ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
64
MUAMMONING DOLZARBLIGI: 1-TIP QANDLI DIABET BILAN
OG‘RIGAN BOLALARDA JINSIY RIVOJLANISHNING O‘ZIGA
XOSLIKLARI
Mahmudjonov Jahongir Muxtorjon o`g`li
Farg‘ona Jamoat Salomatlik Tibbiyot Instituti
“Endokrinologiya“ yo‘nalishi magistri
https://doi.org/10.5281/zenodo.14799639
1-tip qandli diabet bolalik davrida eng ko‘p uchraydigan surunkali
kasalliklardan biri bo‘lib, nafaqat uglevod almashinuvining buzilishiga, balki
o‘sayotgan organizmning boshqa tizimlariga, shu jumladan jinsiy rivojlanishga
ham jiddiy ta‘sir ko‘rsatishi mumkin. Ushbu muammoning dolzarbligi quyidagi
omillar bilan belgilanadi:
Kasallikning tarqalishi:
Dunyo miqyosida:
Xalqaro Diabet Federatsiyasi (IDF) ma’lumotlariga ko‘ra,
dunyoda 1 milliondan ortiq bola va o‘smir 1-tip diabet bilan yashaydi va har yili
taxminan 100 000 yangi holat qayd etiladi. Kasallikning tarqalishi geografik
mintaqalarga qarab farq qiladi, Skandinaviya mamlakatlarida eng yuqori
ko‘rsatkichlar kuzatiladi.
O‘zbekistonda diabet bo‘yicha umumiy ma’lumotlar:
O‘zbekiston Sog‘liqni
saqlash vazirligi ma’lumotlariga ko‘ra, mamlakatda 245 mingdan ortiq diabet bilan
kasallanganlar ro‘yxatga olingan, ulardan 2,3 mingdan ortig‘i – bolalardir. Biroq,
bu raqam 1-tip qandli diabet va 2-tip qandli diabetni o‘z ichiga oladi va aynan 1-tip
qandli diabet bilan kasallangan bolalar soni haqida aniq tasavvur bermaydi.
Jinsiy rivojlanishga ta’siri
1-tip qandli diabet jinsiy rivojlanishning turli bosqichlariga sezilarli ta’sir
ko‘rsatadi. Kasallik metabolik va endokrin tizimlarda jiddiy buzilishlarga olib
kelib, bu jarayonlarning fiziologik muvozanatini o‘zgartiradi. Ushbu jarayon
quyidagi holatlarda yaqqol namoyon bo‘ladi:
1. Pubertat davrining boshlanishi va davom etishi
1-tip diabet bilan og‘rigan bolalarda pubertatning boshlanishi ko‘pincha
kechikadi. Bu insulin yetishmovchiligi va glyukozaning past darajadagi
utilizatsiyasi bilan bog‘liq. 2019-yilda Yevropada olib borilgan tadqiqotga ko‘ra, 1-
tip qandli diabet bilan og‘rigan o‘smir qizlarning 40 foizida birinchi hayz ko‘rish
sog‘lom tengdoshlariga qaraganda o‘rtacha 1-2 yil kechikkan. Tibbiy tadqiqotlar
natijasida 1-tip qandli diabet bilan og‘rigan bolalarning 30-50 foizida pubertat
davri davomida o‘sish gormoni (GH) va insulin o‘xshash o‘sish faktori-1 (IGF-1)
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
65
darajasining pasayishi kuzatilgan. Bu gormonal o‘zgarishlar jinsiy rivojlanish
jarayonlarini susaytiradi.
2. Gormonal disbalans
Gipotalamus-gipofizar-gonadal
o‘qi
faoliyatining
buzilishi
jinsiy
rivojlanishning turli bosqichlarida salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 2021-yilda AQShda
o‘tkazilgan tadqiqot natijalariga ko‘ra, 1-tip qandli diabet bilan og‘rigan bolalarda
luteinlashuvchi gormon (LH) va follikulani rag‘batlantiruvchi gormon (FSH)
sekretsiyasi sog‘lom tengdoshlariga nisbatan 25-30% past bo‘lgan.
3. Reproduktiv tizim muammolari
1-tip qandli diabet jinsiy gormonlar ishlab chiqarilishiga ta’sir ko‘rsatadi, bu
esa jinsiy rivojlanishning kechikishi, shuningdek, boshqa patologiyalarni keltirib
chiqarishi mumkin. Hindistonda olib borilgan 2020-yilgi tadqiqot natijalariga
ko‘ra, 1-tip qandli diabet bilan og‘rigan bolalarning 35 foizida testosteron yoki
estradiol darajalari normal ko‘rsatkichlardan sezilarli past bo‘lgan.
4. Psixologik va ijtimoiy ta’sirlar
Jinsiy rivojlanishdagi buzilishlar bolalarda va o‘smirlarda o‘zini past
baholash, ijtimoiy muammolar va psixologik stressga olib keladi. Bu esa
keyinchalik reproduktiv salomatlikka salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Finlyandiyada o‘tkazilgan tadqiqot natijalariga ko‘ra, 1-tip qandli diabet bilan
og‘rigan o‘smirlarning 60 foizi jinsiy rivojlanishdagi kechikish sababli ruhiy
tushkunlikka duch kelgan.
1-tip qandli diabet (T1DM) bolalar va o‘smirlar salomatligiga sezilarli ta’sir
ko‘rsatadigan surunkali kasallik bo‘lib, nafaqat metabolik muvozanatni buzadi,
balki jinsiy rivojlanish jarayonlariga ham ta’sir qiladi. Ushbu kasallik jinsiy
rivojlanishning kechikishi, gormonal disbalans, reproduktiv tizim muammolari
va psixologik holatning yomonlashuviga olib kelishi mumkin. Dunyo miqyosida
T1DM bilan og‘rigan bolalarning soni ortib borayotgani va bu masalaning
dolzarbligi jinsiy rivojlanish buzilishlarini erta aniqlash hamda samarali
davolash strategiyalarini ishlab chiqishni talab qiladi. Shunday qilib, T1DMning
jinsiy rivojlanishga ta’sirini chuqur o‘rganish bolalar hayot sifatini oshirishda
muhim ahamiyat kasb etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
https://diabetesatlas.org/
2.
http://www.minzdrav.uz/
3.
https://stat.uz/
4.
Allen, D. B., & Myers, S. E. (2006). Type 1 diabetes and puberty: Physiology,
complications, and the influence of glycemic control. Clinical Diabetes, 24(2),
82–88. DOI:10.2337/diaclin.24.2.82.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
66
5.
DF Diabetes Atlas (https://diabetesatlas.org)
6.
Allen, D. B., & Myers, S. E. (2006). Type 1 diabetes and puberty: Physiology,
complications, and the influence of glycemic control. Clinical Diabetes, 24(2),
82–88. DOI:10.2337/diaclin.24.2.82.
7.
Gerasimidi-Vazeou, A., & Kolokotroni, O. (2019). Impact of type 1 diabetes
on pubertal development. European Journal of Endocrinology, 180(4), R65–R74.
DOI:10.1530/EJE-19-0082.
8.
Salardi, S., & Zucchini, S. (2021). Hormonal and metabolic changes in
children with type 1 diabetes. Journal of Pediatric Endocrinology and
Metabolism, 34(5), 529–538. DOI:10.1515/jpem-2021-0004.
9.
Patil, M., & Giri, D. (2020). Reproductive health in type 1 diabetes: A focus
on endocrine disruption. Indian Journal of Endocrinology and Metabolism,
24(1), 45–53. DOI:10.4103/ijem.IJEM_140_20.
10.
Karjalainen, J., & Knip, M. (2019). Psychological impact of delayed puberty
in type 1 diabetes. Diabetes Care, 42(7), 1300–1307. DOI:10.2337/dc19-0013.
