Barcha maqolalar - Genetika va irsiyat

Maqolalar soni: 55
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунё қишлоқ хўжалигининг тобора ошиб бораётган талабларини кондириш, бу ўринда яратилаётган ғўза навларининг ташқи муҳитнинг абиотик ва биотик омилларига чидамлилик имкониятларини ошириш хамда иктисодий афзаллигини таъминлашда ғўзанинг (Gossypium L. туркуми) табиатдаги мавжуд биохилма-хиллигининг ноёб генетик ресурсларидан рационал фойдаланиш мухимдир. Маданий диплоид турларининг туричи хилма-хилликлари ва шакллари тезпишарлик, хосилдорлик хамда зараркунанда хашоратларга, ташки муҳитнинг стресс омилларига чидамлиликнинг генетик имкониятларига эга бўлиб, улардан фойдаланиш бугунги кун пахтачилик соҳасидаги бир катор долзарб муаммолари ечимини топишда муҳим ўрин тутади.
    Мамлакатимиз мустақилликка эришгач пахтачиликни ривожлантириш борасида кенг кўламли ислоҳатлар олиб борилиб, бу борада, айникса, ғўзанинг тезпишар ва хосилдор янги навларини яратишга алоҳида эътибор каратилди. Мазкур йўналишда амалга оширилган дастурий чора-тадбирлар асосида муайян натижаларга, жумладан, ғўзанинг тетраплоид турлари асосида тола сифати юқори бўлган навларни яратиш борасида муайян ютукларга эришилди. Шу билан биргаликда биотик ва абиотик стресс омилларга чидамли навларни яратишда ғўзанинг диплоид хилма-хилликларидан селекция жараёнида фойдаланилмаган. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Харакатлар стратегиясида1 «касаллик ва зараркунандаларга чидамли, маҳаллий тупроқ-иклим ва экологик шароитларга мослашган қишлоқ хўжалиги экинларининг янги селекция навларини яратиш» алоҳида таъкидлаб ўтилган. Бу ўринда, жумладан G.herbaceum L. ва G.arboreum L. туричи хилма-хилликларини филогенетик жихатдан бахолаш, улардан нокулай омилларга бардошли бўлган рекомбинантларини ажратиб олиш ва амалиётга жорий этишга йўналтирилган илмий изланишлар алоҳида аҳамиятга эга.
    Бугунги кунда жаҳонда ғўзанинг маданий диплоид (G.herbaceum L., G.arboreum L.) турлари, кенжа турлари ва шаклларининг генетик потенциалидан самарали фойдаланиш оркали уларнинг ноёб белгиларини маданий тетраплоид навларга ўтказиш муҳим аҳамият касб этмокда. Бу ўринда уларнинг биоморфологик полиморфизми, эволюцион ривожланиши, систематик ўрни ва филогенетик муносабатлари, қимматли хўжалик белгиларининг наслдан-наслга ўтиши, ирсийланиш характерини ўрганиш стресс шароитларга чидамли бўлган янги ғўза навларини яратиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Шунга кўра, ғўзанинг маданий диплоид турларининг (G.herbaceum L., G.arboreum L.) кенжа тур ва шаклларини туричи ва турлараро филогенетик муносабатларини асослаш, морфобиологик ва кимматли хўжалик белгиларининг наслдан-наслга ўтиши ва ирсийланиш характерини очиб бериш, дурагайлаш асосида эртапишар, тола чиқими ва сифати юкори бўлган, вилтга, шўрга бардошли ноёб рекомбинантлар яратиш ҳамда уларни генетика ва селекция жараёнларида қўллаш муҳим илмий-амалий аҳамиятга эга.
    Ўзбекистон Республикасининг 2002 йил 29 августдаги 395-П-сон «Селекция ютуқлари тўғрисида»ги Қонуни, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 1 февралдаги ПҚ-2484-сон «Ғўза навларини жойлаштириш ва пахта хосили етиштиришнинг прогноз хажмлари тўғрисида»ги қарори ҳамда 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Харакатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони ҳамда мазкур соҳага тегишли бошқа меъёрий-хукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
    Тадқиқотнинг мақсади Gossypium L. туркумининг полиморф G.herbaceum L. ва G.arboreum L. турларининг ёввойи, рудерал, тропик ва субтропик кенжа тур ва шаклларининг систематик урни, филогенетик муносабатлари ҳамда амалий селекцияда фойдаланиш имкониятларини аниқлашдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
    илк бор G.herbaceum L. турининг рудерал ssp.pseudoarboreum f.harga шакли ва ssp.pseudoarboreum кенжа тури ўртасида филогенетик яқин-узоқлик даражаси аникланган ва f.harga ни кенжа тур даражасига кўтариш исботланган;
    илк бор G.arboreum L. турининг тропик ssp.neglectum f.sanguineum шакли ва ssp.neglectum кенжа тури ўртасида филогенетик якин-узоклилиги аникланган ва f.sanguineum ни кенжа тур даражасига кўтариши исботланган;
    G.herbaceum L. турининг рудерал ssp.pseudoarboreum кенжа тури филогенетик жиҳатдан G.arboreum L. турига яқинлиги ҳамда бу турнинг кенжа турлари таркибига мансублиги асосланган;
    туричи ҳамда турлараро Fi, Ғг-ўсимликларининг морфо-биологик ва қимматли хўжалик белгиларини ирсийланиш характери очиб берилган ҳамда айрим морфологик ва хўжалик белгиларини ўзаро коррелятив боғликлик даражаси аникланган;
    бошланғич генетик ашё танловини енгиллаштирувчи, генетик-селекциявий тадқикотларнинг самарасини оширишга хизмат қилувчи G.herbaceum L. ва G.arboreum L. туричи хилма-хилликларининг ўзаро ҳамда турлараро филогенетик муносабатлари даражасини белгиловчи схема ишлаб чиқилган.
    Хулоса
    «G.herbaceum L. ва G.arboreum L. ғўза турлари хилма-хилликларининг туричи ҳамда турлараро филогенетик муносабатлари» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
    1. Илк маротаба, полиморф G.herbaceum L. ва G.arboreum L. турларининг туричи генетик хилма-хилликларини ва шаклларини туричи ҳамда турлараро дурагайлаш асосида филогенетик муносабатлари очиб берилди. Унга кўра G.herbaceum L. нинг рудерал шакллари (ssp.pseudoarboreum, ssp.pseudoarboreum f.harga) ёввойи (ssp.africanum) ва маданий шаклларга (ssp.euherbaceum («377» нави) филогенетик жихатдан якинлиги; G.arboreum L. туричи хилма-хилликлардан ёввойи ssp.obtusifolium кенжа тури маданий навга («ВИР 1372» нави) якинлиги ҳамда рудерал ssp.perenwe ва тропик ssp.neglectum шаклларидан филогенетик узоклиги; G.herbaceum L. ва G.arboreum L. туричи хилма-хилликлари орасида ёввойи - ssp.africanum шакли ёввойи - ssp.obtusifolium га якинлиги, хамда ёввойи ssp.obtusifolium Nax.indicum, тропик ssp.neglectum f.sanguineum ва рудерал ssp.pseudoarboreum шакллари тропик ssp.neglectum шаклидан филогенетик узоклиги аникланганлиги билан изохданади.
    2. Географик тарқалиши, туричи ва турлараро дурагайлаш хамда қиёсий морфологик тахдиллар G.herbaceum L. ssp.pseudoarboreum f.harga шакли шу турнинг ssp.pseudoarboreum кенжа туридан филогенетик узоқлигини ва маданий шаклларга якинлигини кўрсатди. Бу ўз навбатида ssp.pseudoarboreum f.harga шаклини рудерал шаклларга нисбатан, эволюцион жихатдан анча такомиллашганини ва рудерал ҳамда маданий шакллар ўртасидаги оралиқ шакл ёки тропик мустақил шакл эканлигини изохдайди. G.arboreum L. турининг тропик ssp.neglectum f.sanguineum шакли ва ssp.neglectum кенжа тури ўртасида филогенетик якин-узоқлик даражаси аниқланди ва f.sanguineum ни кенжа тур даражасига кўтариш тавсия этилади.
    3. Географик тарқалиши, киёсий морфология, туричи ва турлараро дурагайлаш хамда қимматли хўжалик белгиларининг ирсийланиши натижалари асосида G.herbaceum L. турининг рудерал ssp.pseudoarboreum кенжа тури филогенетик жихатдан G.arboreum L. турига яқинлиги ҳамда бу турнинг кенжа турлари таркибига мансублиги аниқланди.
    4. Туричи хамда турлараро Fi дурагайлар тезпишарлик белгиси бўйича асосан ўта доминантлик, тўлик доминант ҳамда оралиқ ҳолатда ирсийланиши аниқланди ва Ғг-ўсимликлари орасидан бошлангич манбалар кўрсаткичларига нисбатан анча эртапишар, вегетацион даври 109,0-119,0 кунгача бўлган, юқори трансгрессив шакллар ажратиб олинди.
    5. Туричи ҳамда турлараро Fi-ўсимликларида қимматли-хўжалик белгиларидан битта кўсакдаги пахта ва 1000 дона чигит вазни, тола узунлиги, тола чиқими, тола индекси асосан ўта доминант, тўлиқ доминант хамда оралиқ ҳолатда ирсийланиши исботланди. Ғг-ўсимликларида тола узунлиги, тола чиқими бўйича ижобий ва салбий, 1000 дона чигит вазни, тола индекси белгиси бўйича ижобий трансгрессив ўзгарувчанлик кузатилади.
    6. Ўрганилган туричи хамда турлараро Fi, Ғг-ўсимликларида гултожибарг ва тола ранги белгилари ота-она шаклларига нисбатан оралик ҳолатда, тўлиқсиз доминант моноген тарзида ирсийланиши исботланди.
    7. G.herbaceum L. ва G.arboreum L. ғўза турларини туричи генетик хилма-хилликларида хамда Fi, Ғг-ўсимликларида айрим морфологик ва хўжалик белгиларининг корреляция коэффициента аникланди. Биринчи хосил шохи жойлашган бўғин билан вегетация даври орасида кучсиз, ўртача ижобий, ўсимлик бўйи билан кўсаклар сони ва симподиялар сони орасида кучсиз, ўртача ва кучли ижобий, тола узунлиги билан тола чикими хамда 1000 дона чигит вазни билан тола чикими орасида эса кучсиз, ўртача ва кучли ижобий корреляция мавжудлиги, шу билан бирга, барча ўрганилган белгилар бўйича, айрим туричи генетик хилма-хилликларида ҳамда Fi, Ғг-ўсимликларида боғланишлар мавжуд эмаслиги билан изоҳланади.

    Хасан Мўминов
    1-46
    37   5
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда дунёда ишлаб чиқаришнинг замонавий талабларига жавоб бера оладиган, серҳосил, тола сифати юқори, турли касаллик ва зараркунандаларга чидамли ғўза навларини яратиш ва такомиллаштириш хамда навдорлигини оширишга алоҳида эътибор қаратилмокда. Бу эса ғўзанинг дунёвий генофондидаги ёввойи ва ярим ёввойи турлар потенциалидан маҳсулдор янги навлар яратилишида самарали фойдаланиш лозимлигини кўрсатади.
    Ҳозирги даврда жаҳон андозалари талабларига жавоб берадиган янги ғўза навларини яратишда Gossypium L. туркумининг филогенияси ва эволюциясини асослаш, Magnibracteolata Tod. секциясига мансуб тур ва шаклларни қимматли хўжалик белгиларини баҳолаш, ғўзанинг ёввойи ва ярим ёввойи турларининг генетик имкониятларидан самарали фойдаланиш, уларни генетика ва селекция амалиётига жалб этишни тақозо этмокда. Бу ўринда, Karpas Raf. кенжа туркумига мансуб полиморф ғўза турларининг қимматли хўжалик белги ва хусусиятларини маданий турлар геномига ўтказиш асосида ғўза навларининг турли хил касалликларга, зараркунандаларга, курғоқчилик ва совукка чидамлилиги, хосилдорлиги, тола чиқими ва сифатини янада ошириш мухим ахамиятга эга. Айтиш жоизки, G.mustelinum Miers ex Watt тури қимматли хўжалик белги ва хусусиятларга эга бўлиб, толасининг пишик ва ипаксимон майинлиги, таркибида терпеноид ва альдегид каби моддаларнинг кўплиги туфайли сўрувчи ҳашаротлар {Aphis gossypii Glov., Tetrahychic urticae) ва бошқа стресс омилларга чидамлилиги билан ажралиб туради. Шунга кўра, G.mustelinum Miers ex Watt турининг бошқа полиплоид ғўза турлари туричи хилма-хилликлари вакиллари билан филогенетик муносабатларини аниқлаш ва шу асосда ёввойи турлардаги кимматли хўжалик белгиларини маданий навларга ўтказиш оркали янги ирсий асосга эга трансгрессив рекомбинантларни яратиш долзарб илмий-амалий ахамиятга эга.
    Мамлакатимиз мустақилликка эришгач пахтачилик соҳасида кенг қамровли ислоҳотлар олиб борилди. Мазкур йўналишда амалга оширилган чора-тадбирлар асосида ғўзанинг ҳосилдор ва тола сифати яхшиланган янги навларини яратиш бўйича муайян ютуқларга эришилди. Шу билан бирга, ғўзанинг турли касаллик ва зараркунандаларга чидамли ҳамда толасининг юкори сифат кўрсаткичларига эга навлар яратилишида G.mustelinum Miers ex Watt турининг селекциявий салохиятидан фойдаланишга етарлича эътибор қаратилмаган. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида1 «касаллик ва зараркунандаларга чидамли, маҳаллий тупроқ-иқлим ва экологик шароитларга мослашган қишлоқ хўжалиги экинларининг янги селекция навларини яратиш» вазифалари белгилаб берилган. Ушбу вазифалардан келиб чиккан холда, G.mustelinum Miers ex Watt турининг полиплоид ғўза турлари ва туричи хилма-хилликлари вакиллари билан филогенетик муносабатларини аниқлаш, морфобиологик ва хўжалик белги хамда хусусиятларини асослаш, янги ғўза навларини яратишда бошланғич манба сифатида фойдаланишга йўналтирилган илмий-тадқикот ишлари муҳим ахамият касб этади.
    Ўзбекистон Республикасининг 2002 йил 29 августдаги 395-П-сон «Селекция ютуклари тўғрисида» Қонуни, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2015 йил 29 декабрдаги ПҚ-2460-сон «2016-2020 йилларда қишлок хўжалигини янада ислоҳ қилиш ва ривожлантириш чора тадбирлари» тўғрисидаги қарори ва 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони ҳамда бошка меъёрий-ҳукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкикоти муайян даражада хизмат қилади.
    Тадқиқотнинг мақсади G.mustelinum Miers ex Watt турининг G.hirsutum L. ва G.barbadense L. турлари туричи хилма-хилликлари вакиллари ҳамда G.darwinii Watt тури билан ўзаро филогенетик муносабатларини аниқлаш, турлараро дурагайлаш асосида янги ирсий асосга эта донорлар олишдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
    G.mustelinum Miers ex Watt турини Karpas Raf. кенжа туркумига мансуб бошқа полиплоид турлар - G.hirsutum L. ва G.barbadense L. турлари ва уларнинг туричи хилма-хилликлари вакиллари ҳамда G.darwinii Watt тури билан филогенетик муносабатлари аниқланган ва уларнинг янги филогенетик схемаси ишлаб чиқилган;
    G.mustelinum Miers ex Watt турининг G.hirsutum L. турига мансуб маданий-тропик (ssp. glabrum var. marie-galante) шаклига филогенетик қариндошлик жиҳатидан яқинлиги исботланган;
    G.mustelinum Miers ex Watt турини дурагайлашда оналик шакл сифатида фойдаланилганда кўсакда тўлиқ уруглар тугилиш даражасининг паст бўлиши унинг эндемиклиги ва эволюция жараёнида четдан чангланиши чегараланган тур эканлиги билан богликлиги очиб берилган;
    турлараро F] дурагайларида тола узунлиги қисман доминантлик, ўсув даври давомийлиги, тола чиқими, битта кўсакдаги пахта вазни ва 1000 дона чигит вазни салбий ва ижобий доминантлик холатида ирсийланиши аниқланган;
    F2 ва F|B| дурагайларида тола чиқими, битта кўсакдаги пахта вазни ва 1 000 дона чигит вазни бўйича ижобий трансгрессия холати аниқланган;
    G.mustelinum Miers ex Watt турининг маданий тропик ssp. euhirsutum («Бешкаҳрамон» нави) шакли иштирокидаги турлараро Fi дурагайларида кун узунлигига талабчанлик белгиси бўйича навнинг ижобий доминантлиги очиб берилган;
    F2 дурагайларида кун узунлигига талабчанлик белгиси полимер генларнинг нокумулятив таъсирида 15:1 нисбатда ирсийланиши ва бу белгининг намоён бўлиши G.mustelinum Miers ex Watt турида рецессив, маданий навда эса доминант генлар таъсири остида назорат килиниши исботланган.
    Хулоса

    Феруза Рафиева
    1-48
    35   25
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда дунё миқёсида дерматолог олим ва мутахассисларнинг саъй-ҳаракатлари витилигонинг пайдо бўлиш ва ривожланиш мсханизмларини аниклаш ҳамда уни самарали даволаш усулларини ишлаб чикишга қаратилган. Витилиго тсри пигмснтациясининг бузилиши ва терида ок догларнинг пайдо бўлиши билан боғлиқ касаллик бўлиб, беморлар тсрисида меланин пигментини синтезловчи мелоноцитларнинг кескин камайиши ёки йўқлиги билан характерланади. Сўнгги йилларда ўтказилган эпидемиологик тадқиқотлар бутун дунёда витилиго касаллигига чалинган бсморларнинг ортиб бораётганини кўрсатиб турибди. Витилиго касаллигининг сўнгги пайтларда болалар, ёшлар, мсҳнатга лаёкатли кишилар ўртасида жадал ривожланиб бораётганлиги, бемор ҳаёт сифатининг пасайиши мазкур дерматознинг ижтимоий ахамиятини белгилайди.
    Жаҳон микёсида дерматокосметология касалликлари, жумладан витилиго космстик нуқсон сифатида психоэмоционал нокулайликка олиб келадиган ва беморлар хаёт сифатини пасайтирадиган ижтимоий, тиббий ва иқтисодий муаммолардан бири бўлиб колмокда. Витилиго мультифакторли касаллик бўлиб, этиопатогенези тўлик аникланмаганлиги, ташхислаш ва патогенетик асосланган самарали даволаш усулларининг йўқлиги муаммонинг долзарблигини белгилайди. Шунингдек, витилигонинг ривожланишида мсланоцитларнинг дастурланган ўлимига (апоптоз) олиб кслувчи оксидатив стрссснинг кучайиши, фофолипидлар таркибининг бузилиши, микроэлементлар микдорининг ўзгариши ҳамда маркер генлар полиморфизмини аниқлаш, ташхислаш ва даволашнинг самарали усулларини ишлаб чиқиш илмий-тадқикотларнинг устувор йўналиши бўлиб қолмоқда.
    Рсспубликамизда соғлиқни саклаш тизимини тубдан ислоҳ қилиш бўйича аниқ мақсадли кенг миқёсдаги ишлар амалга оширилмокда. 2017— 2021 йилларда Узбекистан Рсспубликасини ривожлантиришнинг бсшта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратсгиясида «аҳоли ўртасида касалланиш кўрсаткичлари пасайишини ва умр узайишини таъминлаш»1 вазифалари бслгиланган. Бундан кслиб чиқкан холда аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш даражасини янги босқичга кўтариш, тери-таносил касалликлари, жумладан витилигонинг турли шаклларини ташхислаш ва даволашнинг янги усулларини ишлаб чикишга каратилган инновацион технологияларни қўллашни кенгайтириш алоҳида ахамият касб этади.
    Узбекистан Республикаси Прсзидентининг 2017 йил 7 фсвралдаги ПҚ-4947-сон Қарори билан тасдиқланган «2017-2021 йилларда Узбекистан Рсспубликасини ривожлантиришнинг бсшта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси» ва 2017 йил 20 июндаги ПҚ-3071-сон Қарори билан тасдиқланган «Узбекистан Рсспубликаси ахолисига 2017-2021йилларда ихтисослаштирилган тиббий ёрдам кўрсатишни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисидаги»ги ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа мсъсрий-ҳуқукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда мазкур диссертация тадкикоти муайян даражада хизмат қилади.
    Тадқиқотнинг мақсади витилиго ривожланиши мсханизмларидаги генетик ва мстаболик бузилишлар натижалари асосида унинг патогснстик даволаш усулини ишлаб чикишдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
    илк бор витилиго ривожланиш ҳавфи билан TNF-a гени 308 G/A полиморфизмининг ўзаро боғлиқлиги исботланган;
    соғлом инсонлар ва витилиголи бсморларда TYR гсни G/A (rs 1393350) полиморфизми аллсллари ва гснотиплари тарқалиш фоизларининг ўзгариши билан касалликка бўлган мойиллик ўртасидаги ўзаро боғлиқлик исботланган;
    илк бор соғлом инсонлар ва витилиголи беморлар тсриси ва қон зардобида фосфолипидларнинг сифат ва микдорий таркиби бузилиши оқибатида мсланоцитлар апоптозни кучайиши аникланган;
    витилиголи бсморларнинг тсри ва қон зардобида оксидланиш стрссси юқори даражада эканлиги мсланоцитларга токсик таъсир натижасида функционал фаолияти пасайиши аникланган;
    витилиго ривожланишида инсон тсриси ва соч толасида микроэлсментлар таркибининг микдорий ўзгаришлари жумладан, мис кимёвий элсмснтининг камайиши тирозиназа фсрмснти фаоллигига таъсир қилиб, меланин синтсзини пасайиши аникланган;
    витилигони патогенетик даволашга қаратилган, янги кўп компонснтли Липовитилиннинг спрей шакли ишлаб чиқилган.
    Хулоса
    1. Или бор TNF-a гени 308G/A полиморфизми (rs 1800629) нинг витилиго ривожланиши хавфи билан алоқаси исботланган, мазкур полиморфизм А аллели ва G/A, А/А генотиплари тақсимоти частотаси ўзгаришининг касаллик патогенезига бўлган ҳиссаси исботланган. Бунда мана шу полиморфизмнинг номакбул А аллели частотаси витилиголи бсморларда, назорат гуруҳ билан солиштирганда мос равишда нисбатан юқори - 23,7% ва 10,8% ни ташкил этди ( у2 =9,23; р=0,002; OR=2,56; 95% CI 1,38-4,75). 93 нафар беморлардан 36 нафарида номақбул G/А гстсрозиготали генотипи учраган, бу эса 38,7% ни , назорат гуруҳида эса 21,6% ни ташкил этди. (OR=2,29; р=0,007; у2=9,88; 95% С1-1,14-4,58). Витилиголи беморларнинг умумий гуруҳида TNF-a гени полиморфизми А/А мутант генотипининг учраш частотаси 4,3%ни ташкил этган, яъни 93 нафар беморлар орасида 4 ҳолатда мазкур генотип аникланган, назорат гуруҳида мазкур генотип аникланмаган.
    2. Илк бор Ўзбекистонда соғлом инсонлар ва витилигога чалинган бсморларда TYR гени G/А полиморфизми (rs 1293350) аллеллари ва генотипларининг учраш частотаси аникланган. А аллели ва А/А генотипининг TYR гени полиморфизми (rs 1393350) даги иштироки аникланган. Витилигога чалинган 58 нафар бемордан 23 тасида G/A номақбул генотиплари аникланган, бу эса 39,7% ни, назорат гуруҳида эса 30% ни ташкил этади (OR=1,53; 95% CI -0,65-3,61), бу назорат гуруҳига Караганда 1,35 баравар юкори бўлган. Бунда назорат гуруҳига Караганда витилиголи беморлар гуруҳида TYR гени полиморфизми номақбул, мутант А аллслининг учраш частотаси мос равишда анча юкори бўлган - 26,7% ва 20,0% ни ташкил этади.А/А мутант гомозиготали генотипи микдорининг юқорилигини кўрсатди, унинг микдори 6,9% ни, назорат гуруҳида эса 5,0% ни ташкил этди (OR=1,41; 95% CI -0,25-8,08). Бу маълумотлар А/А генотипининг витилигога ривожланиш мойиллигига алокадорлигидан ва унта эгалик килиш бу касалликнинг ривожланиш ҳавфини 1,5 баробар оширишдан далолат бсради (OR=1,41).
    3. Илк бор, мсъёрдан фарқли равишда витилиголи беморлар тсрисида айрим фосфолипидлар фракциялари микдорида сезиларли силжишлар аникланди. Нейтрал фосфолипидлар фракцияларининг пасайиши фонида, нордон фосфолипидлар фракцияларининг ишонарли ошиши аникланди. Витилиголи бсморларда мсъёр билан солиштирганда зарарланган тори ўчокларида цсрсброзидлар концснтрациясининг камайиши 13,6%ни, зарарланмаган тори ўчоқларида эса 7% ни ташкил этди.
    4. Витилиголи бсморларнинг ҳам териси, ҳам қон зардобида малонли диальдегидининг ишонарли ошиши ва каталазанинг сезиларли даражада пасайиши аникланди, улар касалликнинг муддатига боғлиқ бўлиб, қиссланганда зарарланмаган тсри ўчоқларда,зарарланган тсри ўчоқларига Караганда кўпроқ ифодаланган. Аникланган бузилишлар витилиго ривожланишининг патогснсзида оксидланиш стрсссининг иштирок этишидан далолат бсради.
    5. Витилиголи беморлар тсрисида йод (I) ва мис (Си) микдори сезиларли даражада камайиши, сочида эса йод (I), мис (Си), pyx (Zn), кобальт (Со) ва олтин (Au) микдорининг сезиларли даражада камайиши аникланди, бу эса меланогенез жараёнида муҳим аҳамиятга эга.
    6. Стандарт даво фонида кўп компонентли липосомал препарат «Липовитилин»ни кўллаш орқали, витилиголи бсморларни комплекс даволаш усули ишлаб чиқилган, бу эса стандарт даво билан киёсланганда, даволаш самарадорлигини ошишига ҳисса кўшган, бсморларнинг тсрисидаги митотик индекс, меланоцитлар пролсфирацияси жараёнларининг мсъёрлашиши ва хам тсри, хам кон зардобида оксидланиш стресси интснсивлигининг пасайиши кузатилади.
    7. Витилигода маркер генлар (TNF-a, TYR) полиморфизмининг генотип ва аллеллари аниқланиш тезлигининг ўзгариши, оксидатив стрссснинг кучайиши , фосфолипидлар таркибининг бузилиши хамда микроэлементлар микдорининг ўзгариши ўзаро боғланган ҳолда ушбу касаллик ривожланишининг асосий мсханизми бўлиб ҳисобланади.

    Ботир Саатов
    1-87
      
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда дунё миқёсида сифатли пахта толасига бўлган талаб ортиб бормокда. Халкаро пахта бозорида ингичка толали G.barbadense L. турига мансуб ғўза навларининг толаси ўрта толали навлар толасига нисбатан киммат бахоланади. Бу типдаги бир тонна толадан бир неча марта кўпроқ газлама йигирилади ва нархи хам юкори туради.
    Дунёда G.barbadense L. турида олиб борилаётган илмий изланишлар ғўза навлари, тизмалари ва шаклларининг географик узок дурагайларида қимматли-хўжалик белгиларининг генетикасини ўрганишга ва янги яратиладиган навларнинг ҳосилдорлиги хамда тола сифатини ошириш асосида ички талабни қондириш билан бирга ортиқча толани экспорт қилишга қаратилган. Ингичка толали ғўза навлари ўрта толали навларнинг асосий касаллиги бўлган вертициллёз вилтга, бошка касаллик ва зараркунандалар хамда муҳитнинг ноқулай омилларига чидамли, юкори тола сифатига эга эканлиги билан ажралиб туради. Шунинг учун ракобатбардош ингичка толали ғўза навларини яратиш энг мухим илмий-амалий йўналишлардан бири ҳисобланади.
    Мамлакатимиз мустақилликка эришгач, кишлоқ хўжалигини ривожлантириш ва аграр ишлаб чиқаришни жадаллаштириш бўйича муайян ютуқларга эришилди. Мазкур йўналишда амалга оширилган чора-тадбирлар асосида ўрта толали ғўза навларининг генетика ва селекция жараёнларини жадаллаштириш, ҳосилдор янги навларни селекция жараёнларига тадбик қилиш борасида муҳим натижалар қўлга киритилди. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида1 «касаллик ва зараркунандаларга чидамли, маҳаллий тупроқ-иклим ва экологик шароитларга мослашган кишлоқ хўжалиги экинларининг янги селекция навларини яратиш ва жорий этиш» вазифалари белгилаб берилган. Бу вазифаларни бажаришда махаллий ингичка толали ғўза навларининг дурагайларида морфо-хўжалик белгиларининг ирсийланиш, ўзгарувчанлик ва коррелятив боғлиқлик хусусиятларини тадқик қилиш, бошлангич навларнинг қимматли-хўжалик белгилари бўйича донорлик салоҳиятларини ва хосилдорлик бўйича ижобий гетерозис самарасига эга дурагай комбинацияларини аниклаш, янги ирсий асосга эга кимматли рекомбинант шаклларни ажратиш ва селекция жараёнида қўллаш мухим аҳамият касб этади.
    Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2016 йил 1 ноябрдаги 378-сон «Сурхондарё вилоятида қишлоқ хўжалиги экин майдонлари таркибини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори, Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони ҳамда мазкур соҳага тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
    Тадқиқотнинг мақсади G.barbadense L. турига мансуб маҳаллий ғўза навларининг F1-F2 дурагайларида морфо-хўжалик белгиларининг ирсийланиш ва ўзгарувчанлик хусусиятларинианиқлашдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
    G.barbadense L. турига мансуб маҳаллий ғўза навларининг биринчи авлод дурагайларида битта кўсакдаги пахта огирлиги, ўсимликдаги кўсаклар сони, хўжалик маҳсулдорлиги ва умумий маҳсулдорлик каби қимматли-хўжалик белгиларининг ирсийланиши асосан ижобий ўта устунлик ҳолатида кечиши аниқланган;
    ғўза навларининг F( комбинацияларида ўсимлик бўйи, бош поядаги бўғимлар сони, ўсув даври ва 1000 дона чигит огирлиги каби морфо-хўжалик белгилари,асосан,паст кўрсаткичли навнинг тўлиқсиз устунлиги хамда салбийўта устунлик ҳолатларида ирсийланиши аникланган;
    ота-она навларининг реципрок Fj комбинацияларида морфо-хўжалик белгиларинингкўрсаткичлари бўйича статистик фаркланиш мавжудлиги асосида бу белгиларнинг генетик назоратида ядровий генлар билан бир қаторда цитоплазматик генлар ҳам иштирок этиши очиб берилган;
    ўсимлик бўйи, ўсув даври, тола чикими ва 1000 дона чигит огирлиги каби белгиларнинг ирсий назоратида генларнинг аддитив самараси, бош поядаги бўғимлар сони, ўсимликдаги кўсаклар сони, хўжалик маҳсулдорлиги, умумий маҳсулдорлик ва тола узунлиги бўйича эса генларнингноаддитив самараси кучлироқ эканлиги аникланган;
    ғўза навларининг Ғг авлодларида хўжалик белгилари бўйича юқори кўрсаткичларга эга кимматли рекомбинантларнинг ажралиб чикиш даражаси чатиштиришда катнашаётган ота-она навларга ва уларнинг комбинацион қобилиятига боғликлиги очиб берилган;
    дурагайларнинг Ғгкомбинацияларида қимматли-хўжалик белгиларининг наслдан-наслга берилиш коэффициента (h2) ота-она шаклларига боғлиқ равишда турли даражадабўлиши аниқланган.
    Хулоса
    «G.barbadense L. маҳаллий ғўза навларининг FrF2 ўсимликларида морфо-хўжалик белгиларининг ирсийланиши ва ўзгарувчанлиги» мавзусидаги фалсафа доктори (PhD) диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
    1. G.barbadense L. турига мансуб маҳаллий ғўза навларининг биринчи авлод дурагайларида битта кўсакдаги пахта огирлиги, ўсимликдаги кўсаклар сони, хўжалик маҳсулдорлиги ва умумий маҳсулдорлик каби кимматли-хўжалик белгиларининг ирсийланиши асосан ижобий ўта устунлик ҳолатида кечди.
    2. Ғўза навларининг F( комбинацияларида ўсимлик бўйи, бош поядаги бўғимлар сони, ўсув даври ва 1000 дона чигит огирлиги каби морфо-хўжалик белгилари асосан паст кўрсаткичли навнинг тўлиқсиз устунлиги ҳамда салбий ўта устунлик ҳолатларида ирсийланди.
    3. Ингичка толали ғўза навлари F, авлодининг баъзи реципрок комбинацияларида морфо-хўжалик белгиларинингкўрсаткичлари бўйича статистик фарқланиш мавжудлиги бу белгиларнинг генетик назоратида ядровий генлар билан бир қаторда цитоплазматик генлар хам иштирок этишини кўрсатади.
    4. F] Сурхон-9 х Термиз-32, Fi Сурхон-9 х Сурхон-10, Fj Сурхон-10 х Термиз-32 ва F| Сурхон-10 х Дуру Гавхар комбинацияларида умумий маҳсулдорлик бўйича ижобий гетерозис самараси 122,7-157,2%ни ташкил этди. Бу дурагай комбинациялардан гетерозис селекцияси учун кимматли манба сифатида фойдаланиш мумкин.
    5. Навларнинг F, ўсимликларида ўсимлик бўйи, ўсув даври, тола чиқими ва 1000 дона чигит огирлиги белгиларининггенетик назоратида генларнинг аддитив самараси; бош поядаги бўғимлар сони, ўсимликдаги кўсаклар сони, хўжалик махсулдорлиги, умумий маҳсулдорлик ва тола узунлиги бўйичаэса генларнинг ноаддитив самараси купли бўлди.
    6. Ғўза навлари ва уларнинг F( ўсимликларида хўжалик махсулдорлиги билан ўсимликдаги кўсаклар сони ўртасида купли ижобий (г мос равишда 0,84 ва 0,87), ўсув даври билан тола дикими ўртасида купли салбий (г мос равишда -0,75 ва -0,78) боғликлик мавжудлиги хамда баъзи белгилар ўртасида купли ижобий ва купли салбий корреляциянинг юзага келишига генотипик таркиб (навлар ёки F|) таъсир кўрсатиши аникланди.
    7. Ингинка толали маҳаллий ғўза навларининг F2 авлодида вариация коэффициента (V) кўрсаткиплари ўсув даври, тола ниқими ва узунлиги бўйина паст; 1000 дона пигит огирлиги бўйина паст ва ўртана; битта кўсакдаги пахта огирлиги ва бош поядаги бўғимлар сони бўйина ўртана ва юқори; ўсимлик бўйи, ўсимликдаги кўсаклар сони, хўжалик маҳсулдорлиги ва умумий маҳсулдорликбўйина юкори бўлди.
    8. Хўжалик белгиларининг юқори кўрсаткипларига эга қимматли F2 рекомбинантларнинг пайдо бўлиши патиштириш компонентларига, яъни ота-она навларга ва уларнинг комбинацион қобилиятига боғлик равишда турли даражада бўлди.
    9. Навларнинг F2 авлодида қимматли-хўжалик белгиларининг наслдан-наслга берилиши даражаси ота-она навларга боғлиқ равишда турлина бўлди. Баъзи комбинацияларда умумий маҳсулдорлик бўйина h2 нинг 0,66 дан то 0,76 ганалиги уларда белгининг ирсий назорати ташқи муҳитга нисбатан генотипга кўпрок боғлиқ эканлиги ва шу авлоддан бошлаб хосилдор генотипларни танлаб олиш мумкинлигини кўрсатади.
    10. Ғг Сурхон-9 х Термиз-32 дурагай комбинацияси асосида олинган 0-449 оиласи популяциясида селекция ишларини олиб бориш натижасида «Марварид» ғўза нави яратилди. Бу нав 2017 йилда Давлат нав синовининг Грунтназоратидан муваффақиятли ўтиб, 2018 йилда ДНСнинг нав синаш шаҳобчаларига қабул қилинди.

    Нурали Чоршанбиев
    1-46
      
  • По оценкам ВОЗ, в 2050 г. ожидается увеличение количества впервые выявленных злокачественных новообразований на 77 % по сравнению 2022 г. Борьба со злокачественными опухолями является глобальной проблемой, которая требует новых стратегий лечения. Секвенирование генома человека привело к разработке новых, более эффективных методов лечения злокачественных новообразований, основанных на специфических молекулярных мишенях.
    M Salavatova, D Polatova, A Madaminov
    55-56
    22   7