ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
20
ЖАҲОН САВДО ТАШКИЛОТИГА АЪЗО БЎЛИШДА ТАРИФ
СИЁСАТИНИ МУВОФИҚЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ
Мирзаев Закир Абдуллаевич
Тошкент давлат иқтисодиёт университети
мустақил изланувчиси
https://doi.org/10.5281/zenodo.15754390
Мамлакатимизнинг халқаро таъминот занжирларида муқим ва
мустаҳкам жой олиши ва мослашувчанлигини ошириш учун миллий
қонунчиликни халқаро талаблар ва стандартларга мувофиқлаштириш,
ташқи бозорларга чиқиш ва экспорт диверсификацияси учун кенг
имкониятлар яратиш, халқаро савдо қоидаларини шакллантиришда
бошқа давлатлар билан тенг равишда иштирок этиш, барча учун очиқ
савдо қоидалари ва низоларни ҳал этиш механизмидан фойдаланиш
долзарб аҳамият касб этади. Бу мамлакатимиз иқтисодиёти учун кенг
тижорат имкониятларини очади ҳамда иқтисодий тараққиётнинг
ҳаракатлантирувчи кучи бўлган экспорт ва импорт салоҳиятининг
ошишига олиб келади. Ушбу масалаларнинг мавжудлиги мамлакатимиз
экспорт ва импорт салоҳиятини оширишда божхона тўловлари ва
имтиёзларидан
фойдаланиш
механизмини
такомиллаштиришга
қаратилган тизимли илмий тадқиқотлар олиб борилишини зарурлигини
ифодалайди.
Ўзбекистоннинг
ЖСтга
аъзоликка
кириши
бўйича
фикр-
мулоҳазаларни билдириб ўтсак. Ўзбекистон ушбу ташкилотга аъзо бўлиб
кириш жараёни энг узоқ давом этган давлат ҳисобланади. ЖСТга аъзо
бўлиш учун 1994 йилда ариза топширилган, лекин жараён 2005 йилда
тўхтаб қолган. Аъзолик жараёни 2020 йилга келиб тикланди.
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
Ш.Мирзиёев
мамлакатимизнинг ЖСТга аъзо бўлиши муҳимлиги ҳақида шундай деган:
“Ўзбекистон Жаҳон савдо ташкилотига 2026 йилда аъзо бўлишига катта
қадамларни қўймоқдамиз. Ушбу ташкилотга кириш чуқур ўйланган ва
узоқни кўзланган танлов. Қолаверса, ислоҳотлармизнинг ажралмас
қисмидир.”
Ташқи савдо айланмасида экспорт миқдори кам бўлган мамлакатлар
ЖСТга аъзо бўлгунча ёки кейинги керакли ҳатти-ҳаракатларни пухта
ўйлаб амалга оширмасалар, фақат истеъмолчи бўлиб қолиши мумкин.
Чунки жаҳон бозори узоқ вақтдан буён мамлакатлар ва ишлаб
чиқарувчилар томонидан тақсимлаб олинган. Ўзбекистон фақат қўшимча
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
21
қиймати паст бўлган хом-ашё сотиш билан чекланиб қолмаслиги
муҳимдир.
ЖСТга аъзолик Ўзбекистоннинг тариф ва божхона соҳаларини
сезиларли даражада ўзгартиради. Агар тарифлар қисқартирилса, импорт
ва экспорт жараёнлари енгиллашади. Бу маҳаллий истеъмолчилар учун
товар ва маҳсулотларни танлаш имкониятларини кенгайтиради. Бу
ўзгаришлар маҳаллий ишлаб чиқарувчиларда импортга рақобатни
кучайтириб, иқтисодиётда ҳимоя қилинган соҳалар учун қийинчиликлар
туғдириши мумкин.
ЖСТга аъзолик инвестиция муҳитини яхшилаш ва чет эл
сармоядорларини жалб қилишга йўл очиши керак. Сармоядорлар учун
халқаро ҳуқуқий ҳимоя ва қонун шаффофлиги ишончли омил
ҳисобланади. Агар хорижий инвестиция оқими кўпаймаса, импортнинг
ортиши маҳаллий саноатнинг мавқеини заифлаштириши хавфи мавжуд.
Шунга ўхшаш мисолларни ЖСТга аъзо бўлган мамлакатлар мисолида
кўриб чиқамиз. Масалан, Қирғизистонда тўғридан-тўғри хорижий
сармоялар ўсиши унчалик катта бўлмаган, Қозоғистонда эса, сўнгги
пайтларда ҳатто пастлаган.
Маркази Осиё минтақасида 90-йилларда биринчилардан бўлиб ЖСТга
кирган Қирғизистоннинг тажрибасини таҳлил қиламиз. ЖСТга аъзо
бўлингач, божхона тўловлари ўртача 2,5-5 фоиз атрофида белгиланди.
Дастлаб, ташкилотга аъзо давлатлар билан савдо ривожлана бошлади.
Ўшанда Бишкекдаги Дордой бозорининг савдо ҳажми йиллик 4 млрд АҚШ
долларига, Ўшдаги Қорасув бозориники эса, 2 млрд АҚШ долларига етган.
Лекин Қирғизистоннинг 2015 йилда Евроосиё иқтисодий иттифоқи
(ЕОИИ)га аъзо бўлганидан кейин Бишкекнинг ЖСТ олдидаги
мажбуриятлари ўзгарди. Айрим товарлар учун божхона тарифлари
кўтарилди. Ўшанда ЕОИИнинг кодекси қабул қилингач, Қирғизистондаги
божхона тўловлари ўртача 12-15 фоизгача кўтарилди ва бу савдо ҳажмини
камайтирди. Дордойнинг савдо кўлами кескин тушиб, йиллик 1 млрд
доллардан озайди, Қорасувники эса 0,4 млрд долларгача тушиб кетди.
Хитой билан савдо алоқаларида қийинчиликлар юзага кела бошлади.
Экспертларга кўра, Қирғизистон ва Қозоғистон каби давлатларнинг
ЕОИИга аъзо бўлиши ортидан ушбу давлатларнинг ЖСТ имкониятларидан
тўлиқ фойдалана олмай, ютқазганликлари қайд этилган.
Бугунги кунда жаҳондаги товар айланмасининг 98 фоизи ЖСТ
аъзолари ҳиссасига тўғри келади. Қолган 2 фоизи Ўзбекистон каби аъзо
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
22
бўлмаган мамлакатларга тегишли. Ўзбекистон ҳозирда ЖСТ билан
бўлгани каби, Евро-Осиё иқтисодий иттифоқи(ЕОИИ)да ҳам кузатувчи
мақомига эга. ЕОИИнинг кўпгина аъзолари ушбу ташкилотга қўшилишдан
кам наф кўрганликлари туфайли, ҳозирда мазкур ташкилотдан чиқиш
тарафдорлари кўпаймоқда. Шу боисдан, мамлакатимизнинг ЕОИИга
аъзоликка кириши бугунги кунда самарасиз ҳисобланади ва ЕОИИга аъзо
бўлиш жараёнини тўхтатиб туриш мақсадга мувофиқ бўлади. Агар
Ўзбекистон ЕОИИ аъзо бўлса, божхонада баланд тарифларни белгилашга
тўғри келади. Бу эса, ЖСТ талабларига зид бўлиб, савдони
эркинлаштиришга тўсқинлик қилади.
Агар ЖСТга аъзо бўлинса, Ўзбекистонда етиштирилаётган ва ишлаб
чиқарилаётган аксар маҳсулотлар таннархи бир мунча арзонлиги туфайли
экспорт имкониятлари кенгаяди. ЖСТ имкониятлари қўлланилиши учун
импортда божхона тўловлари камайиб, савдо кўлами янада кўтарилади.
Аъзо давлатлар томонидан товарларимизга нисбатан белгиланган
дискриминациянинг бекор қилиниши натижасида экспорт ҳажми ошади.
Бироқ божхона тўловларидан давлат бюджетига тушумлар дастлабки
йилларда камайиши мумкин, бироқ савдо ҳажми ошиши ҳисобига
пасайтирилган тариф ставкалари билан ҳам ўрта ва узоқ муддатдан кейин
кўп миқдорда божхона тўловлари ундирилиши мумкин. Шунингдек, ЖСТ
тамойилларига риоя қилиниши учун импортдаги акциз солиғи
ставкаларини маҳаллий акциз солиғи ставкалари билан бирхиллаштириш
лозим бўлади.
Аъзоликка қадар экспортга йўналтирилган ва халқаро савдода
иштирок этиб келган соҳалар ЖСТга аъзоликдан энг кўп фойда кўриши
мумкин. Тўқимачилик, озиқ-овқат саноати ва қишлоқ хўжалиги,
шунингдек, туризм, хизмат кўрсатиш соҳалари халқаро бозорда катта
имкониятга эга бўлиши кутилади.
Юқоридагиларн келиб чиқиб, Ўзбекистоннинг ЖСТга қўшилиши
қуйидаги афзалликлар билан бевосита боғлиқ дейишимиз мумкин:
- Чет бозорларига чиқиш имкониятига эришиш. ЖСТ га аъзо бўлиш
166 тадан ортиқ мамлакатнинг бозорига миллий товар ва хизматларнинг
эркин чиқишини таминлайди;
- Нисбатан барқарор ташқи савдо муҳити. ЖСТ га аъзо давлатлар ўз
зиммаларига
олган
мажбуриятлардан
чекиниш
имкониятлари
чегараланганлиги сабабли аъзо давлатлар орасида нисбатан барқарор
ташқи савдо муҳити қарор топди. Бу давлатнинг ташқи савдо сиёсати
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
23
истиқболлари режаларини ишлаб чиқиш учун қулай бўлиб, унинг
барқарорлигини оширади;
- Айрим товарларнинг нопок савдосидан ҳимояланиш. ЖСТ қоидалари
субсидиялар, демпинг каби ташқи савдонинг нопок воситаларини
тақиқлаб, улардан ҳимояланиш мақсадида тегишли чоралар кўриш
имконини беради;
- Нисбатан барқарор, қулай ва олдиндан режалаш имконини
берадиган муҳит чет эл инвесторларига Ўзбекистоннинг ЖСТга аъзолиги
уларнинг Ўзбекистонда ишлаб чиқарилган ўз маҳсулотларини
тўсиқларсиз жаҳон бозорига олиб чиқиш ва ўз фаолиятлари учун жаҳон
бозоридан тўсиқларсиз маҳсулот, асбоб-ускуна ва технологияларни олиш
имконига эга бўладилар;
- Савдо ҳажмининг ва бунинг оқибатида ишлаб чиқариш ҳажмининг
ҳамда бандликнинг ошиши. Чет эл бозорларига тўсиқларсиз чиқиш
имконияти Ўзбекистон товар ва хизматларнинг экспорти ҳажмини
оширади ва ўз ўрнида истеъмолчиларнинг жаҳон бозоридаги арзон
товарларга бўлган эҳтиёжини самаралироқ қондириш имконини беради;
- Низоларнинг ҳал этиш самарали тизимига қўшилиш. Бирон
мамлакат томонидан ЖСТ қоидалари бузилиши оқибатида зарар кўрган
ҳолда Ўзбекистон ЖСТ нинг низоларни ҳал этиш органида низоларни
адолатли ва самарали ҳал этиш имконига эга бўлади;
- Кўп тарафлама савдо тизимига таъсир ўтказиш имкониятига эга
бўлиш. Бу имконият Ўзбекистонннинг ЖСТ доирасида ўтказиладиган кўп
тарафлама савдо музокараларида иштирок этиб, ўз манфаатларини ифода
этиш имкониятидан келиб чиқади.
Иқтисодий таркиби бўйича бир-бирига ўхшаш бўлган Марказий Осиё
давлатларининг ёпиқ географик жойлашуви экспорт ва импорт
операцияларини нархини оширади. Бу эса Ўзбекистоннинг халқаро
савдодаги иштирокини ва ундан оладиган фойдани, мамлакатга тўғридан-
тўғри инвестицияларни жалб этишни камайтиради. Шулардан келиб
чиққан ҳолда, Ўзбекистон ўзининг географик ёпиқлигини бартараф этиш
иқтисодиётнинг барқарор ўсишини таъминлаш мақсадида савдо сиёсати
дастгоҳларидан ва чораларидан самарали фойдаланиши лозим.
Ўзбекистон учун, Марказий Осиёнинг бошқа мамлакатларидек, ташқи
савдони амалга оширишдаги юқори харажатларни камайтириш нафақат
савдо
процедураларини
соддалаштириш,
экспорт
ва
импорт
жараёнларини оптималлаштириш ва автоматлаштириш, балки шунинг
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
24
билан бирга ўзининг минтақавий, шунингдек, глобал қўшилган қиймат
занжиридаги иштирокини кенгайтиришида минтақавий ва преференциал
савдо келишувлари дастгоҳларидан, шунингдек, ЖСТга иштирокидан кенг
фойдаланиш муҳим аҳамиятга эгадир.
Юқорида келтирилган фикрлардан келиб чиққан ҳолда шуни
таъкидлаш мумкинки, ЖСТга аъзо бўлиш техник жиҳатдан тартибга
солиш, озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш соҳаларида халқаро
тамойиллардан фойдаланишни, халқаро стандартларни қўллаш орқали
савдо харажатларини камайтиради, бу эса миллий товарларимизнинг
рақобатбардошлигини оширишнинг асосий омилларидан бирига
айланади.
Фойдаланилган адабиётлар:
1.
Vaxabov A.V., Tadjibayeva D.A., Xajibakiyev Sh.. «Jahon iqtisodiyoti va
xalgaro iqtisodiy munosabatlar», – Toshkent, Baktria press, 2015 y., 548 b.
2.
Вечканов Г.С. Экономическая безопасность. // Учебник для ВУЗов.
Санкт-Петербург, Питер Пресс, 2007 г., -384 с.
3.
ГАТТ (Тариф ва савдо бўйича бош келишув) 1979 йил 12 апрелда
(«Tokio raundi» деб аталувчи) қабул қилинган божхона баҳолаш
тўғрисидаги низом “ГАТТнинг 7-моддасини қўллаш тўғрисида келишув.
4.
Гречков В.Ю., Ростовский Ю.М. “Внешнеэкономическая деятельность”
// учебник – 3-е изд. перераб. и доп., – Москва, Магистр, 2008 г., -591 с.
5.
Драганов В.Г. “Основы таможенного дела” // Учебник, - Москва,
Экономика, 1998 г., -687 с.
6.
Жўраев А., Мейлиев О., Сафаров F. “Солиқ назарияси”. // Ўқув
қўлланма, – Тошкент, Тошкент молия институти, 2004., -166-б.
7.
Кейнс Дж.М. “Общая теория занятости, процента и денег”, Изд.:
Либроком, - Москва, 2017 г., -959 с.
8.
Киреев А.П. – “Международная экономика”, В двух частях. Часть
первая. // Учебное пособие, - Москва, Международные отношения, 1997г. и
2006 г., -415 с.
