135
ILK O’RTA ASRLARDA XORAZM TARIXINING MANBALARDA AKS
ETISHI
Dunyo Qosimova,
Sejong Universiteti talabasi
Telefon: +99881052121
Annotatsiya:
Maqolada Afrig‘iylar sulolasi (305-995 yillar) tarixshunosligining
asosiy yo‘nalishlari va muammolari tahlil qiliniib, sulolaning kelib chiqishi va
etnik mansubligi, siyosiy maqomi, ichki siyosati, iqtisodiy va ijtimoiy-madaniy
taraqqiyoti kabi masalalar o‘rganiladi. Shuningdek, milliy va xorijiy
tarixshunoslarning tadqiqotlari tahlil qilinib, Afrig‘iylar tarixini yoritishda mavjud
bo‘shliqlar va muammolar tahlil qilinadi.
Kalit so‘zlar
: Afrig‘iylar, oli-Iroq, Sosoniylar, Eftaliylar, Turk xoqonligi, siyosiy
maqom, vassal-tributor
Tadqiqotimizda Afrig`iylar sulolasi davri tarixini yorituvchi manbalarni bir
necha guruhlar va davrlarga boʼlgan holda koʼrib chiqish maqsadga muvofiq deb
hisoblaymiz. Xususa ularni 2 guruhga boʼlib, oʼrganish lozim:
V-VII asrlardagi Xitoy va Vizantiya manbalari
VIII-XIV asrlardagi arab va fors manbalari
Birinchi guruh- xitoy-vizantiya manbalari Xorazmning ilk oʼrta asrlar
tarixini yoritishda juda qisqa va noaniq boʼlib, ularda asosan siyosiy voqealar,
oʼzaro elchilik aloqalari ma`lumotlari oʼrin egallaydi. Bunga misol qilib
136
vizantiyalik tarixchi Menandrning turklar yurtiga yuborilgan vizantiyalik Zemarx
elchiligi toʼg`risidagi hikoyani koʼrishimiz mumkin. Milodiy 568/569-yili G`arbiy
Turk xoqonligining qarorgohida boʼlgan Vizantiya elchisi Zemarxning safari
Xoliatlar orqali oʼtgan. Xoliatlar haqida ham turli bahs-munozaralar mavjud.
Minorskiy oʼz maqolasida “Xoliatlar shakl jihatdan ellin etnonimi boʼlishi kerak.
Ular haqida bilganimiz shuki, ularning qal`alari va shaharlari bor va ular ulkan koʼl
yaqinida yashagan. Ular, shuningdek, turklar vasslaridan ajratilgan xoli hudud"
edi” . Xoliatlar yurti aynan Xorazm hududi ekanligini 1873-yilda Lerch , 1877-
yilda Veselovskiy , Bartold tadqiqotlarida Xorazmda shahar va qal`alar mavjud
boʼlganligi, Amudaryo(Oxus) oʼzani borib-borib ikkita Orol va Kazbiy koʼllarga
quyilishi, va Xorazm choʼllar bilan oʼralganligini hisobga olib yuqoridagi fikrni
tasdiqlaydilar. Boshqa bir guruh tadqitochilardan Blokley oʼz asarida Xoliatni
Xalluq sifatida koʼrsatib, Qarluqlarga ishora qiladi . Vasiliev oʼz tadqiqotida
Xoliatni Kaspiy dengizning qadimgi nomi “Хвалисское” bilan bog`laydi.
Yuqoridagi tadqiqotlardan xulosa qiladigan boʼlsak, Xoliatlar aynan
Xorazm hududiga toʼg`ri keladi.
Ikkinchi guruh manbalari haqida soʼz yuritadigan boʼlsak, ular asosan arab-
fors manbalari boʼlib, arab bosiqini arafasida Xorazm, arab bosqini va arablar
bosqinidan keyingi davrlarda Xorazmning siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy hayoti
haqida ma`lumotlar beradi. Afrig`iylar sulolasining siyosiy hayoti haqida
ma`lumot beruvchi yozma manbalar nihoyatda kam.Bunga misol tariqasida Abu
Rayhon Beruniyning “Osor ul-boqiya an al-qurun al-holiya” asaridan olingan
parchani koʼrsatishimiz mumkin. “Qutayba Xorazm xatini yaxshi biladigan,
ularning xabar va rivoyatlarini oʼrgangan va bilimlarni boshqalarga oʼrgatadigan
kishilarni halok etib, butkul yoʼq qilgan edi” . Bundan tashqari, oʼtgan davr
137
mobaynida birgina Oʼrta Osiyo hududining oʼzida turlicha siyosiy mafkuralarga
ega boʼlgan oʼnlab davlatlar hukm surgan. Shu sababdan uzoq vaqt davomida
tarixning qorongʼi sahifalarini yoritib beruvchi koʼplab tarixiy asarlar umuman
yoʼqolib ketgan boʼlsa, ulardan ayrimlarining faqat maʼlum bir qismigina bizgacha
yetib kelgan.
XII-XIII asrlarda yozilgan asarlarning Xorazm vohasiga tegishli qismidagi
ma`lumotlar, koʼpincha bir-biriga zid boʼlib, ularga tayanib muhim tarixiy voqealar
sanalarini yoki hikoya qilinayotgan voqeaning tarixiy haqiqatini anglash mushkul
ish. Bu muammoga hatto, V.V. Bartold ham duch kelganini takidlab oʼtgan .
Аbu Rayhon Beruniy (973-1048) davrida Oʼrta Osiyo aholisi uchun yangi din
boʼlgan islom dini va uning asosida kirib kelgan yangi madaniyat mazkur hududa
mavjud boʼlga davlatlar rivojiga juda katta taʼsir qilgani shubhasiz. Beruniy
zamonida Kat shahri nafaqat Xorazmning, balki butun Oʼrta Osiyoning eng yirik
savdo-sotiq markazlaridan biriga aylanib ulgurgan edi. Аfrigʼiylar sulolasining
poytaxti Kat shahri bu davrda Yettisuv, Oltoy, Janubiy Sibir, Xitoy, Hindiston,
Yaqin Sharq,Volgaboʼyi, Kavkaz va Sharqiy Yevropa hududlari bilan savdo yoʼllari
orqali bogʼlangan. Bunday sharoit Xorazm shaharlarida ilm-fan rivojiga ham
sezilarli taʼsir qilgan. Shunday bir ijtimoiy-madaniy muhitda tugʼilib-oʼsgan
Beruniy ilm-fanga qiziqishi sabab, yoshligidan koʼpgina olimlarning eʼtiboriga
tushadi. Ulardan biri Аfrigʼiylar xonadonining yaqin qarindoshi Аbu Nasr ibn Iroq
boʼlib, olimning bobosi Xorazmshoh Iroq ibn Mansur, uning amakisi Xorazmshoh
Muhammad ibn Mansur edi.
Аbu Rayhon Beruniy X asrdagi Xorazmdagi siyosiy voqealar sabab Ray va
Jurjon shaharlarida yashaydi. Bu yerda Erondagi Ziyoriylar sulolasidan Qobus ibn
Vashmgir unga homiylik qilib, oʼz saroyida vazirlik darajasini taklif qilgan .
138
Beruniy oʼzining “Osor ul-boqiya an al-qurun al-holiya” (arabcha: (
رثلاا
قبلا
ةی
نع
)
نورقلا
لاخلا
ةی
) asarini Jurjon shahrida 27 yoshida 1000 yillarda yozib tugatadi. Bu
asar yevropada “Xronologiya”, oʼzbek sharqshunosligida “Osor ul-boqiya” nomi
bilan mashhur. Ushbu asarda yunonlar, rumliklar, eronliklar, turkiylar, sugʼdiylar,
xorazmliklar, harroniylar (yulduzlarga sigʼinuvchilar), qibtiylar, xristianlar,
yahudiylar, islomgacha boʼlgan arablar va musulmonlar yil hisoblari, hayot va
mashhur kunlarini mufassal tasvirlab beradi. Аsarda koʼplab tarixiy voqealar,
yahudiy va xristian tarixi, Tavrot va Injil bilan chuqur tanishadi. Arablarning
islomgacha boʼlgan va islomdan keyingi tarixini sinchiklab oʼrganib chiqadi turli
millat va dinlarga oid maʼlumotlar, paygʼambarlar, soxta paygʼambarlar,
podshohlar va mashhur shaxslar haqida maʼlumot berilgan. Ushbu tarixiy asar
katta ahamiyatga ega. Chunki asarda Xorazmning ilk oʼrta asrlar tarixini
yorituvchi ma`lumotlar boshqa manbalarda uchramaydi. Asarda Beruniy
Afrig`iylar sulolasining hokimiyat tepasiga kelishi, Afrig`iy-xorazmshoh
sulolalardan 22 hukmdorning ismlarini xronologik jihatdan ketma ketlikda
keltirgan. Bu ma`lumotlar hozirgi kunda arxeologik va numuzmatik ma`lumotlar
uchun muhim qiyosiy manba hisoblanadi .
Asarda Afrig`iylar sulolasiing hokimiyat tepasiga kelishi shunday izohlanadi :
“Xorazmliklar Xorazmga odamlar joylasha boshlagandan tarix ola boshladilar, bu
Iskandardan 980 yil ilgari boʼlgan edi. Undan keyin Siyovush ibn Kayxusravning
Xorazmga kelishidan, Kayxusrav va uning naslining Xorazmda podshohlik
qilishlaridan tarix oldilar. Shu vaqtda Kayxusrav Xorazmga koʼchib, turk
podshohlari [ustidan] hukmronligini yurg`izgan edi. Bu voqea Xorazmga odam
joylashganidan 92 yil keyin boʼldi. Soʼngra ular tarix olishda eronliklarga ergashib,
Kayxusravning [Xorazm ]shoxlari deb ataluvchi naslidan boʼlgan har bir [podshoh
davrining boshlanishidan] tarix oldilar. Nihoyat Kayxusrav davridan Ofrig`
139
podsholigi boshlandi. Eronliklar “gunohkor” Yazdijardni yomon habar
keltiruvchiga yoʼyganlaridek, [xorazmliklar] Ofrig`ni shum habar keltiruvchiga
chiqardilar. Ofrig`dan keyin uning oʼgli podshoh boʼldi. [Ofrig`] Iskandar
tarixining 616-yilida al-Fir ustiga oʼz qasrini qurdirdi. Keyin xorazmliklar ofrig`
va uning avlodlari podshohligidan tarix oldilar”. Al-Fir Xorazm shahrining
chekkasidagi loy vax om g`ishtdan qurilgan qal`a boʼlib, bir-birining ichiga
joylashgan va balandlikda bir-biridan qolishmaydigan uch qavat qoʼrg`on edi. Bu
barcha qoʼrg`onlar tepasida Yamandagi G`umdon singari podshohlarning qasrlari
bor edi. G`umdon-tabbalarning turar joylari boʼlib, San`a masjidi Jome
roʼparasidagi toshdan qurilgan qal`adir. Aytilishicha , u toʼfondan keyin Som ibn
Nuh qurgan binolardandir.Som qazigan quduq ham oʼsha yerdadir.Ba`zilar esa, bu
Zahhok tomonidan Zuhra ismiga atab qurilgan haykal, deganlar. Al-Fir oʼn milcha
va undan koʼproq masofadan koʼrinar edi. Jayhun har yili uni buzib, yiqitib va
parchalab olib keta berdi; Nihoyat Iskandar tarixining 1305-yilida undan asar
qolmadi” .
“Osor ul-boqiya an al-qurun al-holiya” arab tilida yozilgan. Bu kitobni birinchi
marta Yevropa olimlariga tanishtirgan kishi sharqshunos va beruniyshunos olim
Eduard Zahau edi. Olim asarni 1876-1878-yillarda Leypsigda arabcha nusxasini
nashr etdi . 1879-yilda ingliz , 1943-yilda fors , 1957-yilda rus tillarida asar nashr
etilgan.
S.P.Tolstov “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” asariga toʼxtalib,
Xorazm vohasining ilk oʼrta asrlar tarixini oʼrganish ahamiyati haqida mufassal
tasvirlab, unga juda yuksak baho beradi va Beruniyning “Osor ul-boqiya an al-
qurun al-holiya” asarida keltirilgan Xorazm haqidagi ma`lumotlarning koʼpchiligi
arxeologik tadqiqotlar natijasida oʼz isbotini topganligini aytib oʼtadi .
140
Yana bir manba bu Аbu Jaʼfar at-Tabariyning “Tarix ar-rusul va-lmulk”
(qisqacha “Tarixi Tabariy”) asaridir. Ushbu asar umumiy tarix tipida yozilgan
asarlar sirasiga kirib, voqealar yilma-yil bayon qilingan. Biroq, bu asar shu tipdagi
boshqa asarlarga qaraganda mukammalligi va daliliy manbalarga boyligi bilan
anchagina farqlanadi. Аsar olamning yaratilishidan 912-913 yillargacha boʼlgan
Аrabiston, Rum (Kichik Osiyo), Eron va Аrab xalifaligi tarkibidagi barcha
davlatlar xususan Xorazm tarixida boʼlgan ijtimoiy-siyosiy voqealarni oʼzida
jamlagan. Bu asar arablarning Xorazmni egallashidan boshlab to 912 yilgacha
yaʼni, Аfrigʼiy hukmdorlar tarixini oʼrganishimizda asosiy va ishonchli
manbalardan biri boʼlib hisoblanadi. Ushbu asar Movarounnahr va Xorazmning
VIII–IX asrlar tarixini oʼrganish boʼyicha eng ishonchli manbadir. Аsarning
nashrlaridan biri Xorazmda XIX asrda koʼchirilgan boʼlib, bugungi kunda Аbu
Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondida 1229 raqam ostida
saqlanuvchi qoʼlyozmasi mavjud .Qisqartirilgan ruscha tarjima (tarjimon
V.I.Belyaev) 1987 yili Toshkentda “История Табари”, yaʼni “Tabariy tarixi” nomi
bilan chop etilgan .
Biz oʼrganayotgan davrdagi ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy voqealar haqida
maʼlumot beruvchi yana bir asar Ibn Havqalning (vaf. 976 y.) “Kitob ul-masolik
va-l-mamolik” asaridir. Аl-Istaxriy bilan shaxsan uchrashgan ibn Havqal bu haqida
shu fikrlarni aytib oʼtgan. “Men uning kitobidagi bir emas, bir nechta xaritalarni
tuzatdim, soʼngra ushbu oʼz kitobimni yozishga qaror qildim. Istaxriy kitobida
uchragan xatolarni tuzatdim, kitobimga bir nechta yangi xaritalarni ilova qildim va
ularni izohlab berdim” .
Ibn Havqal ushbu asarni yozishda 943-yildan keyin savdogar sifatida Shimoliy
Аfrika, Janubi-Gʼarbiy (Ispaniya, Italiya), Eron, Hindiston boʼylab qilingan
141
sayohatlarida toʼplangan maʼlumotlari, shuningdek, Ibn Xurdodbeh, Аl-Jayhoniy,
Qudama asarlaridagi maʼlumotlardan foydalangan. Kitobda tavsiflangan har bir
mamlakat yoki hududning xaritasi ham berilgan. Masalan, Movarounnahr qismiga
ilova qilingan qismida Jayhun daryosi, Buxoro, Samarqand, Usturshona, Isfijob,
Shosh va Xorazmning shaharlari va viloyatlari xaritalari tasvirlangan. Shuningdek
asarda turklar, oʼgʼuzlar va ularning kundalik mashgʼulotlari haqida qiziqarli
maʼlumotlar berilgan. Shu sababdan mazkur asar VII–X asrlar Xorazm tarixini
oʼrganishda muhim manba hisoblanadi. Gʼaznaviylar hukmdorligi yillarida
Xorazmning siyosiy tarixi haqida maʼlumot beruvchi yana bir tarixiy manba bu
“Tarixi Yaminiy” asaridir. Аsar muallifi Аbu Nasr Muhammad ibn Аbdujabbor
Utbiy (961- 1036) boʼlib, u Somoniylarning Xurosondagi noibi Аbu Аli Simjuriy
(989-998), Ziyoriylardan Qobus ibn Vashimgir (998-1030), Gʼaznaviylardan
Sabuktegin (977-997), Mahmud (998-1030), Maʼsud (1031-1041) saroyida xizmat
qilgan. Xattoki, elchi sifatida bir necha bor Gʼaznaviylar tomonidan qoʼshni
davlatlarga yuborilgan. Muallif oʼzi guvoh boʼlgan voqealarni yoritganligi uchun
ushbu asar bu davr tarixini oʼrganishda ishonchli manbalar qatorida turadi
Ushbu asar amir Sabuktegin va Sulton Mahmud davrida Gʼaznaviylar imperiyasi
tarkibiga kirgan hozirgi Аfgʼoniston, Xuroson, Xorazm va qisman
Movarounnahrning
975-1021-yillardagi
ijtimoiy-siyosiy
tarixini
oʼzida
mujassamlashtirgan. Аsarda Qoraxoniylarning Markaziy Osiyoga kirib kelishi
haqida noyob maʼlumotlar keltirilgan. Biroq, asar oʼziga xos kamchiliklardan ham
holi emas. Yaʼni, unda hukmdor tabaqaning maqsad va manfaatlari himoya
qilingan. Xususan, Sulton Mahmudni koʼklarga koʼtarib maqtash holatlarini
uchratish mumkin. Ushbu asarning bitta nusxasi Toshkentda Sharqshunoslik
instituti Qoʼlyozmalar fondida saqlanmoqda .
