Barcha maqolalar - Konchilik va mineral xom ashyoni qayta ishlash

Maqolalar soni: 17
  • Silicon granules were obtain based on powder technology. Its raw material was monocrystalline silicon, designed for the solar cell manufacturing industry. Preliminary research have found that silicon granules range in size from 400 nanometers to 1,000 micrometers and have a rough surface
    Zarnigorkhon Sokhibova, Dinora Ibragimova
    140-142
    87   20
  • Oʻzlashtirilgan kaliy rudalari, jumladan, Oʻrta Osiyo rudalari asosan silvinitlar (KCI+NaCl) bilan ifodalanadi, ular kaliyli oʻgʻitlarning asosiy turi kaliy xloridni olish uchun xom ashyo boʻlib xizmat qiladi.

    H.Ch. Mirzakulov, Abror Boboуev
    17-18
    90   23
  • Yonuvchan qo‘shimchalar usuli bilan yengil vaznli olovbardosh g‘isht olishda koks va ko‘mir eng ko‘p ishlatiladigan qo‘shimchalardan ikkitasidir. Ularning partiya tarkibidagi hissasi 20 – 30 % gacha yеtishi mumkin. Ushbu materiallarning narxi 2-4 marta farq qiladi. Shu munosabat bilan bu komponentlar yordamida ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxini pasaytirish imkoniyatini baholash, ularning xususiyatlarining o‘zgarishini hisobga olgan holda yengil materiallar xossalarini qiyosiy tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. [1]

    M Aripova , S Bozorov
    68   28
  • The ability to obtain valuable raw materials such as kaolin, metakaolin, quartz sand and obtain a number of materials necessary for the national economy by introducing the technology ofenrichment of mineral raw materials available in our republic, which meets the requirements of the time, was successfully tested in laboratory and semi-production conditions.

    З Бабаев , Ш Матчонов, А Рузметова, Ю Якубов, Д Давлетова
    115-117
    73   14
  • Работе рассмотрена задачи вытеснения флюидов в многослойных средах. Сформулирован условия при котором происходить одновременное (синхронное ) продвижение подвижной границы вытеснения, балансовыми методами. Дифференциально-краевая задача решается сеточными методами. Разработан алгоритм вычисление всего процесса решения.
    Shukur Qayumov, Shoxida Ziyodullayeva, Elbek Husanov, Ilxom Begijonov, U Qayumov
    35-38
    58   12
  • Тадқиқот объектлари: кротон ва эфиральдегид фракциялари, этил ва изоамил спиртлари, кротон альдегиди, кўпик ҳосил қилувчилар, мис-молибден маъданлари, кўпиклар.
    Ишнинг мақсади: импорт ўрнини босувчи кўпиртирувчилар олиш, хоссаларини ўрганиш ва мис-молибден маъданларини флотацион бойитишда қўллаш.
    Тадқиқот усуллари: физик-кимёвий ва кимёвий анализлар, ИК-спектр, ПМР-тадқикотлар, қоғоз хроматографияси, математик ва статик анализ.
    Олинган натнжалар ва уларнинг янгилиги: Индивудиал маддалар, шунингдек иккиламчи махаллий кимёвий ишлаб чиқариш хомашёлари манбалари асосида қатор сирт-актив моддалар (САМ) олинган, уларнинг хоссалари (кўпиртирувчанлик, сирт-активлик, мис-молибден маъданларини флотацион бойитишда самарали кўпиртирувчанлик ва бошкалар), эритмаларининг хоссалари, шунингдек амалда сульфид маъданларини флотацион бойитишда самарали кўпиртирувчи сифатида қўллаш имкониятлари тадқиқ қилинди.
    Амалий аҳамияти: Синтез қилинган САМ амалда мис-молибден маъданларини флотацион бойитишда импорт ўрнини босувчи кўпиртирувчи реагент сифатида тавсия этилади.
    Тадбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлигн: олинган САМ лар ОАЖ “Олмалик кон-металлургия комбината” шароитида мис-молибден маъданларини флотацион бойитишда кўпиртирувчи сифатида қўлланилиб самарадорлигн ўрганилди, ижобий натижалар олинди. Тадбик этишдан кутилаётган йиллик иктисодий самара ТМСБ реагента бўйича 900 млн.сумни, ЭАФК реагента бўйича 740 млн.сумни ташкил килади, у импорт ўрнини босишни ва Республика валюта захирасини тежашни таъминлайди.
    Қўлланиш саҳаси: кон-металлурги ишлаб чиқариш сохаси.

    Шухрат Бухоров
    1-27
    68   23
  • Тадқиқот объектлари: Жерой-Сардара фосфорит конидаги турли мустаҳкамли қопловчи тоғ жинслари.
    Ишнинг мақсади: портлашнинг фойдали таъсир коэффициентным оширишни ҳисобга олиб портловчи уступлардаги тўйинган энергия тақсимоти ва зарядларнинг ўзаро таъсир характери ўзгариши асосида турли мустаҳкамли тоғ жинсларини скважинали зарядли портлатиб силжитиш.
    Тадқиқот методлари: иш комплекс илмий текширишларни қўлланган ҳолда назарий хулосалар, ишлаб чиқаришда математик моделлардан ва математик статистика ҳамда коррелацион анализдан фойдаланган ҳолда экспериментал тадкиқотлар асосида бажарилди.
    Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: Ишлаб чиқаришда портловчи моддали скважина зарядини йўналтириб улоктириш самарадорлиги ошириш усуллар ишлаб чиқилган, ишнинг илмий янгилиги мустаҳкам қатламда жойлашган қискартирилган скважинали зарядлари ва уларнинг энергиясидан самарали фойдаланишда ва турли мустаҳкам қатламли тоғ жинсларининг массивга дифференциал таъсири ҳамда ишлаб чиқаришда харажатларни камайтиришни гаъминловчи майдалаш ва силжитиш бўйича инженерлик хисоб-китобларни амалга оширувчи усуллар ишлаб чиқилди ва 2010 йил 6 сентябрда №IAP 04242 рақамли патент олинди.
    Амалий аҳамияти: ишлаб чиқаришда турли мустаҳкамли тоғ жинсларини скважинали зарядни портлатиб силжитишда ва ички ағдармали скважинали зарядли портлатиб турли мустахкамли тог жинсларини силжитиш усулларига оид улоқтириш коэффициентини аниқлайдиган усуллар ишлаб чиқилди.
    Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: Ишлаб чиқилган усуллар Навоий кон-металлургия комбината Жерой-Сардара фосфорит кони Тошқўра карьерига жорий этилди. Жорий этиш натижасида бир йилда 505,172 млн. сўм микдорда (1 м3 копловчи тог жинси учун 112,3 сўм (2011 йил нархида)) иктисодий самара олинди.
    Қўлланиш сохаси: кончилик саноати.

    Денис Ивановский
    1-23
    34   7
  • Тадқиқот объектлари. Чотқол биосфераси қўриқхонаси ва Нурота тоғининг Оқтоғ кисмида тарқалган тоғ жигарранг тупроклари.
    Ишнинг мақсади. Тоғ жигарранг тупрокларининг хилма-хиллигини сақловчи асосий табиий омиллардан - релъеф, иклим ва ўсимлик қопламининг ролини кўрсатиш билан бир вақтда уларнинг ўзаро алоқадорлиги ва тупроқ ривожланишида релъеф ва иқлимнинг устуворлик қонуниятлари моҳиятини очиб бериш орқали бу тупроқлар генезиси, морфологияси ва хоссаларини тахдил қилиш ҳисобланади.
    Тадқиқот методлари. Тадқиқотлар киёсий географик услубда, тупроқ кимёвий тахдиллари умум қабул қилинган (ЎзПИТИ, 1963; Л.Турсунов, 1988) қўлланмалар бўйича, маълумотларнинг математик таҳлили Б.А.Доспехов (1985) услубида амалга оширилди.
    Олинган натижалар ва уларнинг янгнлигн. Чотқол ва Нурота тоғ жигарранг тупроклари хилма-хиллигини сақловчи табиий омиллар: релъеф, иқлим ва ўсимлик қоплами мисолида илк бор ёритилди ва уларнинг тупрок қоплами-педосфера хоссаларига таъсири кўрсатилди.
    Амалий ахамияти. Тог жигарранг тупрокларининг келиб чиқишида муҳим ўрин тутган релъеф, иқлим ва ўсимлик коплами ролининг назарий асосларини билиш тоғ тупрокларини саклаш ва самарали фойдаланиш бўйича илмий-амалий тавсиялар ишлаб чиқишга асос бўлиб хизмат килади.
    Тадбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлик. Тог жигарранг тупроклари хилма-хиллигини сакловчи табиий омиллар ролини тавсифлаш оркали олинган маълумотлардан тупрок хоссалари ва унумдорлигини саклаш бўйича илмий асосланган тавсиялар ишлаб чикишда кенг фойдаланилади.
    Қўлланиш сохаси. Қишлоқ хўжалиги, илмий тадкикотлар, олий таълим.

    Акмал Турабаев
    1-27
    41   12
  • Тадқиқот объектлари: Ўзбекистоннинг муҳандислик-геологик шароитларида жойлашган табиий кияликалар, нишабликлар ва кўчишга карши юпқа, гравитацион ва қозиқли тиргак деворлар курилмалари.
    Ишнинг мақсади: эластик пластик моделлар ёрдамида нишаблик ва кияликлар кучланиш ва деформация ҳолатини ўрганиш, шунингдек тиргак деворлар ва кўчишга карши иншоотларнинг самарали усуллари тадкикоти.
    Тадқиқот усули: грунтлар механикаси, замин ва пойдеворлар илмий ҳолатларига; моделлаштириш назариясига; лабораторияларда ва дала шароитларида комплекс тажрибалар ўтказишда давлат стандартларига; ҳисобларнинг эластик пластик моделлари ёрдамида МКЭ, симплекс усуллари микдорий моделлаштирилишига асасланган.
    Олинган натижа ва уларнинг янгилиги: минтақавий грунтларнинг лабораторияларда ва дала шароитларида ўтказилган илмий тажриба тадқиқотлари асосида асосий сифат конуниятлари ва деформация ҳамда мустаҳкамлик микдорий натижалари олинган, нишабликлар ва кияликлар КДҲ аниқлашда грунт модели таклиф килинди. Эластик пластик моделлар ёрдамида ўтказилган таҳлилий ва микдорий ҳисобларга асосан кўчишга карши тиргак деворларнинг оптимал курилмалари аниқланди.
    Амалий ахамияти: таклиф қилинган ҳисоб модели, лёсс грунтлардан тузилган нишаблик ва қияликларни КДҲ ўрганишда ва уларнинг устуворлик коэфициентини аниқлашда ишлатилади. Шунингдек, ишлаб чиқилган кўчкиларга карши тиргак деворлар курилмалари уларниннг самарадорлигини ва юк кўтариш кобилиятини оширишга ёрдам беради.
    Татбиқ этиш даражаси: Самарканд шаҳридаги Охунбобоев кўчаси бўйича қияликларни мустаҳкамлашга оид козиқли ва Самарканд шаҳридаги Шоҳи Зинда кўчаси бўйлаб бурчакли тиргак деворлар курилмалари илмий изланишлар асосларига мос лойиҳалар ишлаб чиқилди ва амалда кўлланилди; лёсс грунтларга тегишли “Ўзгарувчан намлик ҳисобга олинган ҳолда қияликларнинг устуворлик даражаси ҳисоблаш” дастури ишлаб чикилди.
    Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: лойиҳалаштириш ва курилиш.

    Зохир Хасанов
    1-28
    42   10
  • 'Гадқиқот обеъкти: Тадқиқот объекта Жарой-Сардара фосфорит кони.
    Ишнннг мақсади: Паст навли фосфорит рудаларини флотореагент сифатида ёғ-мой комбинатининг чикитларини кўллаб бойитишнинг комбинацией технологиясини яратиш.
    Тадқиқот методлари: Фосфорит рудаси характеристикасини аниклаш учун унинг таркибини кимёвий, минералогик, фазовий ва спектрал таҳлиллар ёрдамида ўрганилди. Фосфорни аниклаш учун фотоколориметр ва магнийаммонийфосфат кўринишида чўктириш усулидан фойдаланилди. Руданинг кимёвий таркиби комплексонометрик, перманганатометрик, фотоколориметрик усуллар билан аниқланди. Ренгенфазовий таҳлил ДРОН-05 дифрактометрида бажарилди, спектрлар UR.-20 спектрометрида олинди.
    Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: Реагент си(|>атида ёғ-мой комбината чиқитларн ва янги флотореагент «Фомол» кўллаб, таркибида 27-28% Р2О5 бўлган фойдали бойитма олиш мумкин бўлган паст навли фосфорит рудаларини бойитишнинг оптимал комбинацией технологичен яратилди.
    Амалий ахамияти: Ўтказилган изланишлар ва яримсаноат тадқиқотлари асосида таркибида Р2О5 ни 14,8% дан 27-28% гача ошириш ва кальций модулини 2,48 дан 1,85 гача камайтириш мумкин булган фойдали бойитма олиш учун паст навли Жарой- Сардара конининг фосфорит рудаларини бойитишнинг комбинацией технологияси яратилди.
    Тадбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: ишлаб чиқилган технология «Ингичка тажриба-услубий технологик экспедицияси» ОАЖ бойитиш ускуналарида яримсаноат синовларидан ўтказилди.
    Ишлаб чиқилган технологиями НКМК ҚФК да қўллаб кутиладиган йиллик иқтисодий самарадорлик 100 000 т рудага 17,543 млн. сўмни ташкил қилади.
    Қўлланилиш сохаси: кон-металлургия ва кимё саноати.

    Нодиржон Донияров
    1-20
    54   10
  • Тадқиқот объектлари: енгил саноат чикиндилари асосида сувда эрув-чан янги полимер реагент, юқори минераллашган ср ости суви, пармалаш қоришмаси, оғирлаштиргичлар.
    Ишнинг мақсади: юкори минсраллашган қатлам суви асосида сувда эрувчан янги полимер рсагснтини яратиш ва пармалаш эритмасининг сама-рали таркибини ишлаб чиқиш.
    Тадқиқот методлари: пармалаш эритмаларининг физик-кимсвий ва рсологик хусусиятларини, гилли эритмаларининг статик ва динамик сил-жиши кучланишини, бурилаш эритмасининг технологик хусусиятлари ва сув бсраолувчанлиги ўрганиш.
    Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: биринчи марта ўта минсраллашган катлам сув асосида янги сувда эрувчан полимер реагент яратил-ди. Янги полимер реагентининг бургилаш эритмалари хоссаларини ксракли равишда ўзгартирувчанлик қобилияти аниқланди.
    Амалий ахамияти: сувда эрувчан янги полимер реагент асосида тай-ерланган пармалаш қоришмасининг таркиби ишлаб чиқилган. У юқори минсраллашган катлам сувини қўллаш имконини бсради. Янги реагентни ишлаб чикариш учун қўлланиладиган саноат курилмалари тайёрланди.
    Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: пармалаш қоришмаларига ишлов бсриш учун янги полимер реагент тайёрланди ва у Сургил, Шимолий Бердах ва бошқа конлардаги қудуқларни пармалашда қўлланилди. 2005-2008 йиллар давомида сувда эрувчан янги полимер реагентни кўллаш натижасида олинган иқтисодий самарадорлик 850 млн. сум-дан ортиқ.
    Қўлланиш сохаси: Узбекистон нефть ва газ конларида скважиналарни пармалаш учун.

    Шерали Умедов
    1-21
    36   9
  • Тадқиқот объектлари: нефтни йиғиш, тайёрлаш, узатиш ва саклаш систсмалари; нсфтни йиғиш пунктлари.
    Ишнинг мақсади: нсфтнинг хусусиятларини мукаммал (чуқур) ўрганиш асосида қудуқларни жиҳозлашда капитал маблағ сарфини камайтириш ва нсфтни йиғиш, тайсрлаш, узатиш ва саклаш системаларини такомиллаштириш асосида углеводородлар йўқотилишини камайтириш.
    Тадқиқот методлари: конларни ишлаш поғаналарига боғлик холда нсфтни йиғиш, тайёрлаш, узатиш ва сақлаш схемаларини системалаштириш, нефть-газ ва нсфть-газкондснсат конларида АГЗУ ларни жойлаштиришнинг мавжуд усулларини таҳлил қилиш, очиқ сиғимларда сақлашда нсфтнинг йўқотилиш микдорини аниклаш.
    Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: битта майдонда жойлашган АГЗУ ларни умумлаштиришнинг (бирлаштиришнинг) қатлам энсргияси сарфи ва қудукларни жиҳозлаш учун сарфланадиган капитал маблағ ҳажмига таъсири белгиланган. Вактинча ишлайдиган очиқ омборларда нсфтни сақлашда мумкин бўлган йўкотилишни тўлароқ аниқлашни ҳисобга олиш формуласи таклиф қилинган. Нсфтни йўкотилишини аниқлаш усули ва нсфтнинг рсологик хусусиятларини аниқлаш бўйича услубий қўлланма ишлаб чиқилган.
    Амалий аҳамияти: олинган натижалар нсфтни йиғиш, тайёрлаш, узатиш ва сақлаш систсмаларини жиҳозлаш лойиҳаларини тузиш ва ишлатишда қўлланиши мумкин.
    Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: ишнинг илмий натижалари Жанубий Кемачи нсфть-газ конининг жиҳозлаш лойиҳасини тузишга, ускуналарни сотиб олишга ва қурилиш-монтаж ишларига сарфланадиган маблағни анъанавий қўлланадиган вариантга нисбатан 7034.91 минг сўмга ёки 27.94 % га камайтириш имконини бсрди.
    Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: нефть қазиб чиқариш кудуқларини жиҳозлашни лойиҳалаштиришда, нефть саноати иши фан дастури бўйича ўқув жараёнида.

    Нуритдин Амиркулов
    1-25
    44   6
  • Актуальность работы. Нефтегазовая отрасль Республики Узбекистан формирует углеводородно-сырьевую базу на длительную перспективу путём открытия новых месторождений, опережающего роста запасов нефти, газа и конденсата над добычей, рациональной эксплуатации месторождений.
    Бешкентский прогиб - составная часть Бухаро-Хивинской нефтегазоносной области - одна из самых перспективных на нефть и газ территорий, где сосредоточены значительные объёмы геолого-геофизических поисково-разведочных работ. Восточная часть Бешкентского прогиба характеризуется широким развитием разрывных дислокаций, к которым приурочены все открытые здесь месторождения нефти и газа.
    Поиски тектонически-экранированных ловушек являются весьма сложным процессом. В северо-восточной части Бешкентского прогиба эти трудности усугубляются сложностью геологического строения нефтегазоносного комплекса, значительными изменениями мощностей, большим количеством разрывных нарушений. В этих условиях, для направленного поиска залежей нефти и газа в тектонически экранированных ловушках, необходима постановка комплексных исследований высокой детальности.
    Анализ состояния проблемы изучения геологического строения тектонически-экранированных ловушек нефти и газа показывает, что отдельные методические вопросы рассмотрены недостаточно детально, в частности, слабо изучены специфические вопросы картирования этих ловушек по данным сейсморазведки. Требуется дальнейшее развитие и углубление разработки научных основ для формирования критериев поисков тектонически-экранированных ловушек с целью повышения эффективности поисково-разведочных работ.
    Цель исследования. Обоснование эффективности поисков залежей углеводородов в тектонически-экранированных ловушках в Бухаро-Хивинской нефтегазоносной области на основе углублённого изучения теоретических предпосылок, критического анализа фактических данных по изучению роли разрывных нарушений в формировании нефтегазоносных ловушек, оценки информативности используемых и создания новых критериев, в разработке рекомендаций по эффективному ведению поисковых работ на перспективных объектах.
    Научная новизна:
    1. Обоснована оптимальная методика детального изучения генетических и морфологических признаков, благоприятных для обнаружения тектонически-экранированных залежей, а также зон их развития.
    2. На основе глубокого изучения структурно-тектонических и литологических особенностей образования тектонически-экранированных нефтегазоносных залежей получены новые представления об определяющей роли влияния на них разрывных нарушений.
    3. Разработан рациональный комплекс методических приёмов по прогнозированию тектонически-экранированных ловушек в сложных геологогеофизических условиях Бешкентского прогиба, включающий в себя корреляцию и расчленение разрезов; разработку детальной характеристики разрывных нарушений и определение характера строения приразломных блоков с целью выявления благоприятных экранирующих условий; разработку возможных моделей тектонически-экранированных ловушек и оценку их перспективности на нефть и газ.
    4. Выявлены новые возможности применения сейсморазведки при картировании тектонически-экранированных ловушек УВ и критерии их поисков по сейсмическим волновым полям и доказана возможность выявления в Бешкентском прогибе значительного числа новых, в том числе, тектонически-экранированных перспективных ловушек.
    Заключение
    На основе выполненного анализа и переинтерпретации всех геологогеофизических материалов, с учётом новых данных, выполненных в диссертационной работе сформулированы следующие выводы:
    1. Проведён анализ обширного теоретического, экспериментального и фактического материала, более полно рассмотрены и дополнены существующие представления о роли разрывных нарушений в формировании тектонически-экранированных ловушек нефти и газа.
    2. Теоретически обоснованы новые возможности выявления тектонически-экранированных нефтегазоносных ловушек геофизическими методами в различных модификациях.
    3. Впервые разработан рациональный комплекс методических приёмов по прогнозированию тектонически-экранированных ловушек в сложных гео-лого-геофизических условиях Бешкентского прогиба.
    4. Разработаны новые и приведены в систему существующие критерии поисков тектонически-экранированных нефтегазоносных ловушек в северо-восточной части Бешкентского прогиба по материалам сейсморазведки различных модификаций.
    5. В результате комплексной интерпретации геолого-геофизических данных на территории исследований выявлено 4 перспективных участка, в пределах которых прогнозируется 20 тектонически-экранированных ловушек: Шаркий Шакарбулак, Актунли, Шимолий Кумчук, Гарбий Гармистон, Куштепа, Гарбий Мезон, Гарбий Саратон, Шимолий Дуванбеги, Буталабу-лак, Ойнакул, Шаркий Муминабад и др.
    6. Разработанные в диссертации методические и прогнозно-геологические предложения и рекомендации, частично внедрённые в производство, позволят расширить, углубить и поднять на качественно новый уровень прогнозирование тектонически-экранированных залежей в Бухаро-Хивинской нефтегазоносной области. Это обеспечит повышение коэффициента удачи в открытии новых месторождений и увеличение прироста запасов УВ, уменьшит число ошибочных заключений и количество непродуктивных скважин.

    Людмила Сафонова
    1-19
    33   17
  • Тадқиқот объектлари: Самск, Қўшбулоқ эгилмалари ва Кассармин валининг юра ва юқори палеозой даври ётқизиқлари.
    Ишнинг мақсади: Самск, Қўшбулоқ эгилмалари ва Кассармин валининг геологик тузилиши хусусиятларини ва нефть-газга истиқболлигини аниқлаш учун олинган янги геофизик маълумотларни ва чуқур бурғилаш ишлари натижасини ёндош ҳудудларга тегишли бўлган маълумотлар билан умумлаштириб геологик-қидирув ишларининг келажакдаги йўналишларини аниқлаш.
    Тадқиқот методлари: геологик-геофизик ишларни, чукур бурғилаш ва керн материалларининг лаборатория тадкиқотларини комплекс таҳлил қилиш, ўрганиш ва тартибга солиш ҳамда аввал бажарилган тадқиқотларни умумлаштириш. Хариталар сериясини, сейсмогеологик кесимларни ва схемаларни тузиш.
    Олинган натижалар ва уларнинг янгнлиги: литологик-фациал, структура ва геокимёвий шарт-шароитлар асосида юра ва юра давригача бўлган ётқизиқларнинг геологик тузилиши, ўрганилаётган ҳудудда нефть-газга истиқболли бўлиши мумкин бўлган зоналари хамда УВ тўпламлари аниқланди,.
    Амалий аҳамияти: юра ва юра давригача бўлган комплексларда нефть ва газ уюмларини ҳамда нефтьғгаз тўпламларини аниқлаш йўналишлари ишлаб чиқилди.
    Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: ишлаб чиқилган тавсиялар асосан чукур кудуқларни қазиш орқали нефть ва газ уюмларини аниқлаш ва У В захирасини кўпайтиришга, тавсия этилган MOFT-2D сейсморазведка ишларини ажратилган участкаларда бажариш орқали уларнинг геологик тузилишини аниқлаш ва янги структураларни белгилаш ва уларни чуқур бурғилашга киритиш имконини беради.
    Қўлланиш сохаси: Устюрт нефть-газли регионида нефть-газ излов ишларини режалаштириш ва бажаришда кўлланилади.

    Марина Юлдашева
    1-21
    37   13
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жахонда 72 давлат олтин қазиб олиш билан шуғулланса, шулар ичида Узбекистан 9 ўринни эгаллайди ва олтин казиб олиш хажми йилига 103 тоннани ташкил этади. 2015 йилда дунёда олтин казиб олиш 0,33% га ошди ва 2678 тоннани ташкил этди. Бугунги кунда осон казиб олинадиган ва таркибида олтин микдори кўп бўлган конлар сони қисқариб кетганлиги туфайли казиб олиниш ва қайта ишлаш мураккаб бўлган конлар ишга туширилмоқда. Шу сабабдан сўнгги пайтларда жаҳон бозорида минерал хом ашё танқислиги яққол кузатилмокда.
    Республикамиз мустакилликка эришгандан буён олтин ажратиб олишнинг технологияларини такомиллаштириш ва жорий қилиш бўйича чора-тадбирлар амалга оширилиб, муайян натижаларга эришилди. Бу борада мураккаб таркибли маъданларни кайта ишлаш технологиялари такомиллаштирилиб, қиммат бахо металлар ажратиб олишнинг умумий даражасини ошганини, тайёр маҳсулот ишлаб чикариш таннархини пасайганини ва мавжуд кайта ишлаш ҳажмини сақлаган ҳолда йиллик металл ишлаб чиқаришни кўпайтиришга эришилганини алоҳида таъкидлаш мумкин.
    Бугунги кунда жаҳонда мураккаб ва ўта мураккаб олтин таркибли конларни казиб олишга жалб этилган ва қидирилган микдори ўсиб бориши кузатилмокда. Мураккаб ва ўта мураккаб таркибли олтин рудаларни кайта ишлаш самарадорлигини оширишнинг техник ва технологик ечимларини ишлаб чикиш масаласини хал килиш оркали таркибида олтин бўлган сульфидлардан максимал фойдаланиш ва комбинацион кайта ишлаш технологиясини кўллаб кўшимча олтин ажратиб олишни таъминлаш халк хўжалиги учун муҳим ахамият касб этиб, замонавий олтин казиб олиш саноати олдида турган долзарб илмий муаммо хисобланади.
    Узбекистан Республикаси Президентининг 2010 йил 15 декабрдаги ПҚ-1442-сон «2011-2015 йилларда Узбекистан Республикаси саноатини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари» карори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкикоти муайян даражада хизмат қилади.
    Тадқиқотнинг мақсади қўшимча олтин ажратиб олишни таъминловчи техник ва технологии ечимларга асосланган, олтин сақлаган сулфидларни тўлиқ очилишига йўналтирилган комбинациялашган кайта ишлаш технологиясини ишлаб чиқишдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
    қарама-қарши оқим декантациясида коллоид формада қоладиган олтиннинг pH муҳитга боғликлиги илк бора аниқланиши ва биокекни ювиш жараёнидаги олтиннинг йўқотилиши 50% га камайтирилишга эришиш асосида биооксидли бойитиш технологияси ишлаб чиқилган;
    арсенат ва темир оксисульфати коллоид эритмаси ҳосил бўлиб бўтананинг суюқ фазасидаги Fe 3 тузларининг гидролизи (ювишда pH ўзгариб), бу бўтана суюқ фазасининг қовушқоқлиги ортишига ва биооксидлаш кеки шлам фракцияси чўкиши тезлигининг камайишига олиб келиши ва қарама-қарши оқим декантацияси куюлтиргичларида тиндирилишнинг ёмонлашиши сабаби аниқланган;
    биоокислаш жараёнидаги кўпик ҳосил бўлиш механизми асосида реакторлардаги пульпанинг кўмирли қисмини флотация факторлари ҳисобидан коллоидли ва майда дисперсли олтин зарраларини фракциялаш йўли билан олтинни бойитиш (флотоконцентрат билан солиштирганда 6-8 марта) усули тавсия этилган;
    биооксидлаш маҳсулотларини цианлаш жараёнида роданидлар ҳосил бўлиши кинетикаси ва олтиннинг цианли комплекси билан рақобатли сорбциясидаги иштироки аниқланган ва вақт мобайнида роданидларнинг микдорларини цианид натрий концентрациям динамикасини ўзгаришига боғлиқлиги (10-12 соат), вақт тугаши билан эса жараённинг ўзгаришига таъсир кўрсатмаслиги ҳамда олтинни цианидли танлаб эритишдаги тезлиги роданидлар юзага келиш тезлигидан катталиги аниқланган;
    биооксидлаш маҳсулотларини сорбцияли цианлаш жараёнидаги ионалмашувчи смоланинг ҳолати асосида сорбентлар хоссасининг роданидлар билан заҳарланиши ҳисобига пасашиши кузатилди, ва бу сорбция суюқ чиқиндиларида олтин микдорининг ошиши ва уни ажратиб олишни камайишига сабаб бўлиши аниқланган;
    биооксидлаш маҳсулотининг оксидли куйдириш жараёнида ҳароратнинг олинадиган куйинди сифатига таъсир кўрсатувчи асосий омил экани, 650-743°С иссиқ ҳароратга Караганда, 570-600°С да олтинни ажратиб олиниши юқори бўлиши аниқланган ҳамда бу ҳолат 650-743°С иссиқ ҳароратда олтинни цианлашда халақит берувчи скородит қобиғи юзага келиши билан исботланган.
    ХУЛОСА
    «Мураккаб ва ўта мураккаб таркибли олтин сақлаган Қизилкум рудаларини кайта ишлаш самарадорлигининг илмий-техник асослари» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадкикотлар натижасида куйидаги хулосалар тақдим этилди:
    1. Биооксидлаш махсулотини ювиш жараёнида олтин ўзини тутиши ўрганилиши асосида карама-қарши оқим декантацияси устки оқимида коллоид формада олтин мавжудлиги ва унинг pH муҳитга боғликлиги илк бора аникланган ва у йўкотишларни камайтириш биоксид бойитиш технологиясини ишлаб чикишга хизмат килади.
    2. Қарама-қарши оқим декантацияси куюлтиргичларида тиндирилишнинг ёмонлашиши сабаби аниқланди - арсенат ва темир оксисульфати коллоид эритмаси хосил бўлиб бўтананинг суюқ фазасидаги Fe’3 тузларининг гидролизи (ювишда pH ўзгариб), бу бўтана суюк фазасининг ковушқоқлиги ортишига ва биооксидлаш кеки шлам фракцияси чўкиши тезлигининг камайишига олиб келади.
    3. Биологик оксидлаш жараёнида кўпик ҳосил бўлиш механизмини ўрганиш натижасида реакторлардаги бўтананинг кўмирли кисмида флотация факторлари ҳисобига коллоид ва майда заррачали олтинни фракцияларга ажратиш йўли билан бойитиш жараёни аникланди. Реакторларда кўпикни камайтириш усулидан самаралироқ бўлган, олтинни юқори концентрацияли натрий цианда сорбцияли цианлаш жараёнига асосланган кўпикли маҳсулотни қайта ишлаш технологиясини ишлаб чикишга хизмат килади.
    4. Биооксидлаш махсулотларини цианлаш жараёнида роданидлар ҳосил бўлиши кинетикаси ва олтиннинг цианли комплекси билан рақобатли сорбциясидаги иштироки аникланди. Натрий цианиди концентрациясига ва вақтга кўра цианлаш жараёнида роданидлар микдорининг ўзгариши назарий асосланди ва экспериментал аникланди. Роданидлар тўлиқ ҳосил бўлиши учун керак бўлган вақт натрий цианиди концентрациясига боглик эмас, ва 10-12 соатни ташкил килади, ундан кейин таркиби ўзгариши жараён давомийлигига боглик бўлмайди. Шунингдек, олтинни цианли танлаб эритиш тезлиги роданидлар ҳосил бўлиши тезлигидан юкорилиги аниқлашга ёрдам беради.
    5. Биооксидлаш махсулотларини сорбцион цианлаш жараёнида ион алмашувчи қатрон ўзини тутишини ўрганиш асосида «тўйиниш-регенерация» циклидан кейин роданидлар билан захарланиш ҳисобидан сорбент хусусиятлари пасайиши аникланган, бу сорбция суюк чиқиндиларидаги олтин микдори ортиши динамикасига олиб келади.
    6. Тадқиқотлар роданидлар концентрацияси олтиннинг хар хил сорбентлари (қатрон, кўмир) тўйинишига кўрсатадиган таъсири аникланди. Биооксидлаш махсулотларини тўғридан-тўғри цианлаш шароитида роданидлар концентрацияси 5 г/л гача етади, бу сорбентлар олтин билан кам тўйинишига асосий сабаб бўлади. Шунингдек биокекни кондициялашнинг универсал усулларидан бири цианлашда роданидлар ҳосил бўлишига йўл қўймайдиган оксидлаб қиздириш эканлиги аниқлашга ёрдам беради.
    7. Термокимёвий жараёнларнинг назарий ва экспериментал тадкиқотлари асосида биооксидлаш маҳсулотини қиздириш жараёнида ҳосил бўладиган куйинди сифатига ҳароратнинг кўрсатадиган таъсири аникланган. 570ч600°С хароратда олтин ажратиб олиш 650ч743°С га Караганда юкорирок эканлиги аникланган. Бунинг сабаби, 650ч743°С хароратда олтин цианлашишига ҳалақит киладиган скородит пленкалар пайдо бўлади.
    8. Оксидлаб киздиришни қўллаб, кўмир моддалари бўлган мураккаб ва ўта мураккаб таркибли руда ва концентратларни кайта ишлаш комбинацион технологияси ишлаб чиқилган ва саноатга жорий қилинган. Бошлангич босқичда флотоконцентрат оксидланиши биооксидлаш схемаси бўйича амалга оширилади: сульфиддаги олтин очилади, мишьякнинг қўп қисми эритилади, каттиқ ҳолатга эримас скородит (ҒеАзОд) кўринишида ўтказилади. Кейин мишьяк микдори кам бўлган биооксидлаш маҳсулоти оксидлаб қиздирилади, бунда кўмирдаги олтин очилади, колган сульфидли олтингугурт оксидланади, микроорганизмлар метаболизми маҳсулотлари йўқ қилинади. Оксидлаб қиздириш маҳсулоти сорбцион цианлашга юборилади.
    9. Биооксидлаш маҳсулотини оксидлаб киздиришни қўллаб, мураккаб таркибли ва ўта мураккаб таркибли олтин рудалари ва концентратларини кайта ишлаш комбинацион технологиясини жорий қилиш бўйича қуйидагилар аникланган: Кокпатас ва Дауғизтоу конлари рудаси шихтасидан олинган маҳсулотни 60:40 нисбатда 600°С хароратда 2 соат давомида қиздириш ва кейин куйиндини сорбцион цианлашда олтин ажратиб олинишини 73,3 дан 82,5% гача ортишини; натрий цианидининг сарфи 2,5 баробар камайишини; бўтана суюк фазасида роданидлар концентрацияси 5000 дан 16 мг/л гача камайишини таъминлашга ҳизмат килади.
    10. Асл металларни ажратиб олиш технологияси ишлаб чиқилди ва саноатга жорий килинди, ушбу технологияни схемасини синаш, лойихалаштириш учун дастлабки маълумотларни олиш ва кейин биооксидлаш махсулотини сорбцион цианлаш узелини «бўтанада кўмир» схемасига ўтказиш асосида бажарилди ва бу бактериал махсулотни сорбцион цианлаш технологиясини такомиллаштиришни таъминлашга ҳизмат килади.
    И. Кокпатас конининг балансдан ташқари сульфидли рудаларини биологик уюмли танлаб эритиш усули ишлаб чикилди ва синов-саноат шароитида кўллаб кўрилди ва бунда олтин ажратиб олиш даражаси 50% ни ташкил этади (тўғридан тўғри цианлашда 25,7%).
    12. Мавжуд технологик схемани такомиллаштириш ва ишлаб чикилган комбинацион технология «Навоий кон-металлургия комбината» Давлат корхонаси З-ГМЗда жорий килинди. Натижада олтин ажратиб олишнинг умумий даражасини кўтаришга, тайёр махсулот ишлаб чиқариш таннархини туширишга ва мавжуд кайта ишлаш хажмини саклаган холда йиллик олтин ишлаб чиқаришни кўпайтиришга эришилди ва бу йилига 222,2 млрд сўмлик қўшимча махсулот олишга имкон беради.

    Улуғбек Эргашев
    1-81
    35   8
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда дунёда турли саноат тизимлари фаолияти, фойдали кизилма конларини қазиш, улардан турли соҳаларда фойдаланиш жараёнлари ва антропоген омиллар таъсирида тупрок қопламининг кимёвий ифлосланиши, уларнинг хосса-хусусиятларини ўзгариши хамда унумдорлигининг пасайиши кузатилмокда. 'Тупроқларнинг ифлосланиши турли шаклларда вужудга келиб, уларнинг деградациясига, хосилдорлигининг сифат ва микдор жиҳатдан пасайишига хамда экосистема билан боглик муаммоларни шаклланишига олиб келмокда.
    Республикамиз мустақилликка эришгач барча соҳаларда, жумладан ер ресурсларини муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланиш соҳаларида илмий, амалий ишлар тизимли йўлга қўйилди хамда муайян натижаларга эришилди. Бу борада турли тупрок типлари бўйича нефть ва нефть махсулотлари билан ифлосланишнинг генетик катламлар ва масофалар бўйича фарклари исботланди, тупрок унумдорлигининг тикланиш кўрсаткичлар хамда мос коэффицентлари ишлаб чиқилди, чўл минтақаси тупроклари учун рекультивациянинг индивидуал тадбирлари ва биологик усулга асосланган технологияси яратилди. Мамлакатимизни жадал ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида ресурсларни тежайдиган замонавий агротехнологияларни жорий этишга каратилган чора-тадбирлар доирасида ер ресурсларидан оқилона фойдаланиш, мавжуд муаммоларни замонавий биологик технологиялар асосида хал этиш, органик дехқончиликни кенг жорий этиш каби тадбирларга алохида эътибор қаратилмокда.
    Бугунги кунда жаҳонда нефть ва нефть махсулотлари билан турли даражада ифлосланган тупроқлар учун ҳудуд иқлим шароитига мое рекультивация тадбирларини яратиш долзарб вазифалардан ҳисобланади. Чўл минтакаси шароитида нефть ва нефть махсулотлари билан ифлосланган тупроклар рекультивацияси учун манбалар бўйича ифлосланиш ҳолатини, улардаги фарқларни ўрганиш, тупрокларнинг физик-кимёвий, агрокимёвий, микробиологик, биологик хоссаларини аниклаш, рекультивация омиллари, алгоритми, боскичларини ажратиш, тупрок хоссалари ва ифлосланиш тавсифини инобатга олган тарзда тадбирларни танлаш, рекультивация жараёнини даврлаштириш, тупрок унумдорлигининг дастлабки тикланиш кўрсаткичлари, улар учун тегишли коэффицентлар ишлаб чиқиш, тупрокларнинг хозирги ифлосланиш холатини тахдил килиш, келажакда ифлосланиш бўйича башорат килинган хаританомаларни яратиш, олинган натижалар асосида ер ресурсларидан окилона фойдаланиш тадбирларини белгилаш долзарб масалалардан ҳисобланади.
    Узбекистан Республикаси Президентининг 2015 йил 29 декабрдаги «2016-2020 йиллар давомида қишлоқ хўжалигини ривожлантириш ва ислоҳ қилиш бўйича чора-тадбирлар тўғрисида»ги ПҚ-2460-сон Қарори, 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сон Фармони, 2017 йил 31 майдаги «Ерларни муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланиш борасида назоратни кучайтириш, геодезия ва картография фаолиятини такомиллаштириш, давлат кадастрлари юритишни тартибга солиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПФ-5065-сон Фармони ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкикоти муайян даражада хизмат қилади.
    Тадқиқотнинг максади Ўзбекистоннинг жанубий ҳудуди чўл минтақаси тупрокларининг нефть ва нефть маҳсулотлари билан ифлосланишини манбалар бўйича фарқларини ажратиш, биологик тозалаш усулига асосланган рекультивацияни яратишдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
    илк бор чўл минтақасида таркалган бир неча тупроқ типларининг нефть ва нефть маҳсулотлари билан ифлосланиш манбалари кесимида масофалар, тупрок катламлари бўйича фарқлари очиб берилган;
    нефть ва нефть маҳсулотлари билан ифлосланган чўл минтакаси тупрокларида органик ва антропоген углерод ҳамда гумус микдорининг ўзгариши аникланган;
    нефть ва нефть маҳсулотлари билан ифлосланган чўл минтақаси тупроклари учун MFD-100 Pseudomonas stutzeri, MFD-200 Pseudomonas catyophyllis, MFD-5000 Bacillus subtilis штаммлари биргаликда қўлланилган рекультивация технологияси ишлаб чиқилган;
    нефть ва нефть маҳсулотлари билан ифлосланган тупроқлар рекультивациясининг индивидуал омиллари, алгоритми, босқичлари ишлаб чиқилган ҳамда рекультивация жараёнининг даврлаштирилиши яратилган;
    нефть ва нефть маҳсулотлари билан ифлосланган тупроқларнинг рекультивациясидан сўнг тупрок унумдорлигининг тикланиш кўрсаткичлари ва коэффицентлари ишлаб чикилган.
    Хулосалар
    1. Ўзбекистоннинг жанубий ҳудуди чўл тупроқларининг нефть ва нефть махсулотлари билан ифлосланишида нефть конлари ҳамда нефтгаз саноат тизими асосий ифлословчи манба ҳисобланиб, ифлосланиш даражаси нефть конидан узоқлашган сари камайиши, нефтгаз саноати тизимида ортиб-камайиши, тупрок қатламлари бўйича эса, ҳар икки манбада юкоридан пастга томон бир текис камайиб бориши аниқланди. Ифлосланишнинг вужудга келиши ва таркалишида нефть конида техник носозлик ва ҳалокатли ҳолатлар, нефтгаз саноати тизимида ҳароратнинг юқорилиги хамда шамолнинг тезлиги асосий омил эканлиги асосланди, ифлосланиш ҳолати нефть кони бўйича I, II, III, нефтгаз саноати бўйича II, III, ва IV минтакаларда юқори бўлади.
    2. Нефть ва нефть маҳсулотлари билан ифлосланиш натижасида тупроклар огир металлар (As, Cd, Си, Sb, Cr, Pb, Ni V) билан турли хил даражада ифлосланган. Натижалар тахдилига кўра тупроклар нефть кони атрофида асосан As, Cd, Ni, Си, Sb, V билан, нефтгаз саноати атрофида эса Cr, Pb, Ni билан ифлосланади.
    3. Урганилган барча тупроклар таркибида нефть ва нефть махсулотлари билан ифлосланиш даражасига мос равишда углерод микдори ортган, бу углерод антропоген углерод (Сан„,.) хисобланиб, тупрок гумуси билан корреляцией боғликликка эга эмас хамда тупрок унумдорлиги учун ахамиятсиздир.
    4. Нефть ва нефть махсулотлари концентрацияга (5-15%) боғлиқ ҳолатда тупроклар таркибида тадкик этилган агрегатлар (0,25; 0,5; 1; 2; 3; 5; 7; 10 мм) микдорига сезиларли даражада таъсир кўрсатиши, жумладан 0,25 мм агрегатлар микдори камайиши, 2-3 мм агрегатлар микдори ортиши исботланди.
    5. Рекультивациянинг индивидуал омиллари сифатида - ифлосланиш тавсифи (нефтнинг кимёвий таркиби ва хоссалари, ифлосланиш муддати, кучсиз, ўрта, купли ва жуда купли ифлосланиш даражалари), иқлим омили (шамол, ҳарорат), тупроқнинг кимёвий таркиби (кимёвий таркиб ва органик модда), тупрок хоссалари, тупрокнинг микробиологик кўрсаткинлари (нефть парналовни, нитрификатор, денитрификатор бактериялар, актиномицетлар ва замбуруглар), тупрокнинг биологик кўрсаткинлари (тупрок ферментлари ва нафас олиш фаоллиги) ташкил этди.
    6. Узбекистоннинг жанубий ҳудудида таркалган нўл тупроклар улун рекультивацияга тайёрлаш алгоритми, рекультивациянинг индивидуал вариантлари, босқинлари ишлаб ниқилди. Биологик тозалаш усулига асосланган рекультивация технологиясини 3 давр, 3 боскин давомида, 6 турдаги 11 та нора-тадбирлар мажмуидан ташкил топган тавсифда амалга ошириш тавсия қилинди.
    7. Тупрок қопламининг тозаланишида вақт сарфи кунсиз—»ўртана—>кунли—>жуда купли ифлосланиш даражалари, шунингдек сугориладиган сур кўнғир—»такирли—>суғориладиган ўтлоқи-аллювиал—>сур қўнғир—>суғориладиган такирли-ўтлоқи—>кумли чўл тупроқлари кетма-кетлигида ортиб борди.
    8. Чўл минтақаси суғориладиган ва суғорилмайдиган тупроқлари учун тупроқ унумдорлигининг тикланиш кўрсаткичлари (умумий микроорганизмлар микдори, фермент ва нафас олиш фаоллиги, намлиги, агрегатлар микдори, pH муҳити, гумус, органик модданинг гумификация даражаси, органик углерод, ялпи азот, ҳаракатчан фосфор ва калий, ўсимликлар уругининг унувчанлик даражаси, хажм массаси, микроэлементларнинг ҳаракатчан шакли) ва коэффицентлари ишлаб чиқилди.
    9. Тупроқларнинг нефть ва нефть махсулотлари билан ифлосланиши олдиндан башорат қилиш бўйича ишлаб чикилган хаританомаларга кўра, келажакда Сурхондарё вилоятининг жанубий, марказий, марказий-шаркий ҳудуд тупроқлари ифлосланиш ҳавфи юқори, шимолий, шимолий-гарбий ҳудудларида ифлосланиш хавфи кам, Қашқадарё вилоятининг гарбий, гарбий-жанубий, марказий худуд тупроқларининг ифлосланиш хавфи юкори, шарқий, жанубий, шимолий-шаркий худудларида ифлосланиш хавфи камлиги башорат килинди.
    10. Чўл минтакаси шароитида нефть ва нефть махсулотлари билан ифлосланган, шўрланмаган ва кучсиз шўрланган тупроклар рекультивация жараёнида MFD-100 Pseudomonas stutzeri, MFD-200 Pseudomonas caryophyllis, MFD-5000 Bacillus subtilis, ўртача шўрланган тупроқларда MFD-200 Pseudomonas caryophyllis, MFD-5000 Bacillus subtilis бактерия штаммларини 2,0x10s - 8,2x10й ҳуж/мл титрида биргаликда қўллаш тавсия этилди.
    11. Рекультивациянинг биоремедиация жараёнини фаоллаштириш учун кучсиз шўрланган, суғориладиган тақирли-ўтлоқи ва сур қўнғир тупрокларда беда (Medicago falcata L.), ўртача шўрланган суғориладиган ўтлоқи-аллювиал тупроқларда қанд жўхори {Sorghum saccharatum), суғориш имконияти бўлмаган тақирли ва сур қўнғир тупроқларда ёвшан (Artemisia diffusa H.Krasch), қумли чўл тупрокларда қиркбуюрғун (Anabasis eriopoda (Scnrcnk) Benth) ўсимликларидан фойдаланиш тавсия этилди.

    Зафаржон Жаббаров
    1-55
    44   10
  • Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жахон амалиётида янги конларни, жумладан, қимматбаҳо металл конларини излаб топиш ва қидирув ишларини амалга ошириш, уларнинг заҳираларини тўғри баҳолаш муаммоси доимо долзарб бўлиб келмокда. Хорижий давлатларда йирик конлар бўйича олиб борилаётган тадқикотлар захиралар ҳажмини тўғри ва ишончли бахолашда геологик, услубий ва техник омиллар асосий кўрсаткичлар эканлигини қўрсатмокда.
    Бугунги кунда жаҳон миқёсида олтин конлари захирасини баҳолашнинг илмий асосланган усубларини яратиш ва уларни янада такомиллаштириш бўйича кенг миқёсида илмий-тадқиқот ишлари олиб борилмокда. Жумладан, маъдан таналарини ва уни геологик блоклари ҳажмини ҳисоблашда 3D-моделлардан кенг фойдаланалиш, замонавий кон-геоинформацион тизим-технологиялари (ГГИС-технологиялари) ёрдамида конлар бўйича геологик маълумотлар базасини яратиш ва унинг асосида кончиликка оид амалий масалаларни тезкор тарзда ечиш мазкур соҳани ривожлантиришнинг асосий омилларидан хисобланади. Шу билан бирга, казиб олинаётган ва янги топилган олтин конларида маъдан таналарининг жойлашув қонуниятлари ва шароитлари, уларнинг морфологиясини ва минераллашувнинг таркалиш хоссаларини ўрганиш асосида геология-кидирув ишлари услубиётини такомиллаштириш ва захираларини бахолаш ишончлилигини ошириш кончилик саноати корхоналаринг иқтисодий самарадорлигини оширишга хизмат килади.
    Мамлакатимиз мустакилликка эришгач республикамиз минерал хом ашё базасини кенгайтириш, тог-кон саноатининг фаолиятини янада жадаллаштириш ва тубдан модернизация килиш бўйича муайян ютуқларга эришилди. Мазкур йўналишда амалга оширилган чора-тадбирлар натижасида ўндан ортиқ янги олтин конлари аниқланди ва саноат томонидан ўзлаштиришга жалб этилди. Шу билан биргаликда, стратегик аҳамиятга эга қаттиқ фойдали қазилмалар минерал-хомашё базасини янада кенгайтириш, дунё бозорида талаб юкори бўлган фойдали казилма бойликларининг янги ва ноанъанавий турларини кенгроқ ўрганиш масалаларига етарлича эътибор қаратилмаган. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида «стратегик ахамиятга эга бўлган фойдали казилмалар, жумладан, кимматбахо металлар минерал-хомашё базасини ривожлантириш» бўйича устувор вазифалар белгилаб берилган. Ушбу вазифаларнинг самарали бажарилишида геология-қидирув ишлари услубиётини янада мукаммалаштириш, уларнинг унумдорлигини ошириш ва аниқланган кон захираларининг ишончлилигини таъминлашга йўналтирилган илмий тадқиқотлар муҳим хисобланади.
    Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «"Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони, 2017 йил 24 майдаги ПҚ-3004-сон «"Узбекистан Республикаси Давлат геология ва минерал ресурслар қўмитаси тизимида ягона геология хизматини тузиш бўйича чора-тадбирлар тўғрисида»ги ва 2016 йил 13 сентябрдаги ПҚ-2589-сон «Ер қаърини геологик ўрганиш соҳасидаги тадқиқотларни ташкил этишни янада такомиллаштириш бўйича чора-тадбирлар ҳақида»ги Қарорлари, ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳукукий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу диссертация тадқикоти муайян даражада хизмат қилади.
    Тадқиқотнинг мақсади Ўзбекистоннинг учта геологик-саноат турига мансуб олтин маъданли конларида геология-кидирув ишларининг услубиётини такомиллаштириш ва олтин заҳираларини баҳолаш ишончлилигини оширишдан иборат.
    Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
    илк бор учта геологик-саноат турига (олтин-кварц, олтин-сульфид-кварц ва олтин-сульфид турлари) мансуб олтин маъданли конлар бўйича уларнинг геологик-қидирув ишлари услубиятини такомиллаштириш учун асосий маъдан таналарининг жойлашув конуниятлари ва шароитларини белгилаб берадиган геологик омиллар тизими ишлаб чиқилган;
    олтин маъданли конларда геология-қидирув параметрларини юқори даражадаги ўзгарувчан хусусиятлилиги ва ҳисобланган захираларнинг турли ишончлилик даражасига эга эканлиги микдорий жиҳатдан исботланган;
    учта геологик-саноат турига мансуб 7 та кон кесимида экспериментал тадқиқотлар асосида геология-қидирув ишлари услубиятининг асосий элементлари-бурғилаш қудуқлари ва тоғ-кон иншоотлари орасидаги масофа, уларнинг геометрик хоссалари, маъдан таналаридан олинадиган намуналарнинг параметрлари, захира ҳисоблашнинг оптимал усуллари ва конларни казиб олиш услублари микдорий жиҳатдан асосланган;
    илк бор Узбекистан шароитида ГГИС-технологиялар асосида захираларни ҳисоблаш усулларини қўллаш ёрдамида геология-кидирув ишлари самарадорлигини, иш унумдорлигини ошириши ва захираларни ҳисоблаш тезлигини ўртача 30% га кўтариши исботланган;
    Узбекистан конлари мисолида илк маротаба қидириб-чамаланган ва казиб олинган маълумотларни тақкослаш бўйича мукаммаллаштирилган «Қаттик фойдали қазилма конларини қидириш ва казиб олишдаги маълумотларни такқослаш бўйича услубий кўрсатмалар» ва «Маъданли конларда намуналашнинг аниқлилиги ва ишончлилигини бахолаш бўйича услубий тавсиялар» ишлаб чиқилган.
    Хулоса
    Докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадкиқотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
    1. Геология-қидирув ишлари жараёнида ҳисобланган заҳиралар билан казиб олинган маъдан заҳиралари микдори ўртасида тафовутлар келиб чиқишининг асосий сабаби - конларни кидириш жараёнида уларнинг геологик тузилиши ҳақида шакллантирилган тасаввурларнинг субъективлиги билан изохланади (маъданлашувнинг жойлашув қонуниятлари ва шароитлари, маъдан таналари морфологияси, маъданларнинг минералогик таркиби, структураси, текстураси ва бошқалар).
    2. Геология-қидирув маълумотларининг замон ва маконда микдор жиҳатидан чегараланганлиги - коннинг геологик тузилиши, маъдан таналарининг жойлашув конуниятлари ва шароитлари, уларнинг морфологияси ва минераллашувнинг тарқалиш хусусиятлари хакида кидириш жараёнида юзага келадиган тасаввурлар аскарият холларда субъектов характерга эга эканлигининг ва амалиётда объектнинг хакикий хусусиятларига идеал равишда мос келмаслигининг бош сабабидир.
    3. Ўрганилган барча объектларда олтин минераллашуви маъдан таналари бўйича жуда нотекис таркалганлиги билан ифодаланган бўлиб маъдан таналаридан олинган намуналар бўйича маълумотлар (олтиннинг ўртача микдори, моддий таркиби ва ҳ.о.) аскарият холларда уларнинг ўлчамига тенг бўлган ҳажмгагина таалукли хисобланади.
    4. Олтин маъданлашувининг бундай нотекис тарқалиши геология-кидирув маълумотларини интерполяция ва экстраполяция килиш жараёнида жиддий кийинчиликлар тугдириши билан бирга маъдан таналари ва геологик блокларнинг чегараларини белгилаш, олтиннинг ўртача микдорини ва захираларни ҳисоблаш билан билан боглик барча параметрларнинг объективлик даражасига салбий таъсир килади.
    5. Конларнинг геологик-саноат туридан катьий назар геология-кидирув мақсадлари учун мураккабликлари 3 ва 4 гурухдарга мансуб бўлган олтин маъданли конларда қидириб топилган ва амалда казиб олинган захиралар орасида тафовутлар мавжудлиги ва уларнинг геологик («аналогия» хатоликлари), услубий, техник ва тог-технологик омиллар билан узвий боғлиқлиги микдорий жаҳатдан асослаб берилди. Амалиётда захиралар орасидаги тафовутлар В тоифадаги захиралар учун ±10-15%, Ci тоифа учун ±30-40%, С2 тоифа учун ±50-60% оралиқларда ўзгариб туради.
    6. Конни саноатда ўзлаштириш (эксплуатация) жараёнида бургилаш кудуклари ва тог-кон иншоатларининг бир неча баробар кўп бажарилиши боне олинадиган геологик маълумотлар базаси статистик ва сифат жиҳатдан тўлақонли бўлиб бу маълумотлар ўз навбатида коннинг геологик тузилишини объектив акс эттирувчи ва илмий асосланган эталон моделларини яратиш имконини беради. Шу боне олтин конларини кидириш жараёнига илмий асосланган эталон моделларни кенг тадбик этиш - геология-кидирув ишлари услубиётини янада такомиллаштириш ва фойдали казилма захираларини ишончли баҳоланган маълумотлар асосида юқори аниқликда ҳисоблаб чиқишнинг энг оптимал усулидир.
    7. 3 та геологик-саноат турига (олтин-кварцли, олтин-сульфид-кварцли ва олтин-сульфидли) мансуб олтин конларини геологик жиҳатдан ўрганиш мақсадида ишлаб чиқилган устувор омиллари (мезонлар) тизими, жумладан: коннинг структуравий позицияси, маъдан қамровчи жинслар, уларнинг ёши, маъданолди метасоматик ўзгаришлар, маъдан таналарини етакчи структуравий-морфологик турлари, ер қаърининг маъдан назоратловчи ва маъдан шакллантирувчи структуравий элементлари, саноат аҳамиятига молик маъданлашувнинг қийматли тавсифи, маъданларнинг минералогии (моддий) таркиби (асосий кимёвий элементлар, йўлдош компонентлар, маъдан таналарининг кон микиёсида тарқалишининг микдорий нисбатлари, маъдан таналарини геометрик ўлчамлари (узунлиги ва ётиши бўйича), минераллашувнинг тарқалиш тавсифи (маъданлашув параметрларининг ўзгарувчанлиги), ётиш шароитлари (тик, ётиқ), кидириш мақсадлари учун мураккаблик гуруҳи, казиб олиш услублари олтин конларида олиб борилаётган геология-кидирув ишлари услубиётини янада такомиллаштириш, фойдали казилма заҳираларини юқори аниқликда ҳисоб-китоб қилиш ва конларни саноатда ўзлаштириш жараёнида бажариладиган тоғ-кон ишлари ҳажмини оптималлаштириш, маъдан таналарининг морфометрик параметрларини ҳақконий белгилаш ва маъдан казиб чикаришнинг самарали режа-жадвалларини жорий килиш имконини беради.
    Шунингдек геология-кидирув иншоатлари тизимининг оптимал геометрияси ва улар орасидаги энг мақбул масофаларнинг қийматли кўрстакичлари тавсия этилаётган устувор омиллар (мезонлар) асосида ишлаб чиқилиши хамда кескин юқори микдорли намуналар параметрларининг захиралар ҳажмига таъсирини чеклаш мақсадида намуналардаги кескин юқори микдорли олтин минераллашувини юзага келтирувчи геологик омиллар илмий жихатдан тахдил қилиниш муҳим аҳамият касб этади.
    8. Захираларни ҳисоблашнинг анъанавий усуллари билан замонавий ГГИС-технологиялар (Surpac ва бошкалар) ёрдамида хисоблаш усуллари тақкослаган ҳолда кондаги захираларнинг ишончлилик даражаси юқори эканлигини кўрсатиш билан бир қаторда, замонавий усуллар захира ҳисоблашда тезкор ва самарали натижаларга эришиш имконини беради. Ушбу дастурларни қўллаган ҳолда ишлаб чиқилган маъдан таналарининг уч ўлчовли ҳажмий (блокли) моделлари конларнинг геологик тузилишини янада мукаммалроқ ўрганиш хамда уларни санотда ўзлаштириш лойиҳаларининг сифатли тайёрланишига замин яратади.
    9. Геология-кидирув ишларининг натижадорлиги кўлланиладиган усулларнинг илмий асосланганлиги ва уларнинг илгор технологиялар асосида такомиллашганлигига богликдир. Олтин маъданлашувининг жойлашиш қонуниятлари ва шароитларини чукур тахлил этишда бирламчи геологик хужжатлаштириш натижалари негизида тузилган турли масштабдаги муфассал геологик-структуравий хариталар катта ахамиятга эга. Олтин маъданли конлар захираларини ишончли хисоблаш ишларини барча омилларнинг микдорий таҳлилини инобатга олган ҳолда бажариш муҳим аҳамият касб этади.

    Мақсуд Исоқов
    1-51
    37   7