butun sifatida birlashtirilgan holda, omon qolish
imkoniyati bilan yangi tug'ilgan chaqaloqning
to'laqonli funksional tizimini birlashtiradi.
Mahalliy va xorijiy adabiyotlar mualliflari,
shuningdek,
uglevodlaming
hazm-transport
konveyerining postnatal ontogenezi xususiyatlari
va qonuniyatlarini o'rganish sut emizuvchilaming
yoshga bog'liq ovqat hazm qilish fiziologiyasi
nuqtai nazaridan muhim ekanligini ta'kidladilar.
Platsentar-amniotrof
oziqlanish
laktotrof
va
laktotrofdan aralash oziqlanish hazm a'zolarining
tuzilmalari va jarayonlarini chuqur adaptiv qayta
qurish bilan bog'liq bo'lib, bu ko'proq darajada
yakuniy moslashuvchan natijani - hayvonning
hayotiy faoliyatini belgilaydi. So'nggi yillarda
ovqat hazm qilish tizimining turli tuzilmalari va
jarayonlarining postnatal shakllanishi va ulami
tartibga
solishning
fiziologik
mexanizmlari
muammosi tadqiqotchilaming katta e'tiborini tortdi.
Inson
va
hayvonlaming
ontogenezida
organizmning o'sishi va rivojlanishiga, oshqozon-
ichak traktining funksional rivojlanishiga turli
omillaming ta'siri bo'yicha juda ko'p adabiyotlar
mavjud. Biroq, mavjud bo'lgan ishlaming aksariyati
bitta bo'g'inning funksional faolligini aniqlash
bo'yicha olib borilgan va ontogenezdagi ozuqa
moddalarining
hazm-tansport
konveyerining
batafsil tavsifi berilmagan. Hozirgi vaqtda ovqat
hazm qilishning uch bosqichli sxemasi qabul
qilingan: bo'shliqdagi hazm, membranadagi hazm
va so'rilish. Ushbu sxema bo'yicha enterotsitlar
membranasi ovqat hazm- transport yuzasi sifatida
qaraladi, bu yerda hazm gidrolazalarining transport
mexanizmlari bilan o'zaro ta'siri amalga oshiriladi.
Bu yerda, kamida ikki turdagi transport tizimlari
ishlaydi. Ulardan biri, masalan, di- va polimerik
birikmalaming gidrolizlanishi jaray onida paydo
bo'ladigan
monomerlaming
so'rilishini
ta'minlaydigan mal'taza-transport yoki gamma-
amilaza-transport birikmalarini tashkil etuvchi
yakuniy fermentlar va tashuvchilami o'z ichiga
oladi. Boshqa tizim "erkin" shaklda mavjud bo'lgan
tashuvchilami o'z ichiga oladi va oziq-ovqatga
kiradigan
monomerik
birikmalami
tashadi.
Yakuniy fermentlar va transport tizimlari bir-biri
bilan
chambarchas
ta'sir
qiladi:
substratni
fermentning faol markaziga biriktirib, ular
tashuvchining so'rilgan mahsulotga yaqinligini
oshiradi va aksincha, gidroliz mahsulotlarini
tashuvchining aloqa maydoniga biriktirib, ular
kuchayadi. Ovqat hazm qilish - transport
agregatlari ozuqa moddalarini assimilyatsiya qilish
jaray onining umumiy zanjirining eng muhim
bo'g'inlaridan biri ekanligi adabiyot mualliflari
tomonidan eksperimental tarzda isbotlangan.
Ulaming funksiyalarini buzilishi bir qator jiddiy
kasalliklarga
olib
keladi,
masalan,
monosaxaridlaming normal assimilyatsiyasi bilan
ba'zi di- va polisaxaridlami ko'tara olmaslik
kuzatiladi. Transport tizimining o'zi funksional
faolligi me'yoridan siljish monomer oziq-ovqat
tarkibiy qismlarining so'rilishidagi o'zgarishlar
bilan to'la.
So'nggi ikki-uch o'n yillikda tananing atrof-
muhit sharoitlariga moslashuvi hazm-transport
konveyerining turli bo'g'inlarining o'zaro ta'siri
darajasida amalga oshirilishi ko'rsatildi va bu shakl
ustunlik qiladi.
Shuningdek, adabiyotlaming keyingi tahlili
shuni ko'rsatdiki, inson tanasining fiziologik
tizimlarini ontogenez nuqtai nazaridan o'rganish
hozirgi kungacha dolzarb vazifa bo'lib qolmoqda.
An'anaga ko'ra, yosh fiziologiyasida ontogenezning
har bir bosqichini uning moslashuvchan tabiati va
organizm faoliyatining ishonchliligi konsepsiyasi
asosida ko'rib chiqish odatiy holdir. Bola tanasining
fiziologik parametrlarini o'rganishda o'smirlik
davrini o'z ichiga olgan sezgir (rivojlanish uchun
eng qulay) va tanqidiy (yuqori darajadagi xavf)
davrlari
alohida
qiziqish
uyg'otadi.
Jinsiy
gormonlami tartibga solish tizimiga kiritish
organlaming metabolizmi va funksionalligiga
sezilarli ta'sir qiladi. Balog'atga yetishish bilan
bog'liq biologik o'zgarishlar barcha keyingi
rivojlanish jarayonlari uchun asos yaratadi.
Adabiyotlami tahlil qilib, biz to'g'ri ovqatlanish
bola tanasining o'sishi va rivojlanishiga yordam
beradigan
asosiy
ekzogen
omillardan
biri
ekanligiga amin bo'ldik. Oziqlanishning o'sish va
balog'atga yetish jarayoniga ta'siri isbotlangan.
Xorijiy adabiyot manbalari, shuningdek, iqlim
ham, irq ham balog'at yoshiga ovqatlanish kabi
ta'sir qilmasligini ko'rsatdi. Noto'g'ri ovqatlanish va
gastroenterologik patologiya balog'at yoshining
boshlanishini kechiktiradi, bu o'sishning tezlashishi
kechikishida namoyon bo'ladi va qondagi jinsiy
gormonlaming nisbatan past miqdori bilan
tasdiqlanadi. Ortiqcha ovqatlanish yoki semirish
balog'atga yetishni tezlashtiradi. Hazm qilish-
transport konveyerining ishlashidagi deyarli barcha
bo'g'inlarga sezilarli darajada ta'sir qiladi. Noto'g'ri
ovqatlanish, birinchi navbatda, oshqozon-ichak
traktining fermentativ kompleksiga zarba beradi.
Shunday qilib, oziq- ovqat turiga qo'yiladigan
talablar oshqozon bezli apparatining ontogenetik
rivojlanishi, shuningdek, boshqaruv apparatining
rivojlanishi va yetukligi bilan qat'iy cheklangan.
Mutaxassislar shuni aniqladilarki, bolalarda
gastroenterologik kasalliklaming ancha yuqori
darajasi va so'nggi o'n yillikda uning ko'payishi
tendensiyasi ham ovqat hazm qilish tizimining
asosiy funksiyalarini shakllantirishning o'ziga xos
xususiyatlari bilan bog'liq ilmiy ishlanmalaming
4 (36)2021
«Тиббиётда янги кун»
ISSN 218I-712X. EISSN 2181-2187
107
dolzarbligini tasdiqlaydi. Aynan ontogenezning
balog'at
yoshida
oshqozon-ichak
trakti
patologiyasining
sezilarli
o'sishi
kuzatiladi.
Bugungi
kunda
kattalar
aziyat
chekadigan
oshqozon-ichak traktining ko'plab kasalliklari
bolalikdan kelib chiqadi degan postulatga aylandi.
Katta
yoshli
bemorlaming
40-60%
da
gastroenterologik kasalliklaming kelib chiqishi
shunday. Kritik davrlarda aniqlangan oshqozon-
ichak trakti faoliyatidagi og'ishlaming taxminan
30%
fimksional
(reaktiv
yoki
himoya-
moslashuvchan) bo'lib, ulaming yarmidan ko'pi
terapiyasiz ham izsiz yo'qoladi. Shu bilan birga,
muayyan sharoitlarda funksional buzilishlaming
muhim qismi o'sib boradi va surunkali shaklga
o'tadi. Ko'pgina tadqiqotchilaming fikriga ko'ra,
bolalar va o'smirlarda surunkali gastroduodenitning
rivojlanishi adaptiv mexanizmlaming buzilishi
bilan avtonom regulyatsiyaning nomutanosibligi
bilan birga keladi, bu esa bemorlaming 75% da
avtonom nerv tizimining qoniqarsiz faoliyatiga olib
keladi.
Mahalliy mualliflaming ma'lumotlariga ko'ra,
surunkali duodenit patogenezida asosiy rol himoya
va
agressiv
omillar
o'rtasidagi
davriy
nomutanosiblik hisoblanadi. Himoya to'sig'ining
buzilishi bolalar va o'smirlarda gastroenterologik
kasalliklaming
shakllanishi
uchun
muhim
omillardan
biri
bo'lishi
mumkin.
Sog'lom
o'smirlarda oshqozon sekretsiyasining shakllanish
shakllari va o'zgarishlar doirasini o'rganish "norma"
ko'rsatkichlarini aniqlash uchun ham zarur.
Oshqozon sekretor apparatining funksional holatini
bilish, qo'llaniladigan qo'zg'atuvchilarga sekretor
reaktsiyasining yoshga xos me'yorlari sekretsiya
funksiyasidagi yoshga bog'liq va patologik
o'zgarishlami aniq farqlash imkonini beradi.
Xulosa
Shunday qilib, adabiyotlami tahlil qilish
yakunida
shuni
aytishimiz
mumkinki,
ontogenezdagi oziq moddalaming hazm qilish-
transport konveyerining turli bo'g'inlarining batafsil
tavsifi va ulaming yoshga bog'liq qayta joylashish
mexanizmi hali ham ovqatlanish fiziologiyasining
dolzarb muammosi hisoblanadi.
ADABIYOTLAR ROYXATI:
1.
Kononov A.B. Sitoprotektsiya slizistoy
obolochki jeludka: molekulyamo-kletochnie
mexanizmi / A.B. Kononov // Ros. jumal
gastroenterologii,
gepatologii,
koloproktologii. 2006. - № 4. - S. 16-23.
2.
Korot ко G.F.
Fiziologiya sistemi
pishevareniya / G.F. Korot ко. -Krasnodar,
2009. 608 s'
3.
Korsunskiy A. A. Xelikobakterioz i bolezni
organov pishevareniya u detey / A.A.
Korsunskiy P.L., Sherbakov V.A., Isakov. M.:
Medpraktika, 2002. -168 s.
4.
Frus-Hansen L. Antral G-cell in gastrin and
gastrin-cholecystokinin knockout animals /
L.
Frus-Hansen, N. Wiemp, J.F. Rehfeld, F.
Sundler // Cell and Tissue Res. - 2005. - 321,
№1. -P. 141-146.
5.
Vamy J.W., Vamy, Burwinkle T.M., Seid
M. The PedsQl-4 as a school population
health measure:.feasibility, realibity, and
validity. Qual. Life Res. 2006. vol. 15 №2. rp.
203-215
6.
Brandtzaeg P. Current understanding of
gastrointestinal immunoregulation and
7.
its relation to food allergy / P.Brandtzaeg //
Ann. N. Y. Acad. Sci. 2002. -Vol. 964,- P. 13-
45.
8.
Хасанов, Х. З., Жумаев, О. А., Акбарова, М.
С., & Сабиров, Ш. Ю. (2017). Результаты
хирургического лечения лекарственного
устойчивого туберкулеза легких при
различных сроках антибактериальной
подготовки. Молодой ученый, (16), 97-100.
9.
Хайбуллина, З. Р., У. К. Ибрагимов, and В.
П. Аскарьянц. "Современные концепции
механизма действия антиоксидантов и
некоторые
аспекты
использования
кислорода в живых клетках." Вестник
врача общей практики (Самарканд) 3-4
(2010): 100-102.
10.
Askaryants, V. P., Kh Kh Akhrorov, and F. A.
Mustakimova.
"THE
INFLUENCE
OF
THYROID
HORMONES
ON
THE
NERVOUS SYSTEM." International medical
scientific journal (2015): 13.
11.
Аскарьянц, Вера Петровна. "Влияние
иммобилизационного
стресса
на
активность и топографию энтеральных
ферментов
на
фоне
введения
феназепама." Медицина
и
здравоохранение. 2016.
12.
Абзалова, Шахноза Рустамовна, and
Акмарал Орынбасаровна Калдыбаева.
"Влияние
ишемического
поражения
головного мозга на морфологические
изменений
печени
в
эксперементе." Евразийский
Союз
Ученых 7-3 (16) (2015): 17-20.
13.
Кадырова, Асалат Азизовна, and Юлдуз
Касымовна
Джаббарова. Железодефицитные анемии
беременных. Медицина, 1983.
Kelip tushgan vaqti: 20.10.2021
