O'zbek tilida daraja funksional -semantik maydoni

inLibrary
Google Scholar
Выпуск:
Отрасль знаний
CC BY f
1-27
1
0
Поделиться
Элмурадова, Л. (1970). O'zbek tilida daraja funksional -semantik maydoni. Каталог авторефератов, 1(1), 1–27. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/autoabstract/article/view/31245
Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

background image

background image


background image

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИИ ТАВСИФИ

Мавзунинг долзарблиги.

Тил миллатнинг зарурий шартидир. 1995 йил

21 декабрда Олий Мажлис янги таҳрирдаги «Давлат тили ҳақида»ги

Ўзбекистон Республикаси Қонунини' кабул қилди. Янги конунда

Ўзбекистонда юзага келган ижтимоий вокелик, узбек тилини ўрганиш

борасидаги илмий тадкиқотларга ҳам кенг ўрин берилиши инобатга олинди.

Узбек тили давлат тили сифатида Ўзбекистон Республикаси

Конституциясида расман эътироф этилди . "Халкимизнинг мукаддас

кадриятларидан бири бўлмиш она тилимиз ўзининг конуний макоми ва

ҳимоясига эга бўлди. Бу Ватанимиз тарихида том маънодаги буюк воқеа

эди"

3

.

Мустакиллик барча соҳалар каторида тилшуносликда ҳам туб

ўзгаришларга замин яратди. Бундай ўзгаришлар самараси, аввало, илмий

тадкиқотларнинг

кенг

йўлга

кўйилганлигида,

илмий

тадкиқот

натижаларининг амалиётга жорий этилишида яккол намоён бўлмокда. Узбек

тилининг ўзига хос хусусиятларини тахлил этиш, соханинг ўрганилмаган

муаммоларини тадқик этиш муҳим аҳамият касб этмоқда. Жумладан, узбек

тилида даража функционал-семантик майдони, хусусан, белги даражаси

микромайдонини илмий-назарий асосда ўрганиш ва илмий-амалий жиҳатдан

тахлил этиш бугунги кунда узбек тилшунослигида ҳал қилиниши лозим

бўлган долзарб масалалардан бири хисобланади. Зотан, тил мураккаб

ижтимоий, биологик-физиологик ходиса сифатида коммуникатив,

эмоционал-экспрессив. аккумулятив функцияларни бажаради. Тилнинг

эмоционал-экспрессив

функциясининг

намоён

бўлишида

даража

тушунчасининг тахлили мухим ахамият касб этади.

Узбек тилшунослигида даражаланиш тушунчасининг ўзига хос жиҳатлари

тадкик этилган

4

. Ҳозирга кадар амалга оширилган тадкикотларда даража

тушунчасига, асосан, муайян туркумнинг - сифат туркумининг категориал

формаси сифатида кдралган. Натижада даража тушунчасининг морфологик

ифодасини талкин килишда бошка грамматик категория элементлари

қориштириб юборилган ўринлар кузатилади. Узбек тилида даража

тушунчаси тил сатхларида турли воситалар оркали ифодаланади ва яхлит

функционал-семантик майдонни ташкил этади.

Грамматик маънони ифодаловчи кўплаб воситалар грамматик категория

сифатида каралганидан жуда кўпгина эркин синтактик бирикмалар ҳам

грамматик категорияга нисбат берилади ва натижада даражанинг

морфологик ифодаси билан бошка ҳодисалар кориштирилади. Аслида узбек

_________________________

1

Ўзбекистон Республикасининг "Давлат тили хакида" (янги тахрирда)ги Қонуни // Халк сўзи.

-

Тошкент. 1995.-29 декабрь.

2

Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. - Тошкент: Ўзбекистон, 2008. - Б 7 Каримов

И. Юксак маънавият- енгилмас куч. - Тошкент Маънавият, 2009. -Б. 85.

Маъруфов З.М. Узбек тилида сифатларнинг киёсий даражалари // Узбек тили грамматикасидан

материаллар. Ўзбекистон Фанлар академияси Тил ва адабиёт институти асарлари. - Тошкент, 1949;

Бозоров О. Узбек тилида даражаланиш: Филол. фанларид-ри ... дисс. автореф. - Тошкент, 1997.


background image

тилида мазкур маънолар турли сатҳларда турлича воситалар билан

ифодаланади ва улар битта функционал-семантик майдонни ташкил этади.

Кесимлик, бўлишли-бўлишсизлик, харакат тарзи каби гетероген шакллар,

хусусан, даража тушунчасини ҳосил қилувчи шакллар мазкур нуктаи

назардан махсус тадкик этилмаган. Тилшуносликда таъкидланган

категориялар доирасидаги мавжуд муаммолар уни функционал-семантик

майдон сифатида ўрганиш асосидагина бартараф этилади.

Узбек тилшунослигида даража тушунчасининг намоён бўлиши, уни ифода

этувчи воситалар, даражаланиш ходисасининг сатхлараро хусусияти, даража

тушунчасининг лексема семантикасидаги функционал маънолар билан

боғлик ҳолда намоён бўлиши монографик планда махсус тадкик этилмаган.

Турли воситалар оркали хилма-хил кўринишларда намоён бўладиган

даражаланиш ҳодисаси яхлит бир функционал-семантик майдон сифатида

ўрганилмаган. Даража тушунчасини категориал бирликдан кенгрок доирада

караш, функционал-семантик майдон сифатида таҳлил этиш ва мазкур

майдон узвларини белгилаш, воситаларини аниклаш диссертация

мавзусининг долзарблигини белгилайди.

Муаммонинг ўрганилганлик даражаси.

Лингвистик майдон назарияси

Г.Ипсен

,

И.Триер

6

,

В.Порциг

7

.

Л.Вайсгербер

8

,

А.В.Бондарко

9

,

А.М.Кузнецов

10

каби жаҳон тилшунослари номи билан боғлик. Майдонни

тилшуносликда умумий семемага эга, бир архисема билан бирлашувчи

лексик бирликлар мажмуи сифатида тушуниш XIX асрдан, хусусан

М.М.Покровский тадкиқотларидан бошланган". Дастлаб майдон назарияси

тилнинг лексик сатҳида ўрганилиб, тезауруслар яратиш, идеографик

лугатчилик амалиёти учун хизмат килган

1

. Узбек тилшунослигида ҳам

лексик ёки синтактик бирликлар мажмуасига майдон сифатида караш

мавжуд. Т.Мирзакулов, Ш.Искандарова, М.Абдувалиев, Ҳ.Ҳожиева,

Ф.Сафаров тадкикотларида лингвистик ҳодисалар тизим сифатида майдон

асосида тахдил килинган

13

.

_______________

5

Ipsen G. Der atte Orient und die Indogermanin // Festschrift fur Wortstchreiberg. - Heidelberg. 1924. - 102 s.

Trier J. Einleitung //Der deutsche Wortschatz lmSinnbezirk des Verstandes. - Heidelberg, 1931. - 187 s

7

Porsig W Das

Wunder der Sprache. - Bern, 1957. - 67 s.

Weisgerber L Grundzuge der Inhaltsbezogenen Graminatik. - Dusseldorf, 1962. - 77 s.

9

Бондарко А. В. Грамматическая

категория и контекст. - Л.: Наука, 1971. - 116 с; IIIv муаллиф. Теория морфологических категорий. - Л: Наука, 1976. -

256 с; Шу муаллиф. Принципы функциональной грамматики и вопросы аспектологии. - Л.: Наука, 1983. - 208 с; Шу

муаллиф. Функциональная грамматика.

-

Л.: Наука, 1984. - 136 с.

Кузнецов A.M. Поле / Лингвистический энциклопедический словарь. - М.: Советская энциклопедия, 1990.-С. 380-

381.

11

Покровский М. М. Избранные работы по языкознанию. - М.: Наука, 1954. - 382 с.

и

Апресян Ю.Д. Дистрибутивный анализ значений и структурные семантические поля // Лексикографический

сборник. Вып. V. - М, 1962. - С. 52-72; Караулов ЮН Общая и русская идеография.

-

М.: Наука, 1976; Уфимцеьа А. А. Теории «семантического поля» и возможности их применения при изучении

словарного состава языка // Вопросы теории языка в современной зарубежной лингвистике. -М.: Наука, 1961.-С. 30-64.

1

Искандарова Ш. Узбек тили лексикасини иазмуний майдон сифатида ўрганиш (шахе микромайдони): Филол.

фанлари д-ри ... дисс. автореф -Т., 1999; Абдувалиев М. Тусиқсизлик майдони ва уни ташкил этувчи синтактик

бирликлар // Узбек тили ва адабиёги. - Тошкент, 1988. - № 4. - Б. 62-66; Мирзак>лов Т. Узбек тили морфем

парадигматикаси ва синтагматикаси масалалари: Филол. фанлари д-ри ... дисс. автореф.

-

Тошкент, 1994; Ҳожиева Ҳ. Узбек тилида хурмат майдони ва уникг лисоний-нуткий хусусияти: Филол. фанлари

номзоди ... дисс. -Самарканд, 2001; Сафаров Ф Узбек тилида сон-миқдор микромайдони ва унинг лисоний-нутқий

хусусияти: Филол. фанлари номзоди ... дисс. - Самарканд, 2004.


background image

Узбек тилидаги даража маъносини ифодаловчи воситалар А.Н.Кононов,

Т.И.Грунина, А.Ғуломов, С.Н.Иванов, М.Аскарова, Ғ.Абдураҳмонов,

Ҳ.Неъматов, Р.Расулов ва уларнинг издошлари томонидан атрофлича тадкиқ

этилган

14

. Сифат ва унинг даража категориясини ўрганишда З.Маъруфов,

А.Мадраҳимов, И.Ҳамдамова, М.Содиқова, СҒиёсов, М.Қўлдошев, Ким

Бьёнг Иль тадкикотлари эътиборга молик

15

. Сифат ва унинг даража

категорияси туркий тиллар доирасида ҳам ўрганилган

16

.

Узбек тилида даража маъносининг ифодаланиши даража билдирувчи

лексемалар, даража морфологик категорияси, даража-микдор холи, даража-

миқдор эргаш гапли кўшма ran сифатида турли томондан алохида-алоҳида

ўрганилган. Бу масала, айниқса, А.Ғуломов, М.Аскарова, Ғ.Абдурахмонов ва

уларнинг издошлари томонидан атрофлича тадкик этилган. Даража

тушунчаси,

унинг

хусусиятлари

О.Бозоров,

Ш.Шаҳобиддинова

тадкикотларида, кисман, Ф.Нажмиддинов диссертациясида ёритилган .

Даража тушунчаси ҳакидаги мулоҳазалар айрим дарелик, кўлланмаларда хам

келтирилган

18

.

Қайд этилган тадкиқотларда даража тушунчаси, асосан, грамматик

категория сифатида нисбатан тор доирада таҳлил килинган. Даража

тушунчасининг грамматик категория доирасига сиғмаслиги, унинг

сатхлараро намоён бўлиши хакида баъзи мулоҳазалар билдирилган бўлса-

_______________

14

Мадрахимов А. Узбек тилида сифат ва янги ясалган сифатлар масаласига дойр // Известия АН

УзССР. Серия общественных наук. - Ташкент, 1957. - № 1. - С. 41-47; Маъруфов 3. М. Узбек тилида

сифатларнинг киёсий даражалари // Узбек тили грамматикасидан материаллар. Узбекистан Фанлар

академияси Тил ва адабиёт институти асарлари. - Тошкент, 1949. - К. 1. - Б. 131-143.

15

Маъруфов 3. М. Узбек тилида сифатларнинг киёсий даражалари / Узбек тили грамматикасидан

материаллар. Узбекистан Фанлар академияси Тил ва адабиёт институти асарлари. - Ташкент, 1949;

Мадрахимов А.Прилагательные новообразования в современном узбекском языке Дисс. ...канд. филол. наук.
-

Ташкент, 1955; Содикова М. Узбек тилида ранг-туе билдирувчи сифатлар: Филол. фанлари номзоди ...

дисс. - Тошкент, 1963; Ҳамдамова И Узбек тилида сифатларнинг маъно турлари ва уларнинг узбек тили

изохли лугатида берилиши:Филол. фанлари номзоди ... дисс. - Тошкент,1964; Гиясов С. Семантическая

структура и компонентный анализ качественных прилагательных узбекского языка: Дисс... канд. филол.

наук. - Ташкент, 1983; Исхаков Ф. Г. Имя прилагательное - М.: Ист срав.грам.тюрк яз., 1987. П. - С 143-145;

Кулдошев М. Ҳозирги узбек тилида сифат ясовчи иақсулдор аффикслар: Филол. фанлари номзоди ... дисс. -

Тошкент, 1994; Ким Бьёнг Иль. Семантико-грамматические и стилистические особенности однокоренньгх

прилагательных с различной аффиксальной частью в современном узбекском языке: Дисс. ... канд. филол.

наук. - Ташкент. 2000; Мамаражабова 3. Узбек тилида сифатларнинг коннотатив маънолари: Филол.

фанлари номзоди... дисс -Тошкент, 2004.

Хаметова А. Превосходная и преувеличительная степени имён прилагательных в тюркских языках (на

материалах современных узбекского, уйгурского, казахского и туркменского языков): Автореф. дисс. . .

канд. филол. наук. - Ташкент: Фан, 1969. - 30 б.

Базаров О. Узбек тилида даражаланиш: Филол. фанлари д-ри .. дисс. автореф. -Тошкент, 1997;

Нажмиддинов Ф. Адъектив лексемаларда семалар таснифи ва семалараро иуносабат турлари: Филол.

фанлари номзоди ... дисс. - Навоий, 2000.

18

Узбек тили грамматикаси. Т. I. - Тошкент: Фан, 1975. - Б. 298-300; Расулов Р., Нарзиева М.

Лексикологияни ўрганиш / Олий ўкув юртлари учун, - Тошкент: Укитувчи, 1992. - Б, 23; Шоабдурахмонов

Ш., Аскарова М., Ҳожиев А. ва б. Ҳознрги узбек адабий тили. [ кием / Педагогика институтларининг

филология факультети студентлари учун дарелик. -Тошкент: Укитувчи, 1980. - Б.256; Назаров К., Убаева Ф ,

Наримонова М, Сайфуллаева Р. Қўшма ran компонентларини системали ўрганиш масаласига дойр / Ҳозирги

узбек адабий тилининг тараккиёт йуналишлари. Илмий мақолалар тўплами. - Тошкент: ТошДУ, 1990. - Б.
16-

26; Турсунов У., Мухторов Ж., Рахматуллаев Ш Ҳозирги узбек адабий тили Олий ўкув юртлари

филология факультетлари талабалари учун дарелик, - Тошкент Узбекистон, 1992. - Б. 283: Ш. Рахматуллаев.

Ҳозирги адабий узбек тили. -Тошкент: Mumtozso'z, 2010. 1-қисм.


background image

да

19

, даража тушунчаси функционал-семантик майдон асосида махсус тадкик

этилмаган.

Диссертациянинг илмий-тадқикот ишлари режаларн билан

боғлнқлиги.

Тадкикот мавзуси Қарши давлат^ университетининг Узбек

тилшунослиги кафедрасида ўрганилаётган "Узбек тилшунослигининг

долзарб муаммолари" мавзусидаги тадкикот таркибига киради.

Тадкиқотнинг максади.

Тадқикотнинг максади узбек тилидаги даража

тушунчасини функционал-семантик майдон сифатида таҳлил қилиш, даража

майдонини ифодаловчи воситаларни ажратиш, мазкур воситаларнинг даража

функционал-семантик майдонидаги ўрнини белгилаш, шу асосда даража

функционал-семантик майдони таркибини аниклаш, даража тушунчасини

илмий асосда ёритишдан иборат.

Тадқнкот вазифалари.

Ушбу мақсаддан келиб чиккдн хрлда куйидаги

вазифалар белгиланди:

-

даража тушунчасини майдон сифатида ўрганиш, даража

тушунчасининг лисоний воситалари - фонетик, лексик, морфологик,

синтактик усуллар ва нолисоний воситалари ҳамда улар ўртасидаги

мутаносибликни, яхлит тизимни илмий асослаш;

-

даража функционал-семантик майдони таркибини аниклаш;

-

даража функционал-семантик майдонини ифода этувчи воситалар

таркибининг турли эканлиги, узбек тилида морфологик воситанинг даража

функционал-семантик майдони ядросини, даража ифодаловчи лексемалар

даража функционал-семантик майдони марказини, бошқа - синтактик,

услубий, нолисоний воситалар даража функционал-семантик майдони

чегарасини ташкил этишини асослаш:

-

даража функционал-семантик майдони воситаларининг лисоний,

функционал-семантик хусусиятларини ўрганиш; даража ифодасидаги ўрнини

кўрсатиш;

-

даража функционал-семантик майдони воситаларининг семантик

таркибини аникдаш;

-

даража функционал-семантик майдони тушунчасининг нуткий

вокеланиши, даража тушунчасини ифодаловчи воситаларнинг ўзаро узвий

муносабатини ёритиш, даража тушунчасини вокелантирувчи бошка

омилларни аниклаш;

-

даража тушунчасининг лексемалар оркали реаллашувида

морфологик, синтактик, услубий воситаларнинг ўрни, морфологик шакл

ифодаланишида лексик, синтактик ва услубий омилларнинг аҳамиятини

илмий асосда баҳолаш.

Тадқикот объекты ва предмети.

Даража тушунчаси акс этган нуткий

бирликлар, даража функционал-семантик майдони ташкил этувчилари

ўртасидаги муносабат тадқикот объектини ташкил этади.


____________

Рахиатуллаев Ш, Ҳозирги адабий узбек тили. -Тошкент: Mumtoz so'z, 2010.


background image

Узбек тилида даража тушунчасининг майдон сифатидаги мохдяти,

ифода воситалари, даража функционал-семантик майдони таркибий

кисмлари тадқиқот предметини белгилайди.

Тадкикот методлари.

Тадкикотнинг методологик асосини И.Каримов

асарларида акс этган миллий ғоя, миллий тилни такомиллаштиришга

йўналтирилган

карашлар,

диалектиканинг

билиш

назарияси,

тилшуносликнинг нутк ва лисон, тил ва нутк дихотомиясига асосланган

таълимоти,

Г.Ипсен'

0

,

И.Триер

21

,

В.Порциг

22

,

Л.Вайсгербер`

3

,

М.М.Покровский, А.В.Бондарко, Ҳ.Неъматов. Э.Бегматов, Т.Мирзакулов,

А.Собиров, Ш.Искандарова тадқикотларидаги майдон ва даража

тушунчасига оид илмий фикрлар ташкил этади.

Тадкикот жараёнида статистик, компонент тахлил, анализ, синтез

методлари ва киёслаш усулидан фойдаланилди.

Ҳимояга олиб чиқилаётган асосий холатлар:

1.

Лисоний ҳодисаларни лексик парадигмалар, морфологик

категориялардан фаркди равищда кенг кўламли яхлитлик - функционал-

семантик майдон сифатида ўрганиш узбек тилшунослигида янги

йўналишлардан бири хдообланади. Муайян ҳодисанинг реаллашувида бошка

лингвистик вокеликлар ўзаро алоқадорликда, мутаносибликда намоён

бўлади. Шу боис мазкур ходисаларни бир бутунликда, яхлит тизим сифатида

караш зарурати юзага келади. Даража тушунчасини функционал-семантик

майдон сифатида тахлил этиш ҳодисанинг моҳиятини кенгрок ёритиш

имконини беради.

2. Майдон лисоний-нуткий вокелик сифатида ўзида тилнинг диалектик

карама-қарши муносабатини акс эттиради. Аслида майдон воситалари

орасидаги муносабат лисоний бўлиб, улар ўртасидаги алоқадорлик кўп

холларда эътибордан четда колади. Шу ўринда майдон тушунчасини ифода

этувчи воситаларнинг ўзаро мутаносиб, бир-бирини тўлдирувчи

муносабатини назарда тутиш лозим бўлади. Негаки, тилнинг катьий

конуниятига кўра нутк жараёнида лингвистик бирликлар нисбатан кенг

семантик доирани камраб олади.

3. Функционал-семантик майдон термини майдон тушунчасининг

лисоний ҳодиса (тил ҳодисаси) эканлигига ишора килиши билан бирга, унинг

мохиятини хам ўзида тўликрок акс эттиради. Чунки майдон тушунчасида

бирликларнинг бир хил семантик вазифа ифодалашига эътибор қаратилади.

Функционал-семантик

майдон

термини

ходисанинг

лингвистик

(социолингвистик эмас) аспектда тахлил этилаётганлигини ҳам таъкидлайди.

4. Узбек тилида даража тушунчасига бўлган муносабатда якдиллик

мавжуд эмас Бу холат даража тушунчасини ифодаловчи воситаларнинг хилма-

хиллиги, камрови кенглиги, аникроғи, грамматик категория ўлчовларига

______________

20

Ipse» G. Der alte Orient und die Indogermanin // Festchrift fur Wordchreiberg.

-

Heidelberg. 1924. - 102 s.

21

TrierJ. Der deutsche Wortsatz im Simbolik der Verstandes (Die Geshtute eines, einen spraclilichen Feldes)

-Heidelberg, 1931.- 187 s.

22

Porsig W. Das Wurder der Sprache. - Bern. 1957. - 67 s.

23

Weisgerber L Gruiidsuge der hihaltsbesogenen Grammatik. - Dusseldorf, 1962. - 77 s


background image

мувофиқ эмаслиги билан белгиланади. Бу эса даража ҳодисасини грамматик

категориядан кенгрок тушунча - функционал-семантик майдон сифатида

ўрганиш учун етарлича асос бўлади.

5. Белги даражаси микромайдонини ифодаловчи воситалар функционал-

семантик майдон таркибини ташкил килувчи белги даражаси микромайдони

ядро, марказ ва чекка кием воситаларига бўлинади. Даража функционал-

семантик майдон таркибини белгилашда куйидаги омилларга эътибор

кзратиш лозим:

-

даража функционал-семантик майдони таркибини ташкил этувчи

воситаларнинг кўлланиш даражаси;

-

даража функционал-семантик майдони воситасининг киёсга

муносабати ва уни мустақил ҳолда ифодалай олиш даражаси;

-

даража функционал-семантик майдонидаги қайси узвнинг белги

микромайдонига кўпрок хосланганлиги.

6.

-

роқ

шакли даража функционал-семантик майдони тушунчасининг

асосий воситаси бўлиб, майдон ядросини ташкил қилади. Чунки бу шакл

асосан белги даражасини ифодалаш учун хосланган ва унда даражанинг

асосини ташкил этувчи киёс яққол сезилиб туради. Шунингдек, -рок шакли

мазкур функцияни бажариш учун турли шакл ва воситалар билан биргалиқда

изчил ишлатилади. Ушбу шаклнинг қўлланиши даражанинг турлари (оз.

ўртача, кўп) билан ҳам чекланмаган.

7.

Х,аммадан/барчадан

сўзлари даража тушунчасини ифодаловчи

воситалар сирасида муҳим ўрин тутади. Бу эса унинг даража ифодаловчи

асосий бирлик сифатида каралишига асос бўлади.

8. Айрим даража функционал-семантик майдони воситалари белгини

маълум бир сифатларда кўрсатиш билан чекланган, шу билан биргаликда,

даражани, асосан, белги микромайдонида ифодалай олиши уларни майдон

марказий бирликлари сифатида баҳолаш имконини беради.

9. Майдоннинг чекка қисмини куйидаги воситалар ташкил килади:

сифатнинг луғавий маъноси, отнинг лугавий маъноси, сифатдош, ибора,

такрорий сўз, нолисоний восита (имо-ишора, сўзловчининг субъектив

муносабати). Бу воситалар нафакат белги даражаси микромайдони, балки

бошка даража микромайдонига хос тушунчаларни ифодалаш хусусиятига

хам эга. Бу эса уларнинг майдон чеккасидан ўрин олишини таъминлаган.

1

0. Белги даражаси микромайдонининг чекка қисмида белгининг ортик-

камлиги лисоний ва нолисоний воситалар ёрдамида ифодаланар экан, бунда

"киёс" семаси ноль даражага тушади, асосан ортиклик ёки камликка эътибор

устуворлашади.

11.

-

роқ

шаклли қолипнинг нуткий вокеланишида умумий маъно

фаркланиши учун грамматик омил хал килувчи ахамиятга эга бўлса,

микромайдон ядровий воситаси сифатида қолипнинг то нуткий

воқеланишгача бўлган холатларида луғавий-маъновий омил, нуткий

маъноларнинг фаркланиши учун турли лисоний ва нолисоний омиллар

мухим ўрин тутади.


background image

12.

Энг

шаклли даража воситасининг нуткий вокеланишида грамматик

(морфологик) ва луғавий воситалар муҳим фаркловчи омил бўлиб хизмат

килади. Хусусий маъноларни фарклашда морфологик, синтактик, услубий ва

албатта, нолисоний омилларнинг роли устувордир.

13. [ҳаммадан/барчадан + шахени тавсифловчи даражаланувчи сифат =

шахени тавсифловчи сифат орттирма даражасининг белгиланган қиёсий

даражаси] морфологик колипни синтактик колипдан мантикий-фонетик ва

ўзига ёндош оралиқ қолипдан морфологик қолип фаркдайди ва нутққа олиб

чикади. Турли эгалик шаклидаги [ҳаммасидан/барчасидан + умуман

даражаланувчи сифат = сифат орттирма даражасининг белгиланган қиёсий

даражаси] колипи модификацион кўринишлари семантик омил (шахе ва сон

маънолари асосида) фаркланади ва қолипнинг кейинги тармокланиши

сифатнинг даражаланувчи луғавий-маъновий гуруҳларига таянади.

14. [оч/ним + ранг билдирувчи сўз = рангнинг белгиланмаган қиёсий

камлиги даражаси] қолипининг ҳосиласи айрим сўзлар билан чекланган.

Масалан,

оқ, цора

каби сўзлар бу колип узви бўла олмайди. Қолип ўта

хусусий табиатга эгалиги туфайли унинг бошқа крлиплардан фаркланиши

парадигматик ва вокеланиши луғавий омиллар асосида юз беради.

15. [хиёл+сифат+рок=сифатий белгининг белгиланмаган қиёсий ва

бетараф ортиқлик/камлик даражаси], [от + -га қараганда+сифат ...роқ =

сифатий белгининг белгиланган қиёсий ва бетараф ортиқлик/камлик

даражаси] (вариантлари,

-

га нисбатан ...роқ, -дан кўра ...роқ, -дан ҳам -роқ

воситали ) каби хусусий қолиплар

-

роқ

шаклли морфологик колипнинг

ҳосилалари бўлиб, улар даража функционал-семантик майдони марказий

воситалари сифатида намоён бўлади. Бу қолипларни фаркловчи омиллар

лексик-морфологик-синтактик характерга эга.

Лугавий маъно воситасида ифодаланадиган белги даражасини

воқелантирувчи омил синтактик характерга эга. Нолисоний восита

воқеланиши учун нуткий шароит ва нуткнинг ижтимоий хосланганлиги

аҳамиятли.

16. Даража функционал-семантик майдон таркибини белгилаш куйидаги

омиллар асосида амалга оширидди: даража функционал-семантик майдони

таркибини ташкил этувчи воситаларнинг кўлланиш миқдори; даража

функционал-семантик майдони воситасининг киёсга муносабати ва уни

мустақил ҳолда ифодалай олиш даражаси; ядро кисмининг белги

микромайдонига кўпрок хосланганлиги аникланди.

Ишнинг илмий янгилиги

куйидагиларда намоён бўлади:

-

даража ҳодисаси илк марта функционал-семантик майдон сифатида

олиниб, уни ифодаловчи фонетик, лексик, морфологик, синтактик ва

нолисоний воситалар биргаликда бир-бирини тўлдирувчи яхлит тизимни

ташкил этиши асосланди;

-

даража функционал-семантик майдони тушунчасини ифодаловчи

воситалар таркиби аникланди;

-

даража функционал-семантик майдони тушунчасини ташкил этувчи

воситаларнинг лисоний, функционал-семантик хусусиятлари ўрганилди;


background image

-

даража функционал-семантик майдони воситаларининг семантик

таркиби аникланди, улардаги асосий, ёндош ва ҳамрох маъно кўрсатилди;

-

даража функционал-семантик майдони тушунчасини ифодаловчи

воситаларнинг нутқий воқеланиши ва бунда уларнинг ўзаро мутаносиблиги,

бир-бирини тўлдириш хусусияти хамда уларни вокелантирувчи бошка

омилларнинг ўрни аникланди;

-

даража тушунчасини ифодаловчи лексемалар маъносининг

морфологик, синтактик, услубий воситалар ёрдамида реаллашуви, даража

тушунчасини ифодаловчи грамматик (морфологик) шакллар маъносини

лексик, синтактик ва услубий воситалар ёрдамида акс эттириш хамда

уларнинг фаркди жиҳатларига эътибор қаратилди.

Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамняти.

Гадки кот

натижаларининг назарий аҳамияти узбек тилидаги яхлит тизим ҳолатидаги

ҳодисалардан бири бўлган даража тушунчасининг муайян туркумга хос

грамматик категория сифатида эмас, балки кенгроқ тушунча - функционал-

семантик майдон сифатида ўрганилганлиги, даража функционал-семантик

майдони таркибий кисмларинининг аникланганлиги, майдон тилнинг яхлит

тизимийлигини лисоний воситалар ёрдамида далиллаш омили эканлиги

асосланганлиги билан белгиланади.

Тадкикот натижаларининг амалий ахамияти грамматик категория ва

бошка лисоний ходисалар таълимини мукаммаллаштиришга хизмат

килишида, олий таълимда узбек тили морфологияси ва лексикаси

масалаларини ўкитишда, функционал-семантик майдонлар бўйича махсус

курсларни ташкил этишда, тилшуносликнинг тегишли сохалари бўйича

дарслик ва ўкув кўлланмалари яратиш жараёнида кўринади.

Натижаларнинг жорий этилиши.

Тадкикотнинг илмий натижаларидан

Қарши давлат университетида "Тилшунослик назарияси", "Тилшуносликка

кириш", "Умумий тилшунослик", "Ҳозирги узбек адабий тили" фанларини

ўқитишда фойдаланилмоқда.

Тадқикот натижалари бўйича Қарши давлат университети Узбек

тилшунослиги кафедраси кошидаги илмий-назарий семинар мажлисларида,

ёш олимлар конференцияларида маърузалар килинган.

Ишнинг синовдан ўтиши.

Тадкикот мавзуси Кдрши давлат университети

илмий кенгашида тасдиқланган (2006 йил 30 ноябрь, 12-сонли баённома) ва
OAK

бюллетенида эълон килинган (2007 йил №1, 132-6.) Диссертация Узбек

тилшунослиги кафедрасида (2011 йил 31 май, 11-сонли баённома),

шунингдек, УзР ФА Тил ва адабиёт института хузуридаги ДК.015.04.01

рақамли фан доктори илмий даражасини олиш учун диссертациялар ҳимояси

бўйича Ихтисослашган кенгаш кошидаги илмий семинарда (2011 йил, 7

октябрь, 7-сонли баённома) мухокама килиниб, ҳимояга тавсия этилган.

Натижаларнинг эълон қилинганлиги.

Диссертациянинг асосий

мазмуни республика илмий журналларида ва илмий тўпламларида эълон

килинган мақолаларда, олий ўқув юртлари профессор-ўкитувчиларининг

илмий-назарий анжуманлари материалларидаги 8 та макрлада акс этган.


background image

Шунингдек, битта илмий мақола Россиянинг Тамбов

шаҳри "Филологические науки" (2010 йил №2) журналида эълон килинган.

Диссертациянинг тузилиши ва хажми.

Тадкикот кириш, уч боб, хулоса,

фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. Диссертациянинг умумий

хажми 126 сахифани ташкил этади.

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ

Диссертациянинг

Кириш

кисмида мавзунинг долзарблиги асосланган,

ўрганилиш даражаси ёритилган, тадкикот максади, вазифалари, назарий ва

амалий аҳамияти, методлари, ҳимояга олиб чикилаётган асосий холатлар,

ишнинг жорийланиши ва синовдан ўтиши, натижаларнинг эълон

килинганлиги, тадкикотнинг тузилиши ҳакида маълумот берилган.

I

боб

"Функционал-семантик майдон ва даража маъносининг

ифодаланиши"

масаларига бағишланган бўлиб, икки кием асосида

ёритидди.

1.1.

"Функционал-семантик майдон талк/ини ва даража маъноси"

деб

номланган биринчи киемда "майдон" тушунчаси, терминнинг тилшуносликка

олиб кирилиши, "майдон" тушунчасининг "категория" тушунчасидан фаркли

жиҳатлари, тил ходисаларини майдон сифатида ўрганишга бағишланган

тадкикотлар борасида фикр юритидди.

Майдон назарияси бўйича жахон тилшунослигида бир катор ишлар амалга

оширилган. Майдон тушунчаси аслида физика соҳасида пайдо бўлган бўлиб,

«физик ҳодиса вокеланадиган ёки унинг таъсири пайдо бўладиган фазо»

24

сифатида изоҳланади. А.Уфимцева семантик майдон назарияси ва унинг

луғат таркибини тахлил килишдаги имкониятларини ёритди .

Хусусан, узбек тилшунослигида ҳам лексик ёки синтактик бирликлар

мажмуасига майдон сифатида каралган тадқиқотлар мавжуд .

А.М.Кузнецов таъкидлаганидек, тадкиқотчилар кўп холларда лексик

майдонни лексик-семантик гурухга, лексик парадигмага маънодош

тушунчалар сифатида карайдилар

27

. Бу борада Т. Мирзақуловнинг «Майдон

нуқтаи назаридан ёндашилганда у тилнинг бир неча сатх ходисаларини

туташтириб, сатҳлараро фаркка чек кўяди, парадигма эса бир сатҳ доирасида

бўлиб, сатхлараро чегарани саклайди» деган фикри эътиборлидир .


____________________

Узбек тилининг изохли лугати. Т. I. - М.: Русский язык, 1981.-Б.442.

25

Уфимцева А. А. Теории «семантического поля» и возможности их применения при изучении

словарного состава языка / Вопросы теории языка в современной зарубежной лингвистике. - М.:

Наука, 1961. -С.30-64.

26

Искандарова Ш. Узбек тили лексикасини мазмуний майдон сифатида ўрганиш (шахе

микромайдони): Филол. фанлари д-ри ... дисс. автореф. -Тошкент. 1999; Абдувалиев М.

Тўсиқсизлик майдони ва уни ташкил этувчи синтактик бирликлар // Узбек тили ва адабиёти. -

Тошкент, 1988. - № 4. - Б. 62-66; Менглиев Б. Лисоний тизим яхлитлиги ва унда сатхлараро

муносабатлар; Филол. фанлари д-ри ... дисс. автореф. -Тошкент, 2002. - Б47.

Кузнецов А М. Поле // Лингвистический энциклопедический словарь. - М.: Советская

энциклопедия, 1990 -С. 380-381.

л

Мирзакулов Т. Узбек тили морфем парадигматикаси ва синтагматикаси масалалари: Филол.

Фанлари д-ри ... дисс. автореф. - Тошкент, 1994. - Б. 18-19.


background image

Турли тилшунослар томонидан майдон, унинг воситалари, чегараси,

таркиби каби масалалар турлича талкин қилинган. Функционал-семантик

майдон (хусусан, А.В.Бондарко тадкиқотларида) ҳакида ҳам фикрлар бўлиб,

уларда майдон бир сатҳ доирасидан чиқиб, бутун тилни камраб олиши

айтилади

29

. Функционал-семантик майдон термини майдон тушунчаси

талкинининг бирмунча такомиллашганлигидан далолат беради.

Тадкикотимизда "майдон" терминига нисбатан конкретрок, аникрок

бўлган

функционал-семантик майдон

терминидан истифода этдик. Зотан, бу

термин майдон тушунчасининг лисоний ҳодиса эканлигига ишора килиш

билан бирга, унинг моҳиятини ҳам ўзида нисбатан тўлиқроқ акс эттиради.

Чунки майдонда асосий эътибор бир хил маъновий вазифа ифодалашга

қаратилади. Шунингдек,

функционал-семантик майдон

термини, ҳодисанинг

лингвистик аспектда текширилаётганлигини ҳам таъкидлайди.

1.2.Ўзбек тилида даразка тушунчасини ифодаловчи воситаларнинг

ўрганилиши.

М.Содикова белги билдирувчи лексемаларнинг маъно

хусусиятлари, ранг-туе билдирувчи сифатларнинг семантик хусусиятларини

ёритди . Олима "Узбек тилида вариантдошлик" китобида от, сифат,сон,

олмош, феъл туркумидаги вариантдошлар маъносини изоҳлаш жараёнида

сўзларнинг эмоционал-экспрессив хусусиятлари борасида тўхталади.

Лексемаларнинг қўлланиши, маъно ифодалаш даражасига эътибор

каратади.

31

Узбек тилшунослигида даража маъносини ифодаловчи воситалар формал

синхроник тадқикининг илк намунасини А.Н.Кононов монографиясида

кузатамиз.

32

А.Хаметова

33

, Ф.Исҳоков

34

, З.Маъруфов

35

, А.Мадраҳимов

36

тадкиқотларида хам шунга монанд фикрлар кузатилади.

Узбек тилининг грамматик хусусиятлари атрофлича ёритилган

манбаларда сифат даражаларига грамматик категориядан кенгрок ходиса

сифатида муносабатда бўлиш, майдон сифатида карашга интилиш сезилади

37

Профессор

Ш.Рахматуллаев

сифатлардаги

даража

ифодаловчи

воситаларни анъанадагидан фаркди равишда грамматик категория сифатида

қарашдан чекинади: "Сифат даражалари деб келинган ҳодисаларни яхлит бир

Бондарко А. В- Грамматическая категория и контекст. - Л.: Наука, 1971. - 1 [6; Шу муашгаф.

Теория морфологических категорий. - Л.: Наука, 1976. - 256 с; Шу муаллиф. Принципы

функциональной грамматики и вопросы аспектологии. - Л.: Наука, 1983. - 208 с; Шу муаллиф.

Функциональная грамматика. -Л.: Наука, 1984.-136с.

_________________________

30

Содиқова М. Узбек тилида ранг-туе билдирувчи сифатлар: Филол. фанлари номэоди ... дисс -Тошкент, 1963

31

Содиқова М. Узбек тилида вариантдошлик. -Тошкент, 2009. - 50 б.

32

Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. - М.-Л.: АН СССР, I960. -С.162-165.

33

Хаметова А. Кўрсатилган автореферат.

34

Исхаков Ф. Г. Имя прилагательное. - М.: Ист.-срав. грам.тюрк.яз., 1987. II. - С. 143-145;

35

Маъруфов 3. М. Узбек тилида сифатларнинг қиёсий даражалари / Узбек тили грамматикасидан материаллар.

Ўзбекистон Фанлар академияен Тил ва адабиёт институти асарлари. - Тошкент, 1949.

36

Мадрахнмов А.Припагательные новообразования в современном узбекском языке: Дисс. ...канд. филол. наук. -

Тошкент, 1955.

Узбек тили грамматикаси. I том. -Тошкент: Фан, 1975. - Б.60-63; Шоабдурахионов Ш., Асқарова М.. Ҳожиев А. ва б.

Ҳозирги узбек адабий тили. I кием / Педагогика институтларининг филология факультети студентлариучундарелик. -

Тошкент: Уқитувчи, 1980. -Б. 255.


background image

парадигмага (тизимга) бирлаштириш учун етарли асос йўк" . Бу фикр мазкур

воситалар сирасини алоҳида функционал-семантик майдон сифатида

ўрганишга дойр фикримизни кувватлайди.

О.Бозоров сифат даражаси категорияси шаклларининг номланиши

хусусида фикр юритиб, унинг номинация мантиқига мое келмаслигини

таъкидлайди. Олим сифат даражалари киёс асосида бўлиб, бу киёс

ифодаланган ва ифодаланмаган турларда бўлишини кўрсатади .

Ш.Шаҳoбиддинoва

даража

категориясининг

формал-функционал

талқинига багишланган тадқикотида систем ёндашув асосида даража

категориясини махсус текширди, даража ҳамда киёс категорияларини

фарклаш лозимлиги ҳақидаги қарашларини илгари сурди .

Тадкикотларнинг аксариятида даража тушунчасига грамматик категория

сифатида муносабатда бўлинган.

II

боб

"Даража функционал-семантик майдонининг лисоний

хусусияти"

деб номланган. Иккинчи бобнинг биринчи қисмида функционал-

семантик майдон ва унинг таркиби ёритилган.

2.1.

Даразка тушунчасини ифодаловчи функционал-семантик майдон ва

унинг таркиби. Даража

сўзининг кўп маънолилиги ва серқирралиги ҳам

масала моҳиятини мураккаблаштиради. Фалсафада

даража

нарса ва

ҳодисаларнинг кандай боскичда уюшганлиги ва ривожланганлигининг

кўрсаткичи ҳисобланади. Масалан, материянинг тузилиши даражаларига

анорганик даража (жонсиз табиат), органик даража (жонли табиат) ва

ижтимоий даража (жамият)лар киради. Микёсий тузилиш даражаларига эса

микродаража, макродаража ва мегадаражалар киради"

41

.

Даража тушунчаси узбек тилида мураккаб сатҳли майдон ҳосил килади.

Аслида даражаланишнинг турли тил сатҳ бирликлари билан ифодаланиши ва

даражаланишнинг турли сатхда мавжуд бўлишини фарклаш муҳимдир.

Даража ва даражаланишнинг диалектик асоси хам турлича. Масалан,

«материянинг узлуксиз ҳаракати, миқдор ўзгаришларининг бир сифат

туридан иккинчи бир сифат турига оралиқ ҳолатлар орқали тадрижий

ўзгариб

боришининг

ўзи

борликнинг

даражаланиш

заминида

шаклланганлигини кўрсатар экан» , бундан даражаланиш асосида миқцор

ўзгаришларининг сифат ўзгаришларига тадрижий ўтишини, даражанинг ўзи

эса ўртача ҳолатга нисбатан олинганлиги сабабли уни ўрганишнинг

методологик асоси

меъёр

тушунчаси эканлиги маълум бўлади.

Лисоний ва нолисоний воситаларнинг белги даражаси маъносини

ифодалаши турлича бўлиб, бу воситаларнинг ўзи ҳам ушбу маънони

ифодалашига кўра фарқланади. Баъзи воситада белги даражаси аниқ кўриниб

_________________

38

Рахматуллаев Щ. Ҳозирги адабий узбек тили (дарелик). - Тошкент: Muratoz so'z, 2010. I-кисм. 36-6, '

Бозаров О. Узбек тилида даражаланиш: Филол. фанлари д.ри. ... дисс. автореф. -Тошкент, 1997. -Б.37.

40

Шахобиддинова Ш. Узбек тили морфологияси умумийлик-хусусийлик диалектикаси талқинида. I қисм

-

Андижон, 1994. - 108 б.; Щу муаллиф. Узбек тили морфологияси умумийлик-хусусийлик диалектикаси

талкинида. II киси. - Андижон, 1994. - 132 б.

41

Фалсафа: Қомусий луғат/Тузувчи вамасъул мухаррир X. Назаров. - Тошкент: Шарк, 2004. -Б.82.

42

Бозоров О. Узбек тилида даражаланиш: Филол. фанлари д-ри ... дисс. автореф. - Тошкент, 1997. - Б. 9.


background image

турса (энг,

жуда, гоят, беҳад),

бошқасида контекстдан ташкарида уни сезиш

мумкин эмас

(-

роқ).

Бундай восита бетараф восита дейилади

43

.

Бетараф воситанинг маъно ифодалаш кўлами кенг бўлиб, бу унинг

имкониятини белгилайди. Умуман олганда, бетараф бирлик майдон адроси

бўлишга кўпроқ хаклидир

44

.

Чунки ҳар қандай ҳолатда бетараф бирлик ёки

категориал тизимдаги доминанта бирлик ўзида бошка бирликларнинг

хусусиятларини тўларок акс эттириши, уларнинг ўрнини алмаштира олиш

хусусиятининг устуворлиги билан характерланади

45

.

Даража

ифодаловчи

бошка

воситалар

даражанинг

бўлак

микромайдонларида ишлатилади. Аммо улар сирасида

энг

ва

ҳаммадан

лексик бирликлари ўзининг белги даражасига хосланганлиги билан алоҳида

аҳамиятга эга. Демак,

-

рок,

шакли ва

энг

сўзининггина майдон ядроси

сифатида каралиши мақсадга мувофиқ.

Белги даражаси микромайдонини ифодаловчи воситалар ҳам даража

функционал-семантик майдони тушунчасининг кайси кисмларини хосил

қилишига кўра уч кисмга бўлинади: ядро, марказ ва чекка кием. Буни

чизмада қуйидагича бериш мумкин:


background image

ифодалайдиган лисоний ва нолисоний воситаларнинг уюшган мажмуи»

таърифи илмий асосланади.

2.2.

Даража тушунчасини ифодаловчи функционал-семантик

майдон ядросининг лисоний хусусиятлари. -рок

шакли бош восита (ядро)

сирасида бўлиб, у белги даражасини турли кўриниш ва даражаларда

ифодалаш учун хосланган ва изчил, узлуксиз кўлланишга эга.

Бобур элчиликка муносиброц одам топа олмай, ҳижрий 937 йилда Хўжа

Хусайнни Московия подшосига аталган мактуб ва совга-саломлар билан

Аградан лсўнатиб юборди.

(П.Қодиров. "Авлодлар довони".) Ушбу мисолда

муносиброц

сифати

-

роц

шаклида келган бўлиб, сўзнинг имплицит

бирикувчиси

ундан

сўзшаклидир. Кўринадики, гапдаги

муносиброц

сўзи

белги даражасини кўрсатаётганлиги маълум бўлса-да, унинг шартли

"эталон"га муносабати аник бўлмай колаётир. Қиёс объекта

шахе

бўлганда,

сифатдаги белгининг ортик еки камлиги белгиланмаган, қиёс объекта

элчилик

"эталон"и бўлганда белгининг камлиги ифодаланади. Ҳар икки ҳолатда хам

муносиброц

сифати

маъцул

сифатига маънодош бўлади.

Маъқул

сифатида

мазкур "эталон"дан қуйи ва юкори холатлар ҳам мужассамлашгандир.

Қуйидаги жумлада эса

-

роқ

шаклининг "белгиланмаган қиёсий

"ноодатий" белгисининг оддий даражаси" эвфемистик хусусий грамматик

маъноси воқеланишига дуч келамиз:

Бор, тўғри, бор, - деди командир. -

Пекин ана шундай буйруц ҳам бор! - Қабристон кўчирилсин, дегич буйруқми?
-

Иўц, бошцачароц буйруц, бошцачароц... -Хўп, айтинг, цандайчикин буйруц

экан? Мен цишлоц шўроси раисиман, билишим керак?

(Т.Мурод. "Бу дунёда

ўлиб бўлмайди".) Бунда

бошцачароц

сўзидаги

-

роц

шаклида лисоний ва

нолисоний омиллар мувофиклиги кузатилади. Чунки сўзловчи

-

роц

шаклини

белгининг оз-кўплик нуқтаи назаридан даражалаш учун эмас, балки

хусусиятига кўра фаркланишни ифодалаш учун кўллаган.

Энг

сўзи манбаларда даража ифодаловчи лексема сифатида эътироф

этилади."Авлодлар довони" асарини кузатиш натижаларига кўра айтиш

мумкинки, унда

энг

сўзи даража маъносини ифодаловчи восита сифатида

белги ёки ҳаракат биддирувчи сўзлар олдидан 174 марта қўлланган ва

уларнинг барчасида грамматик маъно ифодаловчи восита сифатида юзага

чиккан. Шундан 4 таси сифатдош билан (энг

ишонган

- 31-, 270-, 346-, 356-,

407-

бетлар,

энг таърифи кетган -

334-

бет,

энг огрийдиган —

433-

бет,

энг

қизиб турган -

44-

бет), колган холатларда (170 мисол) белги билдирувчи

сўзлар (сифат ва равиш) билан кўлланган. Бундан маълум бўладики,

энг

сўзи

асосан белги даражаси маъносини ифодалайди ва бу хусусияти уни белги

даражаси микромайдони ядроси сифатида қарашга асос бўлади.

2.3.

Даража тушунчасини ифодаловчи функционал-семантик майдон

марказининг лисоний хусусиятлари.

Ушбу киемда манба сифатида олинган асарлар мисолида даража-семантик

майдони марказий бирликларининг лисоний хусусияти ёритилди.

Диссертацияда қуйидаги шакллар: 1)

хаммадан/барчадан

сўзлари;

2)биринчи бўғинни ажратиб. унга

п, м, с

товушини қўшиш ва ёнидан


background image

сифатнинг ўзини келтириш:

ям-яшил,сап-сарщ;

3) дастлабки қисмига

ппа

унсурини қўшиш ва сўзнинг ўзини жуфтлаштириш:

соппа-сог;

4)

-

иш//-гиш, -

мтир//-имтир, -тоб, -гина//-кина//-қина

кўшимчалари; 5)

оч, ним

сўзлари,

шунингдек, синтактик восита сифатида каралувчи: а) махсус кучайтирувчи

(орттирма даража маъносини ифодаловчи) сўзлар:

экуда, гоят, беҳад, бекмёс

каби; б) такрорий сўзлар:

зўр-зўр, бармоқдай-бармоқдай

каби; в) турли сўз

бирикмалари, идиоматик иборалар:

ҳаддан зиёд, ҳаддан ташцари, мисли йўқ,

баҳоси йўқ, минг марта, ацл бовар цилмас, мутлацо

каби; 6) қиёснинг

мантиқий мавжудлиги, белгини маълум бир сифатларда кўрсатиш билан

чекланганлиги, шу билан биргаликда, даражани асосан белги

микромайдонида ифодалай олиши эътиборга олиниб, даража функционал-

семантик майдони марказий бирликлари сифатида ажратилади. Шу билан

биргаликда, лексик элемент билан морфологик шаклларнинг биргаликда

кўлланиши:

хиёл+сифат+роқ; -га қараганда ...рок;; -га нисбатан ...роц; -дан

кўра ...роц; -дан ҳам -рок,

каби синтактик-морфологик восита сифатида

б&чоланувчи шакллар ҳам белги даражасини ифодалаш категориал

хоссасига эга бўлганлиги сабабли даража функционал-семантик майдони

марказий бирликлари сифатида баҳоланади.

Ҳаммадан

сўзи иштирок этган мисоллардан тўрттасинигина

(ҳаммадан

яхши, ҳаммадан ортщ, ҳаммадан ёмони, ҳаммадан бой)

белги даражасини

кўрсатувчи далил сифатида кабул қилиш мумкин. Бу сўз аксар ҳолларда

равиш туркумига мансуб сўзлар билан келиб, ҳаракат/ҳолатнинг даражасига

ишора қилган

(ҳаммадан аввал, ҳаммадан олдинда).

Жуда

сўзи иштирок этган барча ҳолатларда белгининг ортиқ даражаси

ифодаланган. Бу сўзнинг категориал (субстанциал) маъноси ҳисобланувчи

«орттирма» семасига «киес» семаси ҳамроҳ маъно сифатида иштирок этади .

«Авлодлар довони» романида

жуда

сўзи 199 марта орттирма даража

воситаси сифатида ишлатилган бўлиб, ундан 114 таси сифат сўз туркуми

учун, 59 таси иш-ҳаракат даражасини ифодалаш учун хизмат килган.

Қолганлари эса равиш туркумига мансуб сўз билан (хусусан,

тез, кўп, оз

сўзлари билан) кўлланган.

Ғирт

асосан характер/хусусият белгиси даражасига нисбатан

ишлатилади. «Авлодлар довони» ва «Юлдузли тунлар» романларида

гирт

сўзи учрамади. Негаки, П.Қодиров асар ёзиш давомида тарихий манбалар,

ёзма ёдгорликлар тилини мукаммал ўрганган.

Ғирт

сўзи тарихий-бадиий

манбаларда деярли учрамайди. Бу бирлик сўзлашув услубига хос бўлиб,

асосан, кейинги даврларда фаоллашди. Т.Муроднинг «Бу дунёда ўлиб

бўлмайди» романида эса бир мартагина

-

мает

сўзининг орттирма

даражасини ифодалаш учун кўлланган.

«Скорый помош»чилар Ражабовни

машинага солиб кўрсалар. гирт мает бўлган.

(Т.Мурод. "Бу дунёда ўлиб

бўлмайди".)

____________

46

Мусулмонова Н. Р. Грамматик шакштарда категориал, ёндош ва хаироҳ маъно (замон ва майл

категориялари мисолцяа ): Филол. фанлари номзоди ... дисс. автореф. -Тошкент, 2007. - 26 б.


background image

Даража функционал-семантик майдони бирликларининг фаркловчи,

субстанциал белгилари асосидаги оппозитив муносабатлари мажмуасини

жадвалда куйидагича бериш мумкин:

Жадвал

Восита

Зиддият белгиси

Белги

ортиклиги

Қиёсга муносабат

Ранг-тусга

хослик

-

ппа

таркибли

аъзо

+

0

-

п, м, с

товуши

қатнашувчи аъзо

+

0

+

-

иш//-гиш

воситаси

-

+

-

мтир//-имтир

воситаси

-

+

+

-

тоб

воситаси

0

+

0

-

гина/-цина/-кина

воситаси

0

0

0

Кузатишлардан маълум бўладики, майдон маркази воситаларидан бир

кисми белги даражасини ифодалаш нуктаи назаридан майдон ядросига

интилса

{-(

и)мтир, -тоб)

кўлланиш камрови уларни майдон чеккасига

"

суради".

2.4.

Даража тушунчасини ифодаловчи функционал-семантик майдон

чеккасининг писоний хусусиятлари.

Майдоннинг чекка кисмини куйидаги

воситалар ташкил килади: сифатнинг луғавий маъноси, отнинг луғавий

маъноси, сифатдош, ибора, такрорий сўз, нолисоний восита (имо-ишора,

сўзловчининг субъектив муносабати).

Белги даражасини ифодаловчи микромайдоннинг асосий чекка

воситаларидан сифат, сифатдош, от,ибора,такрорий сўз, сўз бирикмаси хамда

нолисоний воситаларнинг лисоний хусусиятлари тахдил килинди. Бу

воситалар нафакат белги даражаси микромайдони, балки бошқа даража

микромайдонига хос тушунчаларни ифодалаши нуктаи назаридан ҳам

ахамиятга эга. Бу эса уларнинг майдон чеккасига сурилишига олиб келган.

Белги даражаси микромайдони чекка воситаларида белгининг ортик-

камлиги лисоний ва нолисоний воситалар ёрдамида ифодаланар экан, бунда

киёс ноль даражага тушиб, асосан ортиклик ёки камликка эътибор

каратилади.

Диссертациянинг

III

боби

"Даража функционал-семантик майдони

воситаларининг нутқий воқеланиши"

деб номланган бўлиб, уч киемни ўз

ичига қамраб олган.

3.1.

Даража тушунчасини ифодаловчи функционал-семантик майдон

ядроси бирликларининг нутқий воқеланиши


background image

Лисоний бирликларнинг нутқий воқеланиши ва нутқий ҳодисаларнинг

умумлаштирилиши бир неча жихатлари билан зидланади.

Биринчидан, нутқий ҳодисаларнинг умумлаштирилиши «алохидалик-

махсуслик-умумийлик» тамойили ва «нутк-лисон» антиномияси асосида

амалга оширилади. Лисоннинг нуткий воқеланиши эса «умумийлик-

махсуслик-алоҳидалик» тамойили ва «нутк-лисон» методологияси асосида

кузатилади. Бунда «амалга оширилади» ва «кузатилади» сўзларининг

маъносига эътибор қаратиш лозим.

Иккинчидан, нуткий ҳодисаларнинг умумлаштирилиши ва лисоннинг

тикланиши соф субъектив ҳодиса. Лисоннинг нуткий вокеланиши эса

объектив воқелик бўлиб, у бизнинг хоҳиш-иродамизга боғлиқ эмас.

Учинчидан, нуткий ҳодисаларнинг умумлаштирилишида турли ҳодисалар

-

лингвистик

ва

экстралингвистик

омилларнинг

таъсири,

умумлаштирилаётган ҳодисадаги инъикосидан воз кечилади, улар

эътибордан соқит килинади. Лисоний бирликларнинг нутқий воқеланишида

эса айнан шу ҳодисалар - вокеланаётган бирликка бошқа тил ҳодисалари,

экстралингвистик омилларнинг таъсири масаласи тадқикотчи диккат

марказида бўлади.

Тўртинчидан, нуткий ҳодисаларнинг умумлаштирилишида семантик

яхлитлашиш устуворлашади, лисоний бирликларнинг нуткий воқеланишида

семантик фарқланиш кучаяди.

Лисон нутқда воқеланар экан, бунда бирликнинг семантик қамрови ва

воқеланиш имкониятларига кўра воқеланиш поғонаси сони турлича бўлиши

мумкин. Шунингдек, лисоний бирликнинг семантикаси, у қайси сатҳ бирлиги

бўлишига боғлиқ равишда, ўзга сатҳларнинг воқеланишга таъсири турлича

бўлади. Хусусан, агар воқеланувчи бирлик морфологик бўлса, бунда лексик

бирлик (морфема бирикаётган сўз)нинг унга таъсири кучли, бошка

сатхларнинг таъсири сезилар-сезилмас бўлади. Вокеланаётган ҳодиса лексик

бирлик бўлса, морфологик ва синтактик ҳодисаларнинг воқеланишга бўлган

таъсирида уларнинг бирортасига устуворлик бериб бўлмайди. Синтактик

бирликларнинг нуткий воқеланишида хам ўзга сатҳлар ҳамкорлиги

кузатилади.

-

рок,

шакли сифат, равиш ва кисман феъл туркумига мансуб сўзлар билан

биргаликда намоён бўлади ва унинг моҳияти ҳақида сўз кетганда, уларсиз иш

кўриш мумкин эмаслигини таъкидлаш лозим.

-

рок,

грамматик шакл эмас,

балки грамматик восита (грамматик шакл ҳосил қилувчи) бўлиб, унинг шакл

ва мазмунини яхлит ва тўлиқ ифодалаш зарурати туғилганда, буларсиз иш

юритиб бўлмайди. Шундай экан,

-

роқ

воситасининг тўлиқ лисоний моҳияти

(шакл ва мазмун яхлитлиги сифатида)

[белги/миқдор/харакат билдирувчи сўз

+ -

роқ

=

белгиланган қиёсий белей даражаси]

кўринишига эга бўлади. Бунда

учала микромайдон бирликларига хос денотатив ҳолат қамраб олинган.

Чунки

-

роқ

шакли сифат, равиш, феъл туркумларига мансуб сўзлар билан

бирикиб, белгининг ҳам, ҳаракатнинг хам, миқдорнинг хам даражасини

ифодалайди.


background image

Демак, -рок шаклли колипнинг нуткий воқеланишида умумий маъно

фаркланиши учун грамматик омил хал килувчи роль ўйнаса, микромайдон

ядровий воситаси сифатида колипнинг то нуткий воқеланишгача бўлган

ҳолатларида луғавий-маъновий омил, нутқий маъноларнинг фаркланиши

учун турли лисоний ва нолисоний омиллар муҳим ўрин тутади.

Энг

сўзли шаклнинг нутқий вокеланиши.

Энг

сўзи белги даражасини

воқелантирувчи номустакил лексик бирлик сифатида юзага чикканлиги боис

ҳам уни ўзи бирикаётган сўз умумийлиги асосидаги морфологик крлип

таркибида кузатиш лозим бўлади.

-

роқ

аффикси каби

энг

сўзи хам белги,

микдор, ҳаракат/ҳолат (сифатдош) билдирувчи сўзлар билан бирга қўлланиб

(-

роқ

кўрсаткичи даражасида бўлмаса-да), хар учала микромайдон учун

умумий, белги ва миқдор микромайдонлари учун эса зарурий восита

сифатида намоён бўлади.

Шунинг учун

энг

сўзли колипни

[энг+белги/лшқдор/ҳаракат/ҳолат

билдирувчи сўз белгининг ортиқлик даражасини белгиланмаган/белгиланган

циёс асосида ифодалаш]

тарзида таърифлаш мумкин.

Энг

шаклли даража

воситасининг нуткий воқеланишида грамматик (морфологик) ва луғавий

омиллар муҳим фарқловчи омил бўлиб хизмат қилади. Хусусий маъноларни

фарклашда морфологик, синтактик, услубий ва, албатта, нолисоний

омилларнинг роли устувордир.

3.2.

Даража тушунчасини ифодаловчи функционал-семантик майдон

маркази воситаларининг нутқий воқеланиши. `Хрммадан/барчадан

сўзларининг бошқа даражаланувчи туркумларга хос кўринишидан фаркли

равишда белги даражасини ифодаловчи восита сифатидаги умумий

грамматик маъноси «орттирма даражанинг белгиланган қиёсий даражаси»

умумий грамматик маъносига эга бўлиб,

[хаммадан/барчадан

+

шахсни

тавсифловчи даражаланувчи сифат = шахсни тавсифловчи сифат

орттирма даражасингшг белгиланган қиёсий даражаси]

морфологик

колипининг таркибий кисмидир.

Қолипнинг оралиқ кўринишларини фарқловчи дастлабки восита

морфологик табиатга эга. Чунки бу қолип шу кўринишда, модификациясиз

воқеланишга эга эмас. Эгалик қўшимчаси воситасида морфологик қолип

[ҳаммадан/барчадан + шахсни тавсифловчи даражаланувчи сифат =

шахсни тавсифловчи сифат орттирма даражасининг белгиланган қиёсий

даражаси]

ва

[ҳаммасидан/барчасидан + умуман даражаланувчи сифат =

сифат орттирма даражасининг белгиланган қиёсий даражаси]

кўринишида тармокланади. Қолип сифатнинг даражаланувчи барча луғавий-

маъновий гуруҳлари учун бирдай хизмат қилади. Шу боисдан колипнинг

кейинги тармокланиши ушбу маъновий гуруҳлар воситасида бўлиб,

фарқловчи восита соф луғавий-маъновий табиатга эгадир.

Юкорида айтилганидек, бу қолип синтактик қолипга ҳам яқинлашади.

-

иш//-гиш, -мтир//-имтир, -тоб, -гина//-кина//-қина

воситали крлиплар

ҳам айрим сўзлар билан чекланган ва уларнинг ҳам вокеланиши

парадигматик ва лексик омиллар асосидадир.


background image

[

хиёл+сифат+роц = сифатий белгининг белгиланмаган циёсий ва

бетараф ортиклик/камлик даражаси], [от+ -га цараганда+сифат ...роц

сифатий белгининг белгиланган циёсий ва бетараф ортицлик/камлш

даражаси]

(

вариантлари,

-

га нисбатан ...роқ, -дан кўра ...роц, -дан ҳам -роц

воситали) каби синтактик-морфологик колиплар, юқорида айтилганидек,

-

роц

шаклли морфологик қолипнинг ҳосилалари бўлиб, улар майдон марказий

воситалари сифатида намоён бўлади. Бу колипларни фаркдовчи омиллар

лексик-морфологик-синтактик характерга эга.

3.3.

Дорожа тушунчасини ифодаловчи функционал-семаитик майдон

чеккаси воситаларининг нутқий воқеланиши.

Ҳозирги узбек

тилшунослигининг долзарб вазифаларидан бири лисоний тизимдаги

даражаланувчи айнанликларни ҳамда булар асосида шаклланган

фаркланувчи (дифференциал) белгилар системасини тўлиқ тахлил килишдан

иборат

47

.

Даража функционал-семантик майдонининг чекка қисмини ташкил этган

воситалар икки хил бўлиб (сифат, от, сифатдош, ибора ва нолисоний восита -

имо-ишора, сўзловчининг субъектив муносабати), уларнинг нутқий

вокеланиши майдоннинг ядро ва марказ воситаларидан бирмунча

фарқлилиги билан ажралиб туради.

Майдон чеккасини ташкил килувчи лексик бирликлар матн ва куршовга

боғлик равишда белгининг ортиклиги, камлиги ёки меъёрийлигини ифодалар

экан, бунда уларнинг семемаларининг нутққа хосланиши, умумий луғавий

маъноларининг парчаланиши аҳамиятлидир. Даража функционал-семантик

майдон чеккасини ташкил қилган бирликларнинг нуткий реаллашувида

объектив, субъектив ва синтактик омиллар муҳим ўрин тутади.

Сўзларнинг луғавий маъносидан англашиладиган белги даражасини

фарклашда синтактик омилнинг роли устуворлашади. Бошкача айтганда,

белги билдирувчи сўзларнинг луғавий маъносидаги белги даражаси

бирикувчи сўзларнинг семантикасига боғлик равишда амалга ошади.

Шундан келиб чикқан ҳодда, айтиш мумкинки, белги даражаси луғавий

маънодан англашилганда, синтактик омилнинг белги даражасини

кўрсатишдаги устуворлиги кўзга ташланади.

Диссертациянинг ушбу бобида қолипнинг оралиқ кўринишлари, кейинги

тармоқланиши, синтактик табиати, тил тарихида синтактик қолиплар

тарақкиёти

натижасидаги

лексикализация,

грамматикализация

ҳодисаларининг юзага келиши борасида ҳам фикр юритилди.

УМУМИЙ ХУЛОСАЛАР

1.

Узбек тилшунослигида бир катор ҳодисалар майдон назарияси асосида

ўрганилмоқда. Лисоний ҳодисалар лексик парадигмалар, морфологик

категориялардан фаркли равишда кенг кўламли тушунча -функционал-

семантик майдон сифатида таҳлил этилмокда. Чунки тил

______________

47

Бозаров О. Узбек тилвда даражаланиш: Фипол. фанлари д-ри. -.. дисс. - Тошкент, 1997. - Б. 29.


background image

ҳодисаларига фақат морфологик, лексик бирликларнинг алоҳида мажмуаси

эмас, балки уларнинг яхлитлигидан иборат лисоний тизим сифатида караш

макеадга мувофиқ. Ҳолбуки, исмларни боглашда факат келишик шакллари,

замон маъносини ифодалаш учун фақат замон морфологик шакллари, хурмат

маъносини ифодалашда фақат

пар

шакли, микдорни ифодалашда сон

категорияси ва сон сўз туркуми, эгаликни ифодалашда фақат эгалик

категориясигина иштирок этмайди. Маълум бир ходиса ифодаси учун

лисоний тизим, бирликлар ўртасидаги мутаносиблик, улар орасидаги алоқани

мустаҳкамлаш зарурати пайдо бўлади. Бу эса тил ҳодисаларининг аслида

функционал-семантик майдонда намоён бўлишини кўрсатади.

2. Майдон лисоний-нуткий ҳодиса сифатида ўзида тилнинг диалектик

карама-карши муносабатини акс эпиради. Аслида, майдон воситалари

ўртасидаги муносабат лисоний бўлиб, улар орасидаги алоқадорлик бевосита

кузатишда берилмаган. Бирок нутқда уларнинг бир-бирини тўлдирувчи,

копловчи муносабати ҳам мавжудлигини назарда тутиш лозим. Зеро нутқда

тилдаги қатъийлик конунияти амал килиб, бу қонуниятга кўра, ҳар бир

ҳодисани ифодаловчи нуткий бирлик кенгаяди. Кенгайтирувчи воситалар

(синтактик, морфологик, морфологик-синтактик) кенгаювчи бирликнинг

мазмунини тўлдириш, мустаҳкамлаш учун хизмат килади. Бунда бир хил

мазмунли ва ҳар хил мазмунли воситалар асосидаги кенгайишни фарклаш

лозим.

3.

Функционал-семантик майдон

терминидан истифода этиш майдон

тушунчасининг лисоний ҳодиса (тил ҳодисаси) эканлигини таъкидлаши

катори ҳодиса моҳиятини ҳам ўзида нисбатан тўлик акс эттиради. "Майдон"

тушунчасида асосий эътибор бир хил маъновий вазифа ифодалашга

каратилади.

Бу,

шунингдек,

ҳодисанинг

лингвистик

аспектда

текширилаётганлиги билан ҳам белгиланади.

4. Узбек тилида даража маъноси ва унинг ифода воситалари, ҳодисанинг

категориал хусусияти, таркиби масаласида фикрлар бир хил эмас. Даража

тушунчаси борасидаги турлича қарашлар даража маъносини ифодаловчи

воситалар хилма-хиллиги, қамрови кенглиги, аниқроги, грамматик категория

ўлчовларига мувофиқ эмаслиги билан белгиланади. Бу ҳолат даража

ходисасини грамматик категориядан кенгрок тушунча -функционал-семантик

майдон сифатида ўрганиш учун асос бўлади.

5. Белги даражаси микромайдонини ифодаловчи воситалар майдон

таркибини ташкил қилар экан, бунда ядро, марказ ва чекка қисмлар

воситалари фарқланади. Майдон таркибини белгилашда қуйидаги омилларга

эътибор қаратиш лозим: майдонга кирувчи воситанинг қўлланиш даражаси;

воситанинг қиёсга муносабати ва уни мустақил ҳолда ифодалаш даражаси;

кайси даража микромайдонга кўпроқ хосланганлиги; воситанинг қиёсга

муносабати ва уни мустақил ҳолда ифодалаш даражаси; кайси даража

микромайдонга кўпрок хосланганлиги.

-

роц

даража шакли, у билан шаклланувчи

-

дан+сифат+роц

мураккаб

шакли,

энг

бирлиги бош восита бўлиб, майдон ядросини ташкил килади.

Чунки бу шакллар асосан белги даражасини ифодалаш учун хосланган ва


background image

унда даражанинг асосини ташкил этувчи қиёс яққол сезилиб туради.

Шунингдек, мазкур вазифани бажариш учун турли шакл ва воситалар билан

биргалиқца изчил ишлатилади. Унинг кўлланиши даражанинг турлари (оз.

ўртача, кўп) билан ҳам чекланмаган.

Хрммадан/барчадан

сўзлари, махсус кучайтирувчи сўз ва сўз бирикмалари

(

жуда, энг, гирт, тгш, беҳад),

фонетик воситалар (

п, м, с, ппа, ургу),

морфологик воситалар

(-

иш//-гиш,- мтир//-имтир, -тоб, -гина'/'-кина//-қина)

қиёснинг мантикий мавжудлиги, белгини маълум бир сифатларда кўрсатиш

билан чекланганлиги, шу билан биргаликда, даражани асосан белги

микромайдонида ифодалай олганлиги боис даража функционал-семантик

майдонининг

марказий цисмини

ташкил этади.

Майдоннинг чекка қисмини куйидаги воситалар ташкил қилади:

сифатнинг луғавий маъноси, отнинг луғавий маъноси, сифатдош, ибора,

такрорий сўз, нолисоний восита (имо-ишора, сўзловчининг субъектив

муносабати).

Белги даражаси микромайдони чекка воситаларида белгининг ортиқ-

камлиги лисоний ва нолисоний воситалар ёрдамида ифодаланар экан, бунда

"қиёс" семаси ноль даражага тушиб, асосан ортиклик ёки камликка эътибор

устуворлашади.

6.

-

роқ

шаклли колипнинг нутқий вокеланишида умумий маъно

фаркданиши учун грамматик омил хал қилувчи роль ўйнаса, микромайдон

ядровий воситаси сифатида колипнинг то нуткий воқеланишгача бўлган

холатларида луғавий-маъновий омил, нуткий маъноларнинг фаркланиши

учун турли лисоний ва нолисоний омиллар аҳамият касб этади.

7.

Энг

шаклли даража воситасининг нуткий вокеланишида грамматик

(морфологик) ва луғавий воситалар муҳим фаркловчи восита бўлиб хизмат

килади. Хусусий маъноларни фарқлашда морфологик, синтактик, услубий,

ва, албатта, нолисоний омилларнинг роли устувордир.

[Ҳаммадан/барчадан

+

шахсни тавсифловчи даражаланувчи сифат =

шахсни тавсифловчи сифат орттирма даражасининг белгиланган циёсий

даражаси]

морфологик крлипини синтактик колипдан морфологик қолип

мантиқий-фонетик ва ўзига ёндош оралиқ колипдан фарклайди ва нуткка

олиб чиқади. Турли эгалик шаклидаги

[ҳаммасидан/барчасидан + умуман

даражаланувчи сифат = сифат орттирма даражасининг белгиланган

циёсий даражаси]

қолипи модификацион кўринишлари семантик омил (шахе

ва сон маънолари) асосида фарқланади ва колипнинг кейинги тармокланиши

сифатнинг даражаланувчи луғавий-маъновий гурухдари воқеланади.

8.

[Хиёл+сифат+роц = сифатий белгининг белгиланмаган циёсий ва

бетараф ортицлик/камлик даражаси], [от+ -га цараганда+сифат ...роц =

сифатий белгининг белгиланган циёсий ва бетараф ортицлик/камлик

даражаси] (вариантлари, -га нисбатан ...роц, -дан кура ...роц, -дан ҳам-роц

воситали ) каби хусусий колиплар

-

роц

шаклли морфологик колипнинг

ҳосилалари бўлиб, улар майдон марказий воситалари сифатида намоён

бўлади. Бу қолипларни фаркловчи омиллар лексик-морфологик-синтактик

характерга эга.


background image

Луғавий маъно воситасида ифодаланадиган белги даражасини

вокелантирувчи омил синтактик характерга эгадир.

Нолисоний восита вокеланиши учун нуткий шароит ва нуткнинг

ижтимоий хосланганлиги муҳимдир.

9. Даражани функционал-семантик майдон сифатида тадқиқ килиш

тушунчанинг мохиятини ёритишда, сатхлараро оралиқ ҳодисаларни тахлил

этишда ҳамда даража ифодалашда фонетик, лексик, морфологик

воситаларнинг иштирокини белгилаш, нуткий вокеланишини кузатишда

ахамиятлидир.

ЭЪЛОН ҚИЛИНГАН ИШЛАР РЎЙХАТИ

1.

Элмурадова Л. Гетероген шаклли грамматик категорияларни ўрганиш

вазифалари//Филология масалалари. -Ургенч, 2007. -№1.-Б. 113-115.

2. Элмурадова Л. Узбек тилида даража тушунчасини ифодаловчи

воситаларнинг ўрганилиши // Илм сарчашмалари. - Тошкент, 2008. - №1. -Б.
78-86.

3. Элмурадова Л. Даража тушунчасини ифодаловчи функционал-семантик

майдон марказининг лисоний хусусиятлари // Таълим тизимида ижтимоий-

гуманитар фанлар. - Тошкент, 2008. - № 2. - Б. 117-119.

4. Элмурадова Л. Функционал-семантик майдон талкини ва даража

маъноси//Илм сарчашмалари. - Тошкент, 2009.-№3. -Б. 136-138.

5. Элмурадова Л. Даража тушунчасида энг сўзининг функционал-

семантик майдони // Тил ва адабиёт таълими. - Тошкент, 2010. - №5.

-

Б. 16-24.

6. Элмурадова Л. Лингворечевые свойства полей со степенными

значениями // Филологические науки (Вопросы теории и практики).

-

Тамбов, 2010. - №2(6). - С. 201-204.

7. Элмурадова Л. Даража тушунчасини ифодаловчи функционал-семантик

майдон маркази воситаларининг нутқий вокеланиши // ҚарДУ хабарлари. -

Қарши, 2011. - №2(8). - Б. 93-97. "

8. Элмурадова Л. Функционал-семантик майдон талкини ва даража

маъноси / Талабаларнинг илмий-амалий конференцияси. - Қарши: ҚарДУ,
2011.-

Б. 151-154.


background image

Филология фанлари номзоди илмий даражасига талабгор Элмурадова

Лайло Нормуратовнанинг 10.02.01 - Узбек тили ихтисослиги бўйича

"Узбек тилида даража функционал-семантик майдони (белги даражаси

микромайдони)" мавзусидаги диссертациясининг

РЕЗЮМЕСИ

Таянч сўзлар:

майдон, ядро, чекка кием, семантик майдон, белги,

гомоген шакл, гетероген шакл, микромайдон, семантик муносабат,

синонимия, антонимия, градуонимия, иерархия, категория, сатҳ, дефиниция,

дихотомия, эталон, парадигма, синтагма, лингвистика.

Тадқиқот объект и:

Тадкиқот объекти узбек тилида даража

маъносининг ифодаланиши, тадкиқ предмети эса даража маъносининг

майдон сифатида мавжуд бўлиш хусусиятидир.

Ишнинг максади:

Узбек тилида даража маъносини ифодаловчи

воситани яхлит функционал-семантик майдон сифатида қамраб олиш ва

тадқик қилиш диссертация ишининг бош мақсадидир.

Тадқиқот

методлари:

Ишнинг

тадқик

методологиясини

диалектиканинг билиш назарияси, тилшуносликнинг нутқ ва лисон, лисон ва

нутқ дихотомиясига асосланган таълимоти ташкил этади.

Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги:

даража маъноси майдон

сифатида олиниб, уни ифодаловчи фонетик, лексик, морфологик, синтактик

ва нолисоний восита биргаликда бир-бирини тўлдирувчи яхлит тизимни

ташкил этиши асосланди. Майдон воситасининг таркиби аниқланади.

Майдон воситасининг лисоний функционал-семантик хусусияти ўрганилди.

Даража тушунчасини ифодаловчи лексемаларнинг маъносини морфологик,

синтактик, услубий омиллар белгиланди.

Амалий ахамияти:

тадкиқот натижаларининг амалий аҳамияти

шундаки, ундан олий таълимда узбек тили морфологияси ва лексикасини

ўкитишда, функционал-семантик майдонлар бўйича ихтисослик ва танлов

фанлари ташкил этишда, тилшуносликнинг тегишли соҳалари бўйича

дарелик ва ўқув кўлланмалари тузишда фойдаланиш мумкин.

Татбик этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги:

тадкикот

натижаларидан олий ўкув юртлари учун "Ҳозирги узбек адабий тили"

курсидан дарелик ҳамда ўқув кўлланмалари тузишда фойдаланиш мумкин.

Ундан узбек тилининг ички имкониятларини очиб бериш ва улардан узбек

тилини ўкитишнинг янгича талқини учун фойдаланиш мумкин.

Қўлланиш соҳаси:

семасиология, морфология, синтаксис.


background image

РЕЗЮМЕ

диессертации Элмурадовой Лайло Нормуратовны на тему:

«Функционально-семантическое поле степени в узбекском языке (микрополе

со значением степени )» на соискание учёной степени кандидата

филологических наук по специальности 10.02.01 - Узбекский язык

Ключевые слова:

поле, ядро, периферия, семантические поля, признак,

гомогенная форма, гетерогенная форма, микрополе, семантические

отношения, синонимия, антонимия, градуонимия, иерархия, категория, ярус,

дефиниция, дихотомия, эталон, парадигма, синтагма, лингвистика.

Объекты исследования:

единицы, выражающие значения степени в

узбекском языке, свойства реализации значения степени в семантическом

поле.

Цель работы:

исследование единиц функционально-семантического

поля, выражающих градуонимические значения.

Методы исследования: анализ, основанный на учении дихотомии речи и

языка, языка и речи в языкознании, системно-структуральное исследование,

метод компонентного анализа.

Полученные результаты и их новизна:

В работе обосновывается

организация поля со значением степени как целостной системы, являющейся

результатом взаимодополняющих друг друга фонетических, лексических,

морфологических, синтаксических и стилистических свойств лексем,

содержащих понятия степени. Определяется состав средств поля, изучены

лингвистические, функционально-семантические признаки средств поля.

Выделены морфологические, синтаксические, стилистические факторы

лексем, связанных с понятием степени.

Практическая значимость:

результаты исследования служат для

усовершенствования изучения грамматических категорий и других

лингвистических явлений и их можно использовать при обучении лексике,

морфологии и синтаксису узбекского языка в вузах, при изучении

функционально-семантических полей по спецдисциплине и дисциплине по

выбору и при составлении соответствующих разделов языкознания

учебников и учебных пособий.

Степень внедрения и экономическая эффективность:

результаты

исследования могут быть использованы в вузах при составлении учебников

по курсу "Современный узбекский литературный язык", составлении

учебных пособий, при раскрытии внутренних возможностей узбекского

языка, а также для иллюстрации новых толкований при обучении узбекскому

языку.

Область применения:

семасиология, морфология, синтаксис.


background image


REZUME

Thesis of Elmuradova Lailo Normuratovna on the scientific degree

competition of the Doctor of Philosophy in Philology, specialty 10.02.01 - the

Uzbek Language, on the subject: "Functional and semantic field of degree in

the Uzbek language (microfield with the meaning of degree)"

Key words:

field, core, periphery, semantic fields, a sign, a homogeneous

form, heterogeneous form, the micro field, semantic relations, synonyms,
antonyms, graduonimy, hierarchy, category, layer, definition, dichotomy, standard,
standard, paradigm, syntagma, linguistics.

Subjects of research:

units expressing the meaning of degree in the Uzbek

language, peculiarities of realization of the meaning of degree in semantic field.

Purpose of work:

research of units of functional-semantic field expressing

graduonomic value.

Methods of research:

analysis based on studying the dichotomy of the speech

and language, language and speech in linguistics, systematic and structural
research, method of component analysis.

The results obtained and their novelty:

in the work the organization of the

field with the meaning of degree as a whole system being the result of
complementary each other phonetic, lexical, morphological, syntactic and stylistic
features of lexeme containing the concept of degree are grounded. The structure of
field means is defined, linguistic, functional and semantic signs of field are studied.
The morphological, syntactic, stylistic factors of lexemes connected with the
concept of degree are singled out.

Practical value:

Results of the research serve for perfection of studying the

grammar category and other linguistic phenomena and they can be used: in
teaching vocabulary and morphology, syntaxes of the Uzbek language in higher
education; in studying the functional and stylistic fields on special discipline and
that of according to choice; in compiling the appropriate parts of linguistics,
textbooks and manuals.

Degree of embed and economic effectivity:

the research results can be used in

higher education for creation of textbooks on the course "The Modern Uzbek
Literary Language.", in compiling manuals, in disclosing the inner possibilities of
the Uzbek language and for illustration of new interpretation in teaching the Uzbek
language

Field of application:

semasiology, morphology, syntaxes.


background image






































Библиографические ссылки

Элмурадова Л. Гетсроген шаклли грамматик категорияларни урганиш вазифалари//Филология масалалари. -Ургенч, 2007. -№1.-Б. 113-115.

Элмурадова Л. Узбек тилида даража тушунчасини ифодаловчи воситаларнинг ўрганилиши // Илм сарчашмалари. - Тошкснт, 2008. - №1. -Б. 78-86.

Элмурадова Л. Даража тушунчасини ифодаловчи функционал-ссмантик майдон марказининг лисоний хусусиятлари // Таълим тизимида ижтимоий-гуманитар фанлар. - Тошкснт, 2008. - № 2. - Б. 117-119.

Элмурадова Л. Функционал-ссмантик майдон талкини ва даража маъноси//Илм сарчашмалари. - Тошкснт, 2009.-№3. -Б. 136-138.

Элмурадова Л. Даража тушунчасида энг сўзининг функционал-ссмантик майдони // Тил ва адабиёт таълими. - Тошкснт, 2010. - №5.-Б. 16-24.

Элмурадова Л. Лингворсчсвыс свойства нолей со степенными значениями // Филологические науки (Вопросы теории и практики). -Тамбов, 2010. - №2(6). - С. 201-204.

Элмурадова Л. Даража тушунчасини ифодаловчи функционал-ссмантик майдон маркази воситаларининг нуткий воксланиши // ҚарДУ хабарлари. -Қарши, 2011. - №2(8). - Б. 93-97. "

Элмурадова Л. Функционал-ссмантик майдон талкини ва даража маъноси / Талабаларнинг илмий-амалий конфсрснцияси. - Қарши: ҚарДУ, 2011.-Б. 151-154.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов