«География – келешекке нәзер» атамасындағы Республикалық илимий-теориялық конференция
89
Qubladaǵi A’lb-senoman suwli gorizont, arqa hám orayliq Ústirtte júdá kóp
skvajinalarda ashilǵan. Ol hár túrdegi mayda qum hám alevrolitler, qalińliǵi 350
metrge shekem boladi.
A’lb-senoman jatqiziǵi tiykarinan mineralizatsiyalanǵan xlor-magniy tipine
(12-15,5 g/l) jatadi.
Pásirekte bolsa suwli gorizont orta yura jatqiziǵinda ushirasadi. Ol jer
júzesinen hár túrli tereńlikte jatadi.
Suw uslap turǵan jatqiziq hár túrli qumlar hám qumlaqlar ekenligi aniqlanǵan.
Olardiń qalińliǵi 45 metrge shekem boladi:
Orta yura jatqiziqlari suwlari xlor-kaltsiy tipiniń minerali 32-205 g/l bolǵan
tipine kirgiziledi, ol tereńlegen sayin kóbeyip baradi. Sonday qilip por hám yuraniń
plastik suwi paydalaniwǵa jaramsiz halda bolǵan.
Ústirtte házirgi waqitlari dushshi suw zapasin taqirlarda jawin-shashin suwlari
esabinan jiynalatuǵin, sarmat suwli gorizontinda jasalma ráwishte shólkemlestiriw
jollari izertlenip hám onda kishkine dushshi linzani kelitiriw qaralmaqta.
Juwmaqlistirip aytqanda aldińǵi waqitlari dushshi suw hám az duzli suwli
qudiqlar tábiyiy resurslarin hám ekspluatatsiyaliq zapaslarin tereń detalli hám
regional bahalaw zárúr hám olardi jaramliliq dárejesine qarap bóliw múmkin.
Olardiń óz-ara tásirin (ayirim regionlardiń uliwma suwli zapasi menen)
aniqlaw hám oǵan san hám sipat tárepinen (jer asti suwlari resurslariniń belgilenip
atirǵan iri suw xojaliq jumislari. Máselen: Sibir dáryalari suwiniń bir bólimin alip
keliw) baǵdarlaw bahasin aniqlaw kerek.
Jer qabiǵin tereń riftlik siniwi boyinsha aktiv suw almasiw zonasinda tereń
yuvenialliq suwiniń kelip túsiwi múmkinshiligi sorawin aniqlaw kerek.
Bul ideya V.I.Popov, A.D.Shtar, M.X.Godin (1976) tárepinen belgilenip,
metallogonist emes izertlewshiler – A.I.Popov, R.I.Goldshteyn (1976), E.A.Golovin,
Ya.M.Shimirovich hám taǵi basqalar tárepinen rawajlandirilǵan.
Paydalanılǵan ádebiyatlar:
1.
Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat`iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik –har bir rahbar faoliyatining kundali qoidasi bo`lishi kerak”-
T:. O`zbekiston 2017.-104 b.
2.
Baxiev A., Eshanov T.B., Ametov M.B., Xojaniyazov D., Umambetov B.
Dáwirimizdiń ekologiyaliq mashqalasi Bilim. Nókis 2001.
3.
G’ulomov P.N. Inson va tabiat.T.2009.84 b.
MUXAMMAD IBN MUSO AL-XORAZMIYNING GEOGRAFIYA VA
ASTRONOMIYA FANINING RIVOJLANISHIGA QO’SHGAN ULUSHI
Radjapov M.Ya.
Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti
Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy manbalardagi ma`lumotlarga
ko`ra, taxminan 783 yili tavallud topgan va 850 yilda vafot etgan deb taxmin qilinadi.
Olim Yevropada "Algorizmus" ("Algorithmus") nomi bilan mashhur bo`lgan. U o`z
ilmiy faoliyatining katta qismini Bag`doddagi "Baytal-hikma" ("Hikmatlar uyi")da
«География – келешекке нәзер» атамасындағы Республикалық илимий-теориялық конференция
90
o`tkazgan. Mazkur ilmiy dargoh xalifa Ma`munning shaxsiy e`tibori ostida bo`lib,
ma`lum muddat Xorazmiy tarafidan boshqarilgan. Shu sababdan ham Ma`mun va
Xorazmiy oralarida munosabatlar do`stona bo`lgan. Ma`mun Xorazmiyni olim sifatida
qadrlagan, "Bayt al-hikma" kabi maskanning boshqarish ishlarini unga ishonib
topshirgan. Manbalarda Al-Xorazmiyning yoshlik yillari haqidagi ma`lumotlar
saqlanmagan. Ammo, u dastlabki ta`limni o`z ona yurtida olgan va olim sifatida xam
shu erda shakllangan bo`lishi kerak. So`ngra, O`rta Osiyoning boshqa ko`plab
allomalari singari Bag`dodga ko`chib o`tadi va o`sha erda ijod qiladi.
Al-Xorazmiy o`zidan avvalgi hind va yunon olimlarining asarlarini puxta
o`zlashtirdi, ularga ijodiy yondoshdi va rivojlantirdi. U hozirgi zamon matematika
fanining bir qancha tarmoq va fundamental kontseptsiyalarining asoschisidir.
Jumladan, u zamonaviy algebra faniga asos solgan olim hisoblanadi. Al-Xorazmiy
mazkur fanni nafaqat ma`lum bir tizimga soldi, balki bu fandagi oddiy va murakkab
kvadrat tenglamalarning taxliliy echimini ishlab chiqdi. Hozirda butun dunyoda
qo`llaniladigan algebra so`zining o`zi ham olimning mashhur "Al-Jabr val-
muqabala" nomli kitobidagi birinchi so`zdan olingan bo`lib, evropada o`zgartirilib
"algebra" shaklida yozilgan va talaffuz qilingan. Keyinchalik bu so`z fanda
shundayligacha o`rnashib qoldi.
0 (nol`) sonining ishlatilishi xam al-Xorazmiy tomonidan rasmiy ravishda
arifmetikaga olib kirilgan, shu tufayli hozir foydalanilayotgan sonlarning o`nlik
pozitsion tizimi butun dunyoga tarqaldi.
Muallifning sonlar tizimi haqidagi asarlaridan biri Yevropada "Algorizm" nomi
bilan tanildi va zamonaviy algoritm so`zining kelib chiqishi mana shu asarga borib
taqaladi. U arifmetika fanidagi qator hisoblarni, xususan, kasrlar bilan bajariladigan
amallarni hisoblashni yangi miqiyoslarga ko`tardi.
Al-Xorazmiy matematikadan tashqari astronomiya ilmida ham o`chmas iz
qoldirdi. Olim bu fanning turli mavzulariga oid bir qancha ilmiy maqolalar yozgan
bo`lib, ularning eng mashhuri "Astronomiyaga oid jadvallar" ("Zij") deb ataladi.
Tadqiqotchilarning yakdil fikriga ko`ra, Al-Xorazmiyning astronomiya
soxasidagi buyuk xizmati shundaki, u ehtiyoj tug`ilgan paytda shunday bir asar yaratib,
bu bilan astronomiyani Ulug`bek davrigacha, ya`ni bir necha asrga tatigulik
darajada andozaga keltirdi. Xorazmiydan keyingi barcha astronomlar o`z zijlari uchun
uning "Zij"ini namuna qilib oldilar.
Al-Xorazmiy geografiya fanining rivojiga ham katta xissa qo`shgan. Uning
"Yerning tasviri" ("Surat al-arz") kitobi o`rta asr arab xalifaligida yaratilgan dastlabki
va muhim geografik asarlardan biri bo`lgan. Kitobda muallif nafaqat Ptalomeyning
geografiyaga oid qarashlarini sharhlab taxdil etadi, balki bu qarashlarga qator
o`zgarishlar kiritib, ularni rivojlantiradi.
Al-Xorazmiy qalamiga mansub yigirmadan ortiq asarning faqat o`ntasi
bizgacha etib kelgan bo`lib, ular dunyoning kator qo`lyozma xazinalarida
saqlanmoqda. Mazkur asarlarning ba`zilari o`rta asrlarda g`arb tillariga tarjima kilinib,
evropada katta shuhrat qozongan. Bu borada olimning vatani — O`zbekistonda ham
katta ishlar amalga oshirilgan. Uning ba`zi asarlari rus va o`zbek tillariga tarjima
«География – келешекке нәзер» атамасындағы Республикалық илимий-теориялық конференция
91
qilingan, tadqiq etilgan, muallifning hayoti, faoliyati va ilmiy merosiga
bag`ishlangan qator kitob va maqolalar chop etilgan.
Mashhur fan tarixchisi Jorj Sartonning ta`biri bilan aytilganda, "Al-Xorazmiy
o`z davrining eng buyuk matematigi va agar barcha shart-sharoitlar nazarga olinsa,
hamma davrlarning xam eng buyuk insonlaridan biri hisoblanadi".
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Buyuk
allomalarimiz.
Taxrir hay`ati:
H.S.Karomatov,
Z.Husniddinov,
A.Mansurov va boshq.; Mas`ul muharrir: Z.Islomov.—T.: «Toshkent islom
universiteti», 2002.
2. P.Baratov. «O’zbekiston tabiiy geografiyasi». «O’qituvchi», Toshkent, 1996.
GERMANIYADA TURIZM EKONOMIKASÍ
Iskenderov A., Tursınbaev A.SH., Otemisov B.SH., Genjemuratova G.U.
Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı
Germaniya Federativ Respublikası joqarı dárejede rawajlanǵan industrial
mámleket. Germaniya xalqınıń jaylasıwı, miynet penen bántlik strukturası hám
klaslıq quramı boyınsha Evropada ǵana emes, dúnya júzinde aldıńǵı orınlardıń birin
iyeleydi. Xalqı – 82 millionnan aslam, maydanı – 357 041 km
2
.
Germaniya Evropanıń oraylıq bóliminde jaylasqan, onı shıǵısta Polsha hám
Chexiya, qublada Shveycariya hám Avstriya, qubla-batısta Franciya, batısta Belgiya
hám Gollandiya, arqada bolsa Daniya arqa-shıǵısta Baltika teńizi, arqa-batısta bolsa
Arqa teńiz orap turadı.
Millionlaǵan sayxatshılarǵa turistik xızmet kórsetiw, bir tárepten júdá úlken
isbilermenlik imkániyatların ashıp berse, ekinshi tárepten, keyingi jıllarda júzege
kelgen báseki ortalıǵın kúsheytip atır. Házirgi kúnde kúsheyip baratırǵan islep
shıǵarıwshılar (tikkeley xızmet kórsetiwshiler, turoperatorlar) hám dáldalshılar
(turagentler) áste rawajlanıp atırǵan turizm bazarın bólistiriwi kerek. Jańadan
ashılǵan turagnetliklerdiń derlik yarımı 5 jıldan soń óz xızmetin toqtatıwı múmkin,
dep boljandı. Sebebi, 2000-jıllarda bankrotqa ushıraǵan kompaniyalardıń sanı keskin
kóbeydi. Hár jılı 200 ge jaqın firmalardıń jabılıwı baqlanıp keldi. Usı sebepli
tarmaqqa tán bolǵan tájiriybeler hám jeke isbilermenlik qábileti menen birge,
isbilermenlik tarawında jetiskenlikke erisiw ushın kárxana xojalıǵı boyınsha joqarı
dárejeli kadrlarǵa, jańa innovaciyalarǵa iye bolıwdı talap etti.
Shet ellik turistler ushın qáretelerdiń ósiwi hám jeke túrdegi sayaxatlardıń
pekij turlar tárepinen áste aqırın qısıp shıǵarılıwı arqalı joqarılawı 2 ese artqan bazar
kólemi 2000-jıllarda pekij turlar ushın aldıńǵı jılǵı salmaqlı jıljıwlarǵa tásir ótkeriw
imkaniyatına iye boldı. Germaniyada miymanlardıń sanı aldıńǵı +5 % ten +9,5 %ke
ósti.
2001-jılda Germaniya turoperatorlar hám turagentlikler bazarında 19822 ge
jaqın turistik shólkemler 23,8 mlrd. evro muǵdarındaǵı oborotqa eristi. Turizm
bazarınıń 50 % ti turagentlikler shınjırları hám kooperaciyalar tárepinen
qadaǵalanadı.
