ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
84
OLIY TA’LIM MUASSASALARIDA TALABALARGA ORGANIK KIMYO
DARSLARINI INTEGRATIV METODDA OLIB BORISH ZARURIYATI
Genjemuratova Gulkhan Perdebaevna
Qoraqalpoq davlat universiteti Organik va noorganik
kimyo kafedrasi, kimyo fanari nomzodi, dotsent
https://doi.org/10.5281/zenodo.15760748
Annotatsiya.
Mazkur tezisda oliy ta’limda organik kimyo fanini integrativ
metod asosida o‘qitishning nazariy va amaliy asoslari tahlil qilinadi. Fanlararo
bog‘liqlikni yo‘lga qo‘yish, talabaning mustaqil fikrlash va ilmiy faoliyatga jalb
etish imkoniyatlari, shuningdek, texnologik va tabiiy fanlar bilan
integratsiyaning afzalliklari ilmiy-nazariy asosda yoritilgan.
Kalit so‘zlar:
integratsiya, organik kimyo, fanlararo yondashuv,
innovatsion metodlar.
Zamonaviy oliy ta’limning asosiy vazifasi — mutaxassisni nafaqat o‘z
sohasining bilimdoni sifatida, balki turli fanlararo kontekstda erkin fikrlay
oladigan, real hayotiy muammolarni yecha oladigan, analitik va ijodiy fikrlashga
ega mutafakkir shaxs sifatida tayyorlashdan iborat. Ayniqsa, texnik va tabiiy
yo‘nalishlarda, jumladan, organik kimyo fanini o‘qitishda bu yondashuv alohida
ahamiyat kasb etadi. Zero, organik kimyo — bu nafaqat kimyoviy moddalarning
tuzilishi va reaksiyalari, balki biologiya, farmatsiya, tibbiyot, ekologiya,
materialshunoslik bilan uzviy bog‘langan muhim ilmiy soha hisoblanadi.
Shu nuqtai nazardan, organik kimyo fanini o‘qitishda integrativ metodlarni
qo‘llash — ya’ni, uni boshqa fanlar bilan uyg‘unlashtirish, muammoli vaziyatlar
asosida tahliliy yondashuvni yo‘lga qo‘yish, laboratoriya tajribalari bilan
bog‘lash va IT-komponentlardan foydalanish orqali talabaning chuqur va tizimli
bilimga ega bo‘lishi ta'minlanadi.
Asosiy qism
Integratsiya — bu o‘quv jarayonida turli fanlar, bilim sohasi yoki amaliyot
yo‘nalishlarini mantiqiy birlashtirish, o‘quvchi yoki talabada kompleks
dunyoqarashni shakllantirish vositasidir. Organik kimyo fanini integrativ
o‘qitish deganda, avvalo, ushbu fan doirasidagi bilimlarni biologiya, fizika,
ekologiya, informatika, farmatsiya, tibbiyot bilan uzviy bog‘lash tushuniladi [1].
Masalan, organik kimyodagi “uglevodorodlar” bo‘limi ekologiya bilan
bevosita bog‘liqdir: metan, propan, butanlarning atmosferaga ta’siri, issiqxona
effektiga sabab bo‘luvchi omillar, yonilg‘i sifatida ularning afzallik va
kamchiliklari ekologik integratsiyani yuzaga keltiradi. Shu orqali talaba nafaqat
kimyoviy reaksiyani biladi, balki uning atrof-muhitga ta’sirini ham baholay oladi.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
85
Shuningdek, biologik integratsiya ham muhim ahamiyatga ega. Organik
kimyodagi aminokislotalar, oqsillar, nuklein kislotalar, vitaminlar, fermentlar —
bularning barchasi biologiya fanida o‘rgatiladigan muhim tushunchalar bilan
bog‘langan. Demak, o‘qituvchi bu mavzularni mustaqil tarzda emas, balki
biologiya asosida izohlagan holda o‘qitsa, talabaning bilimi yanada
chuqurlashadi, fanni idrok etish jarayoni sodda va hayotga yaqinlashadi.
Shu o‘rinda yana bir muhim jihat — bu amaliy integratsiyadir. Laboratoriya
ishlarini informatika va texnologiyalar bilan uyg‘unlashtirish orqali (masalan,
spektrofotometriya bo‘yicha dasturiy modellar, kimyoviy reaksiyalarni
modellashtirish)
talabalar
nafaqat
ko‘rgazmalilik,
balki
axborot-
kommunikatsion kompetensiyalarini ham rivojlantiradi.
Integrativ yondashuvning pedagogik afzalliklari quyidagilardan iborat [2]:
– o‘quv materialini chuqur va mukammal tushunish;
– fanlararo tahlil qilish ko‘nikmasining shakllanishi;
– mustaqil o‘rganish va tanqidiy fikrlashga moyillik;
– turli sohalarda bilimni qo‘llay olish malakasi.
O‘quv amaliyotida integratsiyani joriy etish uchun bir necha metodik
vositalar mavjud: blokli darslar, kross-fan loyihalari, muammoli topshiriqlar,
keys-stadilar, interaktiv laboratoriyalar. Bu vositalar talabaning darsga bo‘lgan
qiziqishini oshiradi, passiv tinglovchidan faol ishtirokchiga aylantiradi [3].
Ayni vaqtda, O‘zbekistonning qator universitetlarida (masalan, TATU,
O‘zMU, Andijon davlat universiteti) organik kimyo fanini zamonaviy metodlar
asosida o‘qitish bo‘yicha innovatsion loyihalar yo‘lga qo‘yilgan. Ayniqsa, STEM
(Science,
Technology,
Engineering,
Mathematics)
asosidagi
darslar
integratsiyaning eng samarali shakli bo‘lib, talabaning nazariy bilimni
amaliyotda tatbiq etish salohiyatini oshiradi.
Ta’lim tizimida integrativ yondashuvning joriy etilishi nafaqat fanni
o‘zlashtirishga xizmat qiladi, balki talabaning kognitiv kompetensiyalarini, ya’ni
fikrlash jarayonidagi muhim malakalarni — tahlil qilish, mantiqiy bog‘lanishlar
o‘rnatish, dalillarni baholash, natijalardan xulosa chiqarish qobiliyatlarini
kengaytiradi. Ayniqsa, organik kimyo kabi abstrakt tushunchalarga boy va
ko‘plab reaktsiyalarni tahlil qilishni talab qiladigan fan doirasida integrativ
metodlar orqali o‘rgatilgan bilimlar chuqur kognitiv faollikni taqozo etadi.
Misol uchun, talaba benzol halqasining reaktivligini faqat nazariy
formulalar orqali emas, balki fizika fanida o‘rganilgan elektromagnit rezonanslar
bilan taqqoslagan holda tushunsa, bu bilim mustahkamlanadi va uzoq vaqt
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
86
saqlanadi. Shu bilan birga, bu uslub talabaning kimyoviy tafakkuridan tashqari,
umumiy analitik tafakkurini ham rivojlantiradi [4].
Bundan tashqari, organik kimyo fanini integratsiyalashgan holda o‘qitishda
muqobil baholash vositalarini qo‘llash ham muhim ahamiyatga ega. An’anaviy
testlar yoki nazorat ishlariga qo‘shimcha ravishda, loyihaviy ishlar, keys-stadi
(muammoli vaziyatni tahlil qilish), jamoaviy eksperimentlar, va prezentatsiyalar
kabi baholash metodlari qo‘llansa, talabalar fanga nisbatan ijodiy yondashishni
o‘rganadi. Ayniqsa, ekologik yoki farmatsevtik yo‘nalishlarda o‘qiyotgan
talabalar uchun — organik moddalarning tabiatda parchalanish mexanizmlari,
dori vositalarining tarkibi, laboratoriya sharoitida xavfsizlik normalariga amal
qilish kabi real masalalar asosida baholash jarayonlarini olib borish metodik
jihatdan o‘zini oqlaydi.
Xulosa va munozara
Xulosa qilib aytganda, oliy ta’lim muassasalarida organik kimyo darslarini
integrativ metod asosida olib borish — bu zamon talabi. Bu metod orqali talaba
faqatgina kimyo formulasini emas, balki uni boshqa fanlar bilan bog‘laydi,
natijada fanni chuqurroq tushunadi, mustaqil qaror qabul qilishni o‘rganadi va
zamonaviy kasbiy ko‘nikmalarga ega bo‘ladi. Fanlararo yondashuv, texnologik
vositalardan foydalanish, va ijodiy-tahliliy metodlar o‘quv jarayonining sifatini
oshiradi. Shu sababli integrativ metodni tizimli va bosqichma-bosqich ta’limga
joriy etish dolzarb pedagogik vazifadir.
Adabiyotlar ro`yxati:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi “Yangi
O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi” to‘g‘risidagi PF-60-sonli farmoni.
2.
Karimov, A. (2023). Integrativ yondashuv asosida kimyo fanini
o‘qitishning metodik asoslari. — Toshkent: Fan va texnologiya.
3.
Abdukarimov, B. (2022). Organik kimyo: innovatsion o‘qitish metodlari. —
Andijon: ADU nashriyoti.
4.
Soliev, D. (2021). Kimyo va biologiyani integratsiyalashgan holda o‘qitish
tajribalari. // Ilmiy-amaliy jurnal “Ta’lim innovatsiyalari”, №4.
