ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
71
MUXTOR AVEZOV QOZOQ ADABIYOTIGA QO`SHGAN HISSASI
Nurullayeva Jazira
Navoiy Davlat Pedagogika Instituti Rus va qozoq filologiyasi fakulteti
Qozoq tili va adabiyoti yo'nalishi 3 kurs talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14006993
Annotatsiya.
Ushbu maqolada, Muxtor Avezov, Qozoq adabiyotiga
qo‘shgan hissasi, uning so'zlari, o'zi o'zining adibiyotining chuqurliklari va
ushbu adabiyot siyosatini chuqur tajriba qilishi faqida fikr yuritilgan.
Kalit so`zlar.
Muxtor Avezov, nasriy, roman-epopeya, pyesa, hikoya.
Abstract.
This article discusses Mukhtar Avezov's contribution to Kazakh
literature, his words, the depth of his literature and his deep experience of the
politics of this literature.
Keywords.
Mukhtar Avezov, prose, epic novel, play, story.
Muxtor Avezov Qozoq adabiyotiga ulkan hissa qo'shgan. Uning asarlari
xalqning tarixiy va madaniy merosini aks ettiruvchi yirik badiiy durdonalardan
biridir. Avezov qozoq xalqining turmush tarzini, urf-odatlarini, va tarixiy
voqealarini badiiy yuksaklikda tasvirlaydi.
Muxtor O`mgadir nomi bilan mashhur bo`lgan Muxtor Avezov o`zining
teran mazmunli va o`ylantiruvchi asarlari bilan adabiyot olamiga salmoqli hissa
qo`shgan taniqli o`zbek adibi edi. Uning o‘zbek adabiyotiga ta’siri beqiyos bo‘lib,
uning ta’siri bugun ham adabiyot olamida seziladi. Muxtor Avezov bu romanida
madaniy jarayonning murakkab qismlarini, o'z ijodining boshqa adabiyot
an'anaga ta'sirini chuqur o'rganadi. Bu izlanishlar orqali uo'ziga xoslik, madaniy
meros va adabiyotning chegaralaridan oshib o'tish kuchiga oid muhim
savollarni ko'taradi. Avezovning chuqur mulohazali va o'y qo'llash uslubi
o'quvchilarni o'ziga ishonadi, adabiyotning jamiyat va shaxsiy mulkdagi o'rni
haqida tanqidiy fikrlashga chorlaydi. Avezovning insoniy holatni chuqur
anglashi, murakkab tuyg'u va kechinmalarni o'z yozuvi orqali yetkazib berish
olishi Qozoq adabiyotiga qo'shgan hissasini ta'sirchan va jozibali o'qishga
aylantiradi. Uning qahramonlari ko'p qirrali va bir-biriga bog'liq bo'lib, uning
hikoyalari ham o'ziga jalb qiladi, ham o'ylaydi. Avezov o'z romani orqali
madaniy almashish va integratsiya murakkabliklarida yurgan shaxslarning
kurashlari va g'alabalarini yoritib beradi. Bu hujjat so'zlarining shakllanishlari
va turli ma'nolarni qo'llashi yaxshi. Muxtor Avezov Qozoq adabiyotiga qo'shgan
hissasi tahlil qilish ham istaydi. Uning tushinadi, ki, muammolar va fikr
stavkalarini mustahkam sog'lomlashtirish yordam berish uchun, boshqa galaba
uchun mehnat qilish va barchalarda yaxshi qoriov qilish kerak. Eng muhim
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
72
narsa, uch yil chet elda kasblarga ega bo'lushi va kinoteatrga ham solishtirishga
kiradi.
Ayrimlar deyishganimizda, Muxtor Avezov bir qancha sifatlar bilan taqdim
etish. Uning so'zi jahliylikni ifoda qiladi, ayrim ajoyib aniq ijod nazorat va ajoyib
sabrlilik hissi to'plamini sug'uradi yoki fayl tasiri kuchli bo'lsa, fayl muhiti turli
boleyapti. tadqiqot, ilmiy-ilmiy qullanilmasi va xudo ishlarini hal qilish, xalqaro
va bo'lgan qat'i shakldagi verislilikni doimo yaxshiladi. Yetarli va izohli
ko'rinish uchun, Muxtor Avezov Qozoq adabiyotiga qo'shgan hissasi hozirgi
zamonning adabiyotning ilmiy o'rniga erishadi. O'zining tekin va ba'zi
jarayonlari bilan o'zaro bog'liq bo'lib, ular muqbil obbotsiy tashkilot raqamiga
to'g'risida nima deb o'yladilar. U yozuvda aniq bo'lgan hissabiy izoh va fikr-
mulohazalarni tushundilar va ushbu jarayonlarga ilm va adabiyotni jonlantirish
uchun mehnat qiladi. Muxtor Avezov Qozoq adabiyotiga qo'shgan hissasi
insonning obzorlarini, til sifatlarini quttiki kurashni o'rganishga bo'lgan kelib
chika, o'zgarishlar va yangilanishlar o'sib bor.
Avezovning "Abay" va "Abay
yo'li" asarlari nafaqat badiiy, balki tarbiyaviy ahamiyatga ham ega. Ular orqali
yosh avlod qozoq xalqining boy tarixi va madaniyati bilan tanishadi. Uning
asarlarida milliy qadriyatlar, axloqiy va ijtimoiy masalalar keng o'rin olgan. Bu
asarlar bugungi kunda ham katta qimmatga ega.
U, shuningdek, qozoq adabiyotining yuksalishiga katta hissa qo'shgan olim
sifatida ham tanilgan. Qozoq Fanlar Akademiyasi a'zosi bo'lib, filologiya fanlari
doktori sifatida ilmiy faoliyat olib borgan. Qozoq adabiyotiga qoʻshgan hissasida
joylashishi va asosiy mavzulardan biri anʼana yangilik oʻrtasida ziddiyatdir.
Avezov insonlar o'zlarining madaniy merosiga bo'lgan umidlari bilan
kurashishlarini, o'z yo'llarini ochishga va adabiyot dunyoga o'ziga xos hissa
qo'shishga intilishlarini o'rganadi. An'analar va innovatsiyalar o'ziga xos bu
taranglik universal mavzu bo'lib, u barcha kelib chiqishi va madaniyati
o'quvchilari bilan rezonanslashadi. Avezov madaniy muammolarni taqdim
etayotgan muammolar va uning nozik tasviri ham chuqur mulohazali, ham
o'ylantirib qo'yadi. U o'z romani orqali o'quvchilarni adabiyotning turli
madaniyatlar va an'analar o'rtasida ko'prik bo'lib xizmat qiladi, va
hamdardlikni oshirish yo'llari haqida fikr yuritishga taklif qiladi. Uni hikoya
qilishning chegaralardan oshib, odamlarni birlashtirish qudratini o'rganishi
bugungi globallashgan dunyoda ham o'z vaqtida, ham ishlab chiqaradi. Avezov
madaniy almashinuvni o'rganishdan tashqari, o'ziga xoslik va o'z-o'zini kashf
qilishning murakkabliklarini ham o'rganadi. O'z qahramonlari orqali u
dunyodagi o'z o'rnini tushunishga va o'z tajribalarini tushunishga intilayotgan
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
73
shaxslarning kurashlari va g'alabalarini ta'kidlaydi. Avezovning hikoya qilishda
o'ylangan va introspektiv yondashuvi o'quvchilarni o'z-o'zini kashf qilish va
o'sish sayohatlari haqida fikr yuritishga chorlaydi.
Muxtor Avezov o‘zbek adabiyotiga, xususan, she’riyatiga salmoqli hissa
qo‘shgan taniqli o‘zbek yozuvchisi. Uning o‘ziga xos uslubi va adabiyotga ijodiy
yondashuvi Markaziy Osiyo adabiyoti olamida munosib o‘rin egallashiga sabab
bo‘ldi. Uning ijodidagi eng e’tiborli jihatlardan biri an’anaviy o‘zbek madaniyati
unsurlarini zamonaviy mavzu va g‘oyalar bilan uzluksiz uyg‘unlashtira olishidir.
Avezov sheʼriyati oʻzining boy obrazliligi, murakkab soʻz oʻyini, chuqur hissiy
rezonans bilan ajralib turadi. Uning tildan foydalanishi ham lirik, ham ta’sirchan
bo‘lib, yorqin tasvir va kuchli metafora bilan o‘quvchilarni o‘ziga tortadi. Uning
she'rlarida ko'pincha sevgi, tabiat va inson tajribasi kabi mavzular o'rganilib,
o'quvchilarga shoirning murakkab his-tuyg'ulari va fikrlariga bir oyna taklif
etiladi.
Muxtor Avezovning o‘zbek adabiyotiga qo‘shgan asosiy xizmatlaridan biri
uning ijodida o‘zbek madaniyati va an’analarining mazmun-mohiyatini aks
ettira olganligidir. Avezov sheʼrlari orqali oʻzbek xalqining tarixi, urf-odatlari,
eʼtiqodlarini yoritib beradi, kitobxonlarga Oʻzbekistonning boy madaniy
merosini chuqurroq anglash va qadrlashni taklif etadi. Uning ijodi o‘zbek
xalqining o‘ziga xosligini asrab-avaylash va ulug‘lashda o‘tmish va bugun
o‘rtasida ko‘prik vazifasini o‘taydi. Avezov she’riyati o‘zbek madaniyatini tadqiq
etish bilan birga, turli millat o‘quvchilarida aks-sado beradigan umuminsoniy
mavzu va g‘oyalarni ham qamrab oladi. Uning she’rlarida ishq, judolik, sog‘inch,
murakkab va noaniq dunyoda ma’no izlash kabi mavzular yoritilgan. Avezov o‘z
so‘zlari orqali kitobxonlar bilan chuqur emotsional darajada bog‘lana oladi,
ularga hayot qiyinchiliklari va noaniqliklari oldida qulaylik va tushunish hissini
taqdim etadi.
Avezov ijodi yangilik va tajribalar bilan ham ajralib turadi. U an’anaviy
she’riyat chegaralarini oshib borishi, o‘z yozuviga yangi uslub va uslublarni
kiritishi bilan mashhur. Uning tavakkal qilishga va notanish hududni
o‘rganishga tayyorligi unga o‘zbek adabiyoti olamida ilg‘or obro‘ qozondi va
boshqa yozuvchilarni ham an’ana va an’analar doirasidan chiqib ketishga
ilhomlantirdi.
Avezov she’riyatining yana bir muhim jihati uning ijtimoiy-siyosiy
masalalarga sodiqligidir. U o‘z ijodi orqali o‘zbek jamiyati oldida turgan
qashshoqlik, tengsizlik, ijtimoiy adolatsizlik kabi dolzarb muammolarni hal
qiladi. Uning she'rlari o'quvchilarni o'z jamoalarida va undan tashqarida
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
74
mavjud bo'lgan muammolarga qarshi turishga va ularni hal qilishga undaydigan
kuchli harakatga da'vat bo'lib xizmat qiladi. Avezovning o‘zbek adabiyotiga
ta’sirini ortiqcha baholab bo‘lmaydi. Uning ijodi O‘zbekistonda ham, undan
tashqarida ham yozuvchi va shoirlar avlodlarini o‘z san’ati orqali o‘zini
namoyon qilishning yangi va innovatsion usullarini izlashga ilhomlantirdi.
Uning ta'sirini uning namunasidan ilhomlangan va adabiyot chegaralarini
hayajonli va kutilmagan tarzda bosib o'tishda davom etayotgan ko'plab
zamonaviy yozuvchilar ijodida ko'rish mumkin.
Avezovning shaxsiy va umumbashariylikni o'z ijodida uyg'unlashtira olish uning
yozuvchi mahoratidan, insonni tushunganidan dalolatdir. U o'zining Qozoq
adabiyotiga qo'shgan hissasi romani orqali o'quvchilarni madaniy muloqot
qilish, o'zlikni anglash, o'zligini kashf etish murakkabliklarini o'zlashtirish va
qiziqarli o'rganishga chorlaydi. Uning bu mavzularni chuqur tadqiq etishi har xil
millat va madaniyatdagi o'quvchilarda aks-sado berib, uning ijodini adabiyot
olamiga abadiy va o'zgarmas hissa qo'shadi.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, Muxtor Avezovning Qozoq adabiyotiga qo‘shgan
hissasi romani madaniy almashinuv, o‘zlikni anglash, o‘zlikni kashf etish
borasida kuchli va o‘ylantiruvchi tadqiqdir. Avezov o‘zining mulohazali yozuvi
va xarakterning nozik rivojlanishi orqali o‘quvchilarni adabiyotning
chegaralardan oshib o‘tish va odamlarni birlashtirish qudrati haqida fikr
yuritishga chorlaydi. Uning ishi hikoya qilishning doimiy ta'siridan va bizni
inson sifatida bog'laydigan universal mavzulardan dalolat beradi. Avezovning
yozuvchi sifatidagi merosi o‘quvchilarni ilhomlantirib, maftun etib, uning ijodini
adabiyot olamiga qimmatli va muhim hissa qo‘shishda davom etmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Muxtor Avezov. Oboy haqidagi romanlarim ustida olib borgan ishlarim. "Sharq
yulduzi" jurnali. 1960 yil.
2.Muxtor Avezov. "Abay" romani. T. 1959
3.Xamrayev F. Mutanosiblik.T., 2000
