ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
97
O’QITUVCHI VA TALABALAR O’RTASIDAGI VIZUAL TA’LIM
JARAYONINI TASHKIL ETISHDA SEMIOTIK TAHLIL
Abdusamatov Alisher Sobirovich
Termiz iqtisodiyot va servis universiteti
“Pedagogika” kafedrasi dotsent vazifasini bajaruvchi,
pedagogika fanlari falsafa doktori (PhD) Termiz (O‘zbekiston)
E-mail: aabdusamatov912@gmail.com Tel: 91-577-62-99
https://doi.org/10.5281/zenodo.13643402
Аnnotatsiya:
Ushbu maqolada semiotika sohalari va ularning chegarasi
haqida shu bilan birga ularning turlari, semiotik aspektlarning ahamiyati haqida,
uning qo’llanish hollari, zarur boʼlgan pedagogik shart - sharoitlar atroflicha
bayon etilgan olimlar va ularning qarashlari haqida, semiotikaning tarmoqlar,
yoʼnalishlar va uni kundalik hayotimizda qay yoʼsinda foydalanishimiz
mumkinligi haqida keltirib oʼtilgan.
Kalit soʼzlar:
Semiotika, boshlangʼich taʼlim, matematika, semasiologiya,
pragmatik, sintaktik.
O’qitish faoliyatida o’qituvchi va talabalar o’rtasidagi vizual aloqa muhim
ahamiyatga ega, chunki u faoliyat va xatti-harakatlarga qiziqishni belgilaydi.
Talabalarning e’tiborini jalb qilish uchun ba’zi o’qituvchilar qo’llarini ko’tarib,
shovqinli talabalarga diqqat bilan qarab, bir necha soniya jim turishadi. Bu
ularni tinchlantirishga yordam beradi, lekin agar qarash 10 soniyadan ko’proq
davom etsa, ular odatda tashvish va noqulay his qilishadi. Shu o’rinda
Ya.A.Komenskiyning nasihatini eslash o’rinlidir: “Ko’zlar chayqalmasligi,
qichqirmasligi, qiyshaymasligi yoki dadillik bilan oldinga va orqaga yugurmasligi
kerak; boshqa tomondan, ular harakatsiz bir nuqtaga shoshilmasliklari kerak,
balki har doim kamtarona qarashlari va siz gaplashayotgan odamga qaratilgan
bo’lishlari kerak” [5].
U yoki bu darajada pedagogik muloqotni qamrab oladigan proksemik xatti-
harakatlarning madaniy o’ziga xos qoidalari orasida quyidagilarni ajratib
ko’rsatish mumkin:
- joy va masofani tanlash qoidalari (odamlarning jinsi, yoshi yoki ijtimoiy
mavqeiga, tanishlik darajasiga, o’zaro munosabat uslubiga, suhbat mavzusiga,
suhbat maqsadiga va boshqalarga nisbatan uchrashadigan joy). E. Xollning
ta’kidlashicha, odamlar orasidagi masofa muloqot sodir bo’ladigan kontekst,
shuningdek, muloqotning o’zi haqidagi ramziy xabar bo’lishi mumkin [6]. Ushbu
qoidalar proksemik va imo-ishorali xatti-harakatlarning kombinatsiyasi
imkoniyatini ta’minlashi kerak. Muloqot jarayonida o’qituvchi turli darajadagi
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
98
murakkablikdagi materialni tushuntirish uchun imo-ishoralar yordamida
o’quvchilarga yaqinlashishi yoki ulardan uzoqlashishi mumkin;
- aloqa paytida jismlarning fazoviy nisbiy holati va yo’nalishi qoidalari (yuz,
yuzma-yuz, yarim burilish, orqa yoki yonma-yon o’tirish, birovning oldida paydo
bo’lish, uzoqlashish, yon tomonga burilish, uzoq masofada turish). kimdir va
boshqalar). Bularning buzilishi qoidalar odatda odamlar tomonidan seziladi (va
ayniqsa ofisda, hamma o’qituvchini kuzatib turganda) va ular xatti-
harakatlarning axloqsiz yoki qabul qilinishi mumkin emasligini to’g’ridan-
to’g’ri aytishlari mumkin bo’lgan individual “sanktsiyalarga” olib kelishi
mumkin;
- muayyan kommunikativ vaznlarni belgilaydigan qoidalar turli fazoviy
parametrlar:
a) aloqa holatidagi ishtirokchilarning jinslari va o’rtasidagi kommunikativ
masofa turi o’rtasidagi madaniy o’ziga xos naqshlarni qayd etish;
b) aloqada uchinchi tomonlarning mavjudligiga turli madaniyatlarning
turlicha munosabatini aks ettirish;
v) madaniy qadriyat va funksional ahamiyatini aniqlash proksemik xatti-
harakatlar va boshqalar.
Umuman olganda, og’zaki bo’lmagan xatti-harakatlar qoidalarining
aksariyati (xususan, proksemik xulq-atvor) avtomatik tarzda kuzatilishini inkor
etib bo’lmaydi, shuning uchun ularning buzilishi nafaqat og’zaki bo’lmagan, balki
og’zaki tarzda ham aniq qayd etiladi (“yaqin kelmaslik” iboralari). men”),
shuning uchun o’qituvchi talabalar bilan aloqa o’rnatish uchun me’yorlarga rioya
qilishi kerak.
Agar biror kishi unga xalaqit berishga urinishlarga e’tibor bermasa, u o’ziga
e’tibor qaratadi va agar u suhbat davomida pauzalarga toqat qilmasa, u
shaxslararo o’zaro ta’sirga qaratilgan.
To’xtatib turish qobiliyati ajralmas bo’lishi mumkin, ular fikrlarni to’plash,
diqqatni jalb qilish yoki o’zgartirishga yordam beradi. Pauzani tinglash qobiliyati
aloqa jarayonida qo’shimcha ma’lumot olish imkonini beradi (jimlik sabablarini
talqin qilish).
Kulgi muloqot jarayonida keskinlikni bartaraf etishning universal
vositasidir. Ochiq kulish quvonch, zavq va rozilikni anglatadi. Kuchlanishni
kamaytiradigan kulgi, sherikga nisbatan munosabatni emas, balki kulgili narsaga
munosabatni aks ettiradi. Ko’rgazmali reaktsiya kostik, istehzoli, kinoyali kulgi
bilan ifodalanishi mumkin. Va nihoyat, sun’iy kulgi shaxsiy maqsadlarga
erishishga qaratilgan bo’lishi mumkin.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
99
Intonatsiya - bu tilning ovoz bilan bog’liq tovush vositasi. Bu his-tuyg’ular
va
his-tuyg’ularni, so’zlovchining odamlarga va o’z so’zlariga munosabatini
ifodalashning o’ziga xos usuli. Afsuski, intonatsiyalar hali yetarlicha
o’rganilmagan. Xilma-xillik va individuallik omili bizga intonatsiyalarning
yagona “ABC” ni yaratishga imkon bermaydi. Bundan tashqari, og’zaki
bo’lmagan ma’lumotlar bir akustik vosita bilan emas, balki bir vaqtning o’zida
bir nechta orqali uzatilishini unutmasligimiz kerak.
Ovoz talaffuzining sanab o’tilgan xususiyatlari etkazishi mumkin har xil
turdagi ma’lumotlar:
- estetik (baholovchi ma’lumot: yoqtirish - yoqtirmaslik, yoqimli - yoqimsiz
va boshqalar);
- hissiy (quvonch, g’azab, qo’rquv);
- individual-shaxsiy (tembr, ohang, intonatsiya, fonetika xususiyatlari);
- biofizik (insonning ma’lum bir tipologik guruhga mansubligi - jinsi, yoshi,
bo’yi, vazni);
- ijtimoiy-guruh (milliy va ierarxik-maqom belgilari: millat, millat);
Psixologik hissiy va kommunikativ o’ziga xos xususiyatlar, fazoviy
(ma’ruzachining pozitsiyasi: o’ng - chap, old - orqa, uzoqlashish - yaqinlashish),
tibbiy (ovoz apparatining buzilishi, umumiy tananing og’riqli holati).
Xulosa qilib aytganda, og’zaki bo’lmagan aloqa vositalari siz bilishingiz va
sharhlashingiz kerak bo’lgan turli xil belgilarning butun qatlamini o’z ichiga
oladi. O’zaro ta’sir jarayonida og’zaki bo’lmagan muloqot o’quv jarayonida
muhim rol o’ynaydi. Shunday qilib, o’qituvchi uchun nafaqat yuqori til
madaniyati, balki og’zaki bo’lmagan xulq-atvor madaniyati ham muhimdir,
chunki ma’lumki, og’zaki bo’lmagan muloqotning har xil turlari o’zlariga
qaraganda ancha ko’proq ma’lumotga ega.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Arzamastseva I.V. Semiotika: "Nazariy va amaliy tilshunoslik" ixtisosligi
talabalari uchun ma’ruza darslari uchun darslik [Matn] / I. V. Arzamastseva. –
Ulyanovsk: Ulyanovsk davlat texnika universiteti, 2009. – 89 b.
2. Stepanov, Yu. S. Semiotika [Matn] / Yu. S. Stepanov. – M., 1971. – 168 b.
3. Pospelov D.A., Osipov G.S. Amaliy semiotika // Yangiliklar sun’iy intellekt.
1999 yil. ÿ 1.
4. Ageev V.N. Semiotika. / V.N. Ageev. M.: "Ves Mir" nashriyoti, 2002. - 256 b.
5. Danesi, M. So’zboshi: Edusemiotics. I. Semetskiyda (Ed.), Semiotiucs ta’lim
tajribasi (vii-xi bet). Rotterdam: Sense nashriyoti.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
100
6. Abdusamatov, A., & Mavlyanov, A. (2022). Influence of the Perfective Working
Body of Fiber Cleaning Machines on the Aerodynamic Parameters. American
journal of science and learning for development, 1(2), 24-30.
