IQ
TISODIY
O
T
ЭК
ОНОМИКА
EC
ONOMY
YA S H I L I Q T I S O D I Y O T VA TA R A Q Q I Y O T
2025-yil, aprel.
№
4-son.
https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz
720
DAVLAT KORXONASINI XO‘JALIK JAMIYATIGA
O‘ZGARTIRISHNING FOYDALI JIHATLARI
Z.D. Sanjarov
Davlat aktivlarini boshqarish agentligi yetakchi mutaxassisi
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti mustaqil izlanuvchisi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada davlat korxonasini xo‘jalik jamiyatiga o‘zgartirish jarayonining tartib-taomillari, ularning
iqtisodiy samaradorligi, shuningdek, mavjud huquqiy bazada uchrayotgan tizimli kamchiliklar chuqur tahlil qilinadi.
Tadqiqotda ushbu o‘zgarishlarning ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan foydaliligi asoslanadi va mavjud normativ-huquqiy hujjatlarga
takomillashtirish kiritish bo‘yicha ilmiy takliflar ishlab chiqiladi. Amaliy tavsiyalar orqali davlat mulkini xususiylashtirishda
ochiq savdolar samaradorligini oshirish, xususiy sektorning iqtisodiy faolligini rag‘batlantirishga qaratilgan tashkiliy
mexanizmlar yoritiladi.
Kalit soʻzlar:
davlat korxonasi, xo‘jalik jamiyati, davlat unitar korxonasi, davlat muassasasi, xususiylashtirish, ochiq savdo.
Abstract:
This article explores the procedural framework for transforming state-owned enterprises into business entities,
highlighting the economic advantages and identifying existing regulatory shortcomings. The study substantiates the
socio-economic benefits of such transformations and presents scientific proposals for amending current legal regulations.
Practical recommendations are also provided to enhance the efficiency of privatization processes through open auctions
and to stimulate private sector engagement in the national economy.
Key words:
state enterprise, business entity, state unitary enterprise, state institution, privatization, public auction.
Аннотация:
В статье анализируется процедура преобразования государственного предприятия в хозяйственное
общество, раскрываются её экономические преимущества и существующие нормативно-правовые пробелы.
Исследование обосновывает социально-экономическую целесообразность преобразований и разрабатывает
научные предложения по совершенствованию действующего законодательства. Также представлены практические
рекомендации, направленные на повышение эффективности приватизационных процессов, в том числе через
развитие публичных торгов и стимулирование частного сектора.
Ключевые слова:
государственное предприятие, хозяйственное общество, государственное унитарное
предприятие, государственное учреждение, приватизация, публичные торги.
K I R I S H
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish sharoitida davlat korxonalarini xo‘jalik jamiyatlariga aylantirish jarayoni muhim
institutsional islohotlardan biri sanaladi. Ushbu o‘zgarish – davlat mulkiga egalik qiluvchi tashkilotlarning iqtisodiy
boshqaruv mexanizmlarini liberallashtirish, ularni bozor sharoitlariga moslashtirish orqali samaradorligini
oshirishga qaratilgan. Bu esa, o‘z navbatida, korxonalarni mustaqil iqtisodiy faoliyat yuritishga, raqobat
sharoitida faol bo‘lishga va xususiy sektor talablariga mos ishlab chiqarish tizimini shakllantirishga undaydi.
Davlat korxonasini xo‘jalik jamiyati shakliga o‘tkazish – bu faqat tashkiliy-huquqiy shaklning o‘zgarishi
emas, balki ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, boshqaruv tizimini optimallashtirish, xususiy kapitalni jalb
etish va resurslardan oqilona foydalanishga qaratilgan chuqur transformatsion jarayondir. Bunday yondashuv
korxonaning rivojlanishiga xizmat qilishi bilan birga, davlat byudjetiga qo‘shimcha tushumlar keltiradi, ijtimoiy
dasturlarni moliyalashtirish imkoniyatlarini kengaytiradi.
Shu bois, davlat korxonalarini xo‘jalik jamiyatlariga aylantirish masalasi nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy va
institutsional jihatdan ham dolzarb ahamiyat kasb etadi. Bu jarayonning muvaffaqiyati, ko‘p jihatdan, mavjud
normativ-huquqiy bazaning to‘liqligi, islohotlarning tizimliligi va amaliy mexanizmlarning aniq belgilanganligiga
bog‘liqdir.
M A V Z U G A O I D A D A B I Y O T L A R S H A R H I
J. Qurbonov tomonidan olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlarida aksiyadorlik jamiyatlarida davlat ishtiroki holati,
aksiyadorlik jamiyatlarining xo‘jalik boshqaruv organlari sifatida boshqa aksiyadorlik jamiyatlari ustav kapitalida
ishtirok etish holatlari, shuningdek, xo‘jalik boshqaruv organlarining mamlakatimizdagi umumiy aksiyadorlik
kapitalidagi ulushi tahlil qilingan. Ushbu tadqiqotda xo‘jalik boshqaruv organlarining tutgan o‘rni yuzasidan ilmiy
xulosalar ishlab chiqilgan [5].
IQ
TISODIY
O
T
ЭК
ОНОМИКА
EC
ONOMY
YA S H I L I Q T I S O D I Y O T VA TA R A Q Q I Y O T
2025-yil, aprel.
№
4-son.
https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz
721
A. Tangriyev tomonidan olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlarida xo‘jalik organi hisoblangan “O‘zyog‘moysanoat”
uyushmasi tarkibiga kiruvchi aksiyadorlik jamiyatlarining iqtisodiy faoliyati tahlil qilingan. Tadqiqotda ushbu
jamiyatlar tarkibidagi xodimlarni attestatsiyadan o‘tkazish, ularning malakasini oshirish va qayta tayyorlash,
shuningdek, kompaniyalar boshqaruvini samarali tashkil etish masalalari o‘rganilgan [6].
G. Xamimova tomonidan olib borilgan ilmiy ishlarida aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruvni
samarali tashkil etish, davlat ishtirokidagi aksiyadorlik jamiyatlarining xo‘jalik jamiyatlari sifatida faoliyat
yuritishi, xo‘jalik boshqaruv organlarida oshkoralik va shaffoflikni ta’minlash, shuningdek, ularning investitsion
jozibadorligini oshirish yo‘llari yoritilgan. Bundan tashqari, aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatiga davlat ishtiroki
holati, davlat tomonidan xo‘jalik jamiyatlariga taqdim etilayotgan individual imtiyozlar tahlil qilingan va qator
ilmiy xulosalar ishlab chiqilgan [7].
M. Tashmuxamedova tomonidan chop etilgan ilmiy maqolada davlat mulkini xususiylashtirishning o‘ziga
xos jihatlari, uni bosqichma-bosqich amalga oshirish tartibi, shuningdek, bu jarayonning iqtisodiy zarurati
chuqur tahlil qilingan. Ayniqsa, “O‘zbekiston milliy elektr tarmoqlari” AJ, “O‘ztransgaz” AJ, “O‘zbekneftgaz” AJ,
“Tashshahartansxizmat” AJ, “O‘zbekkimyosanoat” AJ kabi korxonalarning zarar bilan faoliyat yuritib kelayotgani
holati asos qilib olingan va bu orqali davlat mulkini xususiylashtirish zarurati ilmiy jihatdan asoslab berilgan [8].
TA D Q I Q O T M E T O D O L O G I YA S I
“Davlat korxonasini xo‘jalik jamiyatiga o‘zgartirishning foydali jihatlari” mavzusini o‘rganishda tizimli
yondashuv, qiyosiy tahlil va statistik tahlil usullaridan foydalanildi. Bu yondashuvlar orqali davlat mulkini isloh
qilish mexanizmlarining samaradorligi, ularning amaliyotdagi tatbiqi va iqtisodiy natijalari chuqur o‘rganildi.
Tadqiqotda “davlat korxonasi” tushunchasi huquqiy-huquqiy normalar asosida izohlangan bo‘lib, u davlat
mulkiga asoslangan, unga tezkor boshqaruv huquqi asosida ajratilgan mol-mulk negizida tashkil etiladigan
yuridik shaxs maqomidagi tijorat tashkilotidir. Bunday korxonalar o‘zlariga biriktirilgan mulkdan qonun doirasida,
o‘z faoliyat maqsadlariga, mulkdorning topshiriqlariga va mulkka egalik huquqi asosida belgilangan vazifalarga
muvofiq tarzda foydalanadi va uni tasarruf etadi.
O‘zbekiston Respublikasining “Davlat mulkini boshqarish to‘g‘risida”gi Qonunining 3-moddasiga muvofiq,
davlat muassasasi — boshqaruv, ijtimoiy-madaniy yoki boshqa notijorat xarakterdagi vazifalarni bajarish uchun
davlat organi yoki tashkiloti tomonidan tashkil etilgan va to‘liq yoki qisman davlat tomonidan moliyalashtiriladigan
tashkilotdir.
Shuningdek, davlat unitar korxonasi – o‘ziga biriktirilgan mol-mulk ustidan bevosita egalik huquqiga ega
bo‘lmagan, lekin uni tasarruf etish vakolatiga ega bo‘lgan, tijorat faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilot sifatida
belgilanadi. U davlat mulki asosida tashkil etiladi va foyda olish maqsadida ishlaydi, biroq mulkni tasarruf etish
huquqi unga emas, balki tegishli davlat organiga tegishlidir.
TA H L I L VA N A T I J A L A R
Davlat korxonasi xo‘jalik jamiyatiga aylantirilgach, go‘yoki u qattiq ma’muriy qolipdan chiqib, iqtisodiy
erkinlikka erishgandek bo‘ladi. Ilgari davlatning qat’iy rejalariga bo‘ysunib faoliyat yuritgan korxona, endilikda
o‘z yo‘lini o‘zi belgilash, bozor talablariga moslashish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Ushbu o‘zgarish natijasida, yillar davomida parda ortida qolgan iqtisodiy salohiyat safarbar etiladi. Korxona
faoliyatida samaradorlik va tejamkorlik oshadi, xarajatlar kamayadi, daromadlar esa ortib boradi. Bunday
sharoitda korxona raqobat muhitida barqaror ishlashga, yangi texnologiyalarni o‘zlashtirishga, iste’molchilar
ehtiyojlarini qondirishga intila boshlaydi.
O‘zbekiston Respublikasining 2014–yil 6–oktabrdagi “Davlat mulkini boshqarish to‘g‘risida”gi O‘RQ-821-
sonli
1
Qonuni hamda Vazirlar Mahkamasining 279–son qarorining 1–ilovasi bilan tasdiqlangan Nizomda davlat
korxonalari va davlat muassasalarini aksiyadorlik jamiyati yoki mas’uliyati cheklangan jamiyat shaklidagi xo‘jalik
jamiyatiga aylantirish tartibi belgilab berilgan.
Mazkur tartibga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, Vazirlar Mahkamasi, Qoraqalpog‘iston
Respublikasi Vazirlar Kengashi raisi, viloyatlar va Toshkent shahri hokimlari tomonidan tasdiqlanadigan maxsus
xususiylashtirish dasturlari qabul qilinadi. Ushbu dasturga asosan, Davlat aktivlarini boshqarish agentligi
(Davaktiv agentligi) yoki uning hududiy boshqarmasi tomonidan korxonani o‘zgartirish bo‘yicha Komissiya
tuziladi.
Komissiya korxonaning mol-mulki va moliyaviy majburiyatlarini to‘liq ro‘yxatdan o‘tkazadi. Ro‘yxat natijalari
asosida dalolatnomalar rasmiylashtiriladi. Ushbu hujjatlar asosida Davaktiv agentligi yoki uning hududiy bo‘limi
tomonidan davlat tashkilotini xo‘jalik jamiyatiga o‘zgartirish haqida buyruq qabul qilinadi.
1
O‘zbekiston Respublikasining 2014–yil 6–oktabrdagi “Davlat mulkini boshqarish to‘g‘risida”gi O‘RQ-821-sonli Qonuni: https://lex.uz/
docs/-6401697
IQ
TISODIY
O
T
ЭК
ОНОМИКА
EC
ONOMY
YA S H I L I Q T I S O D I Y O T VA TA R A Q Q I Y O T
2025-yil, aprel.
№
4-son.
https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz
722
Mazkur buyruqga muvofiq:
Agar davlat unitar korxonasi xo‘jalik jamiyatiga aylantirilayotgan bo‘lsa, xo‘jalik jamiyati ustav fondining
miqdori mol-mulk baholanishidan qat’i nazar, soliq organlariga taqdim etilgan so‘nggi buxgalteriya balansi
ma’lumotlari asosida belgilanadi;
Agar davlat muassasasi xo‘jalik jamiyatiga aylantirilayotgan bo‘lsa, xo‘jalik jamiyati ustav fondining miqdori
davlat muassasasi balansidagi mulkning qoldiq qiymati asosida, baholovsiz tartibda aniqlanadi.(1-jadval)
1-jadval. Davlat korxonalari va muassasalarini xo‘jalik jamiyatlariga aylantirish SXEMASI.
Bosqichlar
Subyektlar
Tadbirlar
1-bosqich
Tashabbuskorlar: davlat organi,
davlat tashkiloti ta’sischisi, yuridik va
jismoniy shaxslar. Ko‘rib chiquvchi
organ: Davaktiv agentligi, uning
hududiy boshqarmalari, hududiy
tanlov komissiyasi
1) Buyurtmanomalar va takliflar berish.
2) Takliflar va arizalarni ko‘rib chiqish.
3) Xususiylashtirish dasturi loyihasini shakllantirish va
Vazirlar Mahkamasiga yoki mulk masalalari bo‘yicha
Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashi
Raisiga, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlariga qaror
qabul qilish uchun kiritish.
2-bosqich
Agentlik, uning hududiy
boshqarmasi, davlat va xo‘jalik
boshqaruvi organlari, baholovchi
tashkilot
1) Agentlik yoki uning hududiy boshqarmasi davlat
korxonasi yoki muassasasini o‘zgartirishga tayyorlash
bo‘yicha Komissiya tuzadi.
2) Davlat korxonasi yoki muassasasining mol-mulki va
moliyaviy majburiyatlarini xatlovdan o‘tkazishni tashkil
qilish va o‘tkazish, xatlovdan o‘tkazish dalolatnomalarini
rasmiylashtirish.
3) Komissiya tomonidan Agentlik yoki uning hududiy
boshqarmasiga tegishli qarorlar qabul qilish uchun
taqdim etiladigan hujjatlar va takliflarni ko‘rib chiqish.
4) Davlat korxonasi yoki muassasasini (zarurat
bo‘lganda) xususiylashtirishdan oldin tayyorlash.
3-bosqich
Agentlik, uning hududiy
boshqarmasi, ro‘yxatdan o‘tkazuvchi
organlar
1) Mulk baholashdan o‘tkazilmagan holda, soliq
organlariga taqdim etilgan oxirgi buxgalteriya balansi
ma’lumotlari va o‘zgartirishga tayyorlash bo‘yicha
Komissiya tomonidan taqdim etilgan hujjatlar asosida
Agentlik yoki uning hududiy boshqarmasi tomonidan
davlat korxonasi yoki muassasasini o‘zgartirish to‘g‘risida
buyruq chiqarish.
2) Tashkil etilgan xo‘jalik jamiyatini davlat ro‘yxatidan
o‘tkazish.
4-bosqich
Agentlik, uning hududiy
boshqarmasi, yangi vujudga kelgan
xo‘jalik jamiyati
Muayyan muddat ichida ijtimoiy majburiyatlarni (faoliyat
sohasini saqlash, ish o‘rinlari sonini saqlash va
ko‘paytirish va h.k.) bajarish.
5-bosqich
Agentlik, uning hududiy boshqarmasi Mulk huquqini tasdiqlovchi davlat orderini berish.
Ma’lumot uchun: O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020–yil 27–oktabrdagi “Davlat ishtirokidagi
korxonalarni isloh qilishni jadallashtirish hamda davlat aktivlarini xususiylashtirishga oid chora-tadbirlar
to‘g‘risida”gi PF–6096–sonli
2
Farmonining avvalgi tahririda, xususiylashtirilishi belgilangan davlat unitar
korxonalarini xo‘jalik jamiyatlariga o‘zgartirishda ularning ustav kapitali xatlov va baholash o‘tkazilmagan holda,
soliq organlariga topshirilgan so‘nggi buxgalteriya balansi ma’lumotlari asosida sof aktivlar qiymatida belgilanadi,
sof aktivlari manfiy bo‘lgan taqdirda esa korxona ustav kapitali miqdorida aniqlanishi nazarda tutilgan edi.
Qayd etish joizki, davlat unitar korxonasini xo‘jalik jamiyati etib o‘zgartirishda uning ustav fondi miqdorini soliq
organlariga taqdim etilgan oxirgi buxgalteriya balansi ma’lumotlari asosida belgilash ko‘zda tutilgan bo‘lsa-da,
bu balansning aynan qaysi satridan foydalanilishi aniq ko‘rsatilmagan. Bu holat amaliyotda tafsiflashdagi
aniqlik yetishmasligi sababli, baholash va xatlov bosqichlarida noaniqliklar va huquqiy tushunmovchiliklarga
olib kelmoqda.
Xulosa va takliflar
Yuqoridagi tahlillar asosida xulosa qilish mumkinki, xususiylashtirish dasturlariga muvofiq davlat unitar
korxonasini xo‘jalik jamiyati etib o‘zgartirish jarayonida yuzaga kelayotgan muammolarni tezkorlik bilan bartaraf
etish maqsadida, ushbu korxonaning ustav fondi miqdorini soliq organlariga taqdim etilgan so‘nggi buxgalteriya
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020–yil 27–oktabrdagi “Davlat ishtirokidagi korxonalarni isloh qilishni jadallashtirish hamda
davlat aktivlarini xususiylashtirishga oid chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF–6096–sonli Farmoni: https://lex.uz/ru/docs/-5068824
IQ
TISODIY
O
T
ЭК
ОНОМИКА
EC
ONOMY
YA S H I L I Q T I S O D I Y O T VA TA R A Q Q I Y O T
2025-yil, aprel.
№
4-son.
https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz
723
balansidagi (amaldagi) ustav fondi miqdoriga teng qilib belgilash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Mazkur taklif
amaldagi normativ-huquqiy hujjatlarga kiritilishi lozim.
Ushbu yondashuv orqali davlat unitar korxonasini xo‘jalik jamiyatiga aylantirishda, shuningdek, qayta
tashkil etilayotgan jamiyatning ustav fondini belgilash jarayonida buxgalteriya balansida foydalanilishi lozim
bo‘lgan satrga aniq yondashuv joriy qilinadi. Bu esa normativ-huquqiy hujjatlarda aniqlik va tartibni ta’minlaydi
hamda huquqiy tushunmovchiliklarning oldini oladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. O‘zbekiston Respublikasi 2023-yil 9-martdagi “Davlat mulkini boshqarish to‘g‘risida”gi O‘RQ-821-sonli Qonuni.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 27-oktabrdagi “Davlat ishtirokidagi korxonalarni isloh qilishni
jadallashtirish hamda davlat aktivlarini xususiylashtirishga oid chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF–6096–sonli Farmoni.
3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014-yil 6-oktabrdagi “Davlat korxonalari va davlat muassasalarini
xo‘jalik jamiyatlariga o‘zgartirish tartibi to‘g‘risida”gi 279–son qarori.
4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2006-yil 16-oktabrdagi “Ustav fondida davlat ulushi bo‘lgan
korxonalarning samarali boshqarilishini va davlat mulkining zarur darajada hisobga olinishini ta’minlash chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi 215–son qarori.
5. Qurbonov, J. “Directions of promoting small businesses in industry sector.”
International Finance and Accounting
,
2018.2 (2018): 119.
6. Tangriyev, Abduxoliq. “Korporativ boshqaruv organlari va ularning faoliyatini baholash.”
Innovatsion texnologiyalar
,
49.01 (2023): 112–116.
7. Xamimova, Xamimova. “Davlat ishtirokidagi korxonalarda zamonaviy korporativ boshqaruvni tashkil etishning mohiyati.”
Conference on the Role and Importance of Science in the Modern World
. Vol. 1. No. 4. 2024.
8.
Tashmuxamedova, Mahina. “Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonlarini amalga oshirish
bosqichlarining xususiyatlari.”
Iqtisodiyot va ta’lim
, 24.5 (2023): 201–210.
