ТОШКЕНТ
ДАВЛАТ
ТЕХНИКА
УНИВЕРСИТЕТИ
ВА
ЭНЕРГЕТИКА
ВА
АВТОМАТИКА
ИНСТИТУТИ
ҲУЗУРИДАГИ
ФАН
ДОКТОРИ
ИЛМИЙ
ДАРАЖАСИНИ
БЕРУВЧИ
16.07.2013.
Т
.02.01
РАҚАМЛИ
ИЛМИЙ
КЕНГАШ
ТОШКЕНТ
ДАВЛАТ
ТЕХНИКА
УНИВЕРСИТЕТИ
ЗАРИПОВ
ОРИПЖОН
ОЛИМОВИЧ
СТОХАСТИК
БОШҚАРУВ
ОБЪЕКТЛАРИ
ҲОЛАТИНИ
МУНТАЗАМ
АДАПТИВ
БАҲОЛАШ
УСУЛЛАРИ
ВА
АЛГОРИТМЛАРИ
05.13.07 –
Технологик
жараёнлар
ва
ишлаб
чиқаришларни
автоматлаштириш
ва
бошқариш
(
техника
фанлари
)
ДОКТОРЛИК
ДИССЕРТАЦИЯСИ
АВТОРЕФЕРАТИ
Тошкент
– 2014
2
УДК
62-501.12
Докторлик
диссертацияси
автореферати
мундарижаси
Оглавление
автореферата
докторской
диссертации
Content of the abstract of doctoral dissertation
Зарипов
Орипжон
Олимович
Стохастик
бошқарув
объектлари
ҳолатини
мунтазам
адаптив
баҳолаш
усуллари
ва
алгоритмлари
………………………………………………
3
Зарипов
Орипжон
Олимович
Методы
и
алгоритмы
регулярного
адаптивного
оценивания
состояния
стохастических
объектов
управления
………………………………...
29
Zaripov Oripjon
Methods and algorithms of regular adaptive state estimation
of stochastic object control…………………………………………………………...
55
Эълон
қилинган
ишлар
рўйхати
Список
опубликованных
работ
List of published works ……………………………………………………………...
80
3
ТОШКЕНТ
ДАВЛАТ
ТЕХНИКА
УНИВЕРСИТЕТИ
ВА
ЭНЕРГЕТИКА
ВА
АВТОМАТИКА
ИНСТИТУТИ
ҲУЗУРИДАГИ
ФАН
ДОКТОРИ
ИЛМИЙ
ДАРАЖАСИНИ
БЕРУВЧИ
16.07.2013.
Т
.02.01
РАҚАМЛИ
ИЛМИЙ
КЕНГАШ
ТОШКЕНТ
ДАВЛАТ
ТЕХНИКА
УНИВЕРСИТЕТИ
ЗАРИПОВ
ОРИПЖОН
ОЛИМОВИЧ
СТОХАСТИК
БОШҚАРУВ
ОБЪЕКТЛАРИ
ҲОЛАТИНИ
МУНТАЗАМ
АДАПТИВ
БАҲОЛАШ
УСУЛЛАРИ
ВА
АЛГОРИТМЛАРИ
05.13.07 –
Технологик
жараёнлар
ва
ишлаб
чиқаришларни
автоматлаштириш
ва
бошқариш
(
техника
фанлари
)
ДОКТОРЛИК
ДИССЕРТАЦИЯСИ
АВТОРЕФЕРАТИ
Тошкент
– 2014
4
Докторлик
диссертацияси
мавзуси
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамаси
ҳузуридаги
Олий
аттестация
комиссиясида
30.09.2014/
В
2014.5.
Т
308
рақам
билан
рўйхатга
олинган
.
Докторлик
диссертацияси
Тошкент
давлат
техника
университетида
бажарилган
.
Докторлик
диссертациясининг
тўла
матни
Тошкент
давлат
техника
университети
ва
Энергетика
ва
автоматика
институти
ҳузуридаги
Фан
доктори
илмий
даражасини
берувчи
16.07.2013.
Т
.02.01
рақамли
илмий
кенгаш
веб
-
саҳифасида
www.tdtu.uz
манзилига
жойлаштирилган
.
Диссертация
автореферати
уч
тилда
(
ўзбек
,
рус
,
инглиз
)
веб
-
саҳифада
www.tdtu.uz
манзилига
ва
«ZIYONET»
Ахборот
-
таълим
порталида
www.ziyonet.uz
манзилига
жойлаштирилган
.
Илмий
маслаҳатчи
:
Игамбердиев
Хусан
Закирович
техника
фанлари
доктори
,
профессор
Расмий
оппонентлар
:
Бекмуратов
Тулкин
Файзиевич
ЎзР
ФА
академиги
,
техника
фанлари
доктори
,
профессор
Адилов
Фарух
Тулкунович
техника
фанлари
доктори
Каипбергенов
Батирбек
Тулепбергенович
техника
фанлари
доктори
Етакчи
ташкилот
:
«
ЎЗКИМЁСАНОАТ
»
ДАК
Диссертация
ҳимояси
Тошкент
давлат
техника
университети
ва
Энергетика
ва
автоматика
институти
ҳузуридаги
16.07.2013.
Т
.02.01
рақамли
Илмий
кенгашнинг
«___» ________ 2014
йил
соат
10
00
даги
мажлисида
бўлиб
ўтади
(
Манзил
: 100095,
Тошкент
,
Университет
кўч
., 2.
Тел
.: (99871) 246-46-00;
факс
: (99871) 227-10-32; e-mail: tstu_info@tdtu.uz).
Докторлик
диссертацияси
билан
Тошкент
давлат
техника
университетининг
Ахборот
-
ресурс
марказида
танишиш
мумкин
( __
рақами
билан
рўйхатга
олинган
).
Манзил
: 100095,
Тошкент
,
Университет
кўч
., 2.
Тел
.: (99871) 246-03-41.
Диссертация
автореферати
2014
йил
«_____» ________
да
тарқатилди
.
(2014
йил
«____» ________
даги
№
__
рақамли
реестр
баённомаси
).
Н
.
Р
.
Юсупбеков
Фан
доктори
илмий
даражасини
берувчи
илмий
кенгаш
раиси
ЎзР
ФА
академиги
,
т
.
ф
.
д
.,
профессор
А
.
Р
.
Марахимов
Фан
доктори
илмий
даражасини
берувчи
илмий
кенгаш
илмий
котиби
т
.
ф
.
д
.,
профессор
Ш
.
М
.
Гулямов
Фан
доктори
илмий
даражасини
берувчи
илмий
кенгаш
қошидаги
илмий
семинар
раиси
т
.
ф
.
д
.,
профессор
5
ДОКТОРЛИК
ДИССЕРТАЦИЯСИ
АННОТАЦИЯСИ
Диссертация
мавзусининг
долзарблиги
ва
зарурияти
.
Ўзбекистон
Республикаси
ҳукумати
томонидан
регионал
-
ҳудудий
автоматлаштирилган
бошқариш
тизимларини
ривожлантириш
ва
ягона
ахборот
майдонини
яратиш
бўйича
қабул
қилинган
комплекс
чора
-
тадбирлар
замонавий
ахборот
-
коммуникация
технологиялари
асосида
ахборот
-
бошқарув
тизимларини
кенг
жорий
этишга
йўналтирилган
.
Шундан
келиб
чиққан
ҳолда
,
турли
функционал
вазифали
объектларни
бошқариш
ва
уларнинг
ҳолатини
баҳолашнинг
самарали
усуллари
ва
алгоритмларини
ишлаб
чиқиш
ўзининг
долзарблиги
билан
ажралиб
туради
ва
шу
билан
биргаликда
,
катта
халқ
хўжалиги
аҳамиятига
эга
бўлган
назарий
ва
амалий
муаммо
сифатида
тўлалигича
ечилмай
қолмоқда
.
Ахборотларга
ишлов
бериш
ва
бошқаришнинг
мураккаб
тизимлари
,
хусусан
,
технологик
объектларни
бошқариш
тизимларининг
тараққиёти
аниқлик
тавсифларига
бўлган
талабларнинг
доимий
равишда
ошиб
бориши
билан
қизиқиш
уйғотади
.
Бу
масала
айниқса
,
ташқи
муҳит
ва
моделлар
тавсифларининг
априор
ноаниқлиги
ва
кутилмаган
ўзгарувчанлиги
каби
реал
шароитларда
мураккабдир
.
Бундай
шароитларда
халақит
берувчи
содда
омиллар
сифатида
қаралмайдиган
моделли
бузилишларга
нисбатан
тизимнинг
фаолият
кўрсатиши
мослашувчанлиги
ва
назоратига
ўтиш
мақсадга
мувофиқ
ва
ҳалақит
берувчи
омилларни
баҳолаш
умуман
тизимнинг
фаолият
кўрсатиш
сифатини
аҳамиятли
даражада
ошириш
имконини
беради
.
Шундай
қилиб
,
априор
ноаниқликнинг
юқори
бўлган
шароитларида
бошқариш
тизимларни
мослаштиришнинг
самарали
усуллари
ва
воситаларини
ривожлантириш
ва
ишлаб
чиқиш
реал
вақт
жадаллигидаги
кузатишлар
маълумотларига
самарали
ишлов
бериш
имконини
беради
ва
ахборотларга
ишлов
бериш
ҳамда
бошқариш
тизимларининг
аниқлиги
ва
ишончлилигини
оширади
.
Диссертация
ишига
бўлган
зарурият
,
саноатнинг
турли
тармоқларидаги
,
хусусан
,
кимёвий
саноатдаги
мураккаб
технологик
объектларни
назорат
қилиш
ва
автоматлаштиришнинг
замонавий
концепцияларини
кенг
жорий
этиш
,
ноаниқлик
шароитларида
объектларни
баҳолаш
,
идентификациялаш
ва
бошқариш
масалаларига
диққат
билан
аҳамият
беришни
талаб
этиши
билан
боғлиқлиги
орқали
ифодаланади
.
Мазкур
тадқиқот
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
«
Кимёвий
саноатдаги
корхоналарни
модернизациялаш
,
техник
ва
технологик
таъминлаш
дастури
тўғрисида
»
ги
2007
йил
7
июлдаги
ПФ
-677-
сонли
фармонининг
амалга
оширилишини
таъминлашга
қаратилган
бўлиб
,
дастурдаги
энг
асосий
масалалардан
бири
ишлаб
чиқаришнинг
техник
даражаси
ва
самарадорлигини
ошириш
,
замонавий
юқори
самарали
технологиялар
,
қурилмалар
ва
технологик
жараёнларни
энг
янги
бошқариш
тизимларини
жорий
этиш
йўли
орқали
кимёвий
ишлаб
чиқаришдаги
экологик
хавфсизлик
ва
эксплуатацион
ишончлиликни
таъминлаш
ҳисобланади
.
6
Шу
жиҳатдан
юқорида
кўрсатиб
ўтилган
масалаларни
ечиш
замонавий
ахборот
технологиялари
асосида
технологик
жараёнларни
бошқариш
тизимининг
самарадорлигини
келажакда
оширишга
қаратилган
махсус
тадқиқотлар
ва
ишланмаларни
амалга
оширишни
талаб
қилиши
келиб
чиқади
.
Бунда
мослашиш
ва
назорат
қилишнинг
кўрсатиб
ўтилган
усулларини
амалга
ошириш
бошқарилувчи
объектлар
динамикасининг
турли
хил
тескари
масалаларини
ечиш
зарурияти
билан
тўқнаш
келади
.
Бундай
турдаги
масалалар
ёмон
шартланган
масалалар
ҳисобланади
.
Улар
нокоррект
қўйилган
масалалар
синфига
тегишли
бўлади
.
Бундай
вазиятларда
ноаниқлик
шароитидаги
бошқариш
объекти
ҳолатларини
адаптив
баҳолаш
усуллари
ва
алгоритмларини
синтезлаш
масаласини
жорий
ахборотларга
ишлов
бериш
-
нинг
турғун
алгоритмларини
қуриш
услубиятини
белгилаб
берувчи
мунтазам
баҳолаш
назарияси
нуқтаи
назаридан
кўриб
чиқиш
мақсадга
мувофиқдир
.
Шунга
кўра
моделли
ноаниқлик
шароитларида
технологик
бошқариш
объектлари
ҳолатини
мунтазам
адаптив
баҳолашнинг
самарали
усуллари
ва
алгоритмларини
ишлаб
чиқиш
ва
уларни
амалий
жиҳатдан
амалга
ошириш
-
нинг
ҳисоблаш
схемаларини
синтезлаш
ниҳоятда
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Тадқиқотнинг
Ўзбекистон
Республикаси
фан
ва
технологиялар
тараққиётининг
устувор
йўналишларига
мослиги
.
Диссертация
Ўзбекистон
Республикаси
фан
ва
технологияларни
ривожлантиришнинг
муҳим
йўналишларига
:
ИТД
-17 – «
Ахборот
ва
телекоммуникация
технологияларини
кенг
ривожлантириш
ва
жорий
этишни
таъминлайдиган
замонавий
ахборот
тизимлари
,
бошқариш
ва
ўқитишнинг
интеллектуал
воситалари
,
илмий
-
техникавий
маълумотлар
базаси
ва
дастурий
маҳсулотларини
ишлаб
чиқиш
»
ва
ИТД
-5 – «
Жамиятни
ахборотлаштириш
даражасини
оширишга
йўналтирилган
илмий
ҳажмдор
ахборот
технологияларни
,
телекоммуникацион
тармоқларни
,
аппарат
-
дастурий
воситаларни
интеллектуал
бошқариш
,
ўқитиш
усулларини
ва
тизимларини
ишлаб
чиқиш
»
мос
ҳолда
бажарилган
.
Диссертация
мавзуси
бўйича
халқаро
илмий
тадқиқотлар
шарҳи
.
Стохастик
бошқариш
назариясида
турли
хил
масалаларнинг
сонли
ечимларини
олишга
бўлган
турлича
ёндашувларни
тавсифловчи
кўплаб
усуллар
ва
алгоритмлар
ишлаб
чиқилган
.
Бошқаришнинг
турли
хил
оптимал
ва
субоптимал
стратегиялари
таклиф
қилинган
.
Стохастик
бошқаришнинг
баъзи
бир
тавсифлари
ва
стратегияларининг
синфлари
аниқланган
.
Адаптив
бошқариш
тизимлари
синфида
турли
даражадаги
априор
ноаниқлик
шароитида
баҳолаш
,
идентификациялаш
ва
қарор
қабул
қилишнинг
самарали
усуллари
ва
алгоритмлари
ишлаб
чиқилган
.
Бу
со
ҳада
АҚШ
,
Буюк
Британия
,
Россия
,
Япония
,
Хитой
,
Жанубий
Корея
,
Германия
,
Голландия
,
Франция
,
Италия
,
Австралия
ва
бошқа
давлатларнинг
олимлари
томонидан
маълум
даражадаги
муваффақиятларга
эришилган
.
Honeywell, Siemens, Mitsubishi, ABB, Invensys, Festo, GE Fanuc,
Rockwell, Advantech, Evoc, Kontron, Eurotech, Intel, SeaTech, MOX,
Wonderware, Rockwell Automation, Iconics, Trace-Mode
ва
бошқа
халқаро
7
компаниялар
ва
илмий
марказларнинг
нашрларида
қайд
қилинишича
,
бошқаришнинг
замонавий
технологияларини
ривожланиши
оптимал
ва
адаптив
бошқариш
тизимларини
модификациялаш
ва
такомиллаштириш
йўналишларида
амалга
ошади
.
Шу
билан
бирга
,
бошқариш
объектлари
тавсифининг
ноаниқлиги
билан
боғлиқ
бўлган
ва
уларнинг
фаолият
кўрсатиш
шартларининг
мураккаблашуви
даражасида
мавжуд
моделли
бузилишларга
нисбатан
тизимларнинг
фаолият
кўрсатишини
назорат
қилиш
ва
мослаштириш
тамойилларини
киритишга
асосланган
янги
йўналиш
ва
иловаларни
ишлаб
чиқишга
йўналтирилган
тадқиқотлар
фаол
олиб
борилмоқда
.
Бу
соҳадаги
илмий
-
техник
адабиётларни
аналитик
ўрганиш
шуни
кўрсатадики
,
динамик
объектларни
бошқариш
тизимларининг
келгусидаги
такомиллашуви
моделли
ва
сигналли
ноаниқлик
шароитларида
ишлайдиган
турли
хил
функционал
вазифали
бошқариш
тизимларини
адаптив
фильтрлаш
концепцияси
асосида
синтезлашнинг
маълум
усулларини
такомиллаштириш
ва
янгиларини
ишлаб
чиқиш
билан
чамбарчас
боғлиқдир
.
Муаммонинг
ўрганилганлик
даражаси
.
Моделли
ноаниқлик
шароитида
бошқаришнинг
технологик
объектлари
ҳолатини
адаптив
баҳолаш
усуллари
ва
алгоритмларини
ишлаб
чиқиш
бўйича
тадқиқотларга
тегишли
бўлган
сўнгги
йилардаги
илмий
-
техник
адабиётлар
таҳлили
ушбу
соҳада
аҳамиятли
даражадаги
назарий
ва
амалий
натижаларга
эришилганлигидан
далолат
беради
.
Бошқариш
тизимлари
фаолиятини
назорат
қилиш
ва
мослаштиришга
бағишланган
кўп
сонли
ишлар
эълон
қилинган
,
умумназарий
концепциялар
ишлаб
чиқилган
ва
ечилган
амалий
масалалар
сони
ортиб
бормоқда
.
Сигналлар
ва
халақитлар
статистик
тавсифларининг
турли
даражадаги
априор
ноаниқлиги
шароитида
ишлайдиган
юқори
аниқликдаги
фильтрларни
қуришнинг
турли
йўллари
мавжуд
ва
ишлаб
чиқилмоқда
.
Бу
соҳадаги
турли
назарий
ва
амалий
масалаларга
кўп
сонли
монографиялар
,
тўпламлар
ва
мақолалар
бағишланган
.
Бу
соҳада
Aliev R., Andrews A.P., Brayson A., Bucy R., Izerman
R., Jaegeol Yim, Jaehun Joo, Kalman R., Lainiotis D., Landau I.D., Leondes C.,
Ljung L., Simon D., Tao G., Wiener N., Zhou J.,
Абдуллаев
Ж
.
А
.,
Андриевский
Б
.
Р
.,
Бекмуратов
Т
.
Ф
.,
Буков
В
.
Н
.,
Булычев
Ю
.
Г
.,
Верлань
А
.
Ф
.,
Игамбердиев
Х
.
З
.,
Кадиров
А
.
А
.,
Камилов
М
.
М
.,
Красовский
А
.
А
.,
Никифоров
В
.
О
.,
Огарков
М
.
А
.,
Поляк
Б
.
Т
.,
Пупков
К
.
А
.,
Семушин
И
.
В
.,
Синицын
И
.
Н
.,
Фрадков
А
.
Л
.,
Цыпкин
Я
.
З
.,
Юсупбеков
Н
.
Р
.,
Ядыкин
И
.
Б
.,
Яковлев
В
.
Б
.
ва
бошқа
шу
каби
олимларнинг
ишларини
кўрсатиб
ўтиш
мумкин
.
Бироқ
илмий
-
тадқиқот
объектлари
доирасининг
кенгайиши
ва
доимий
мураккаблашуви
бузилишларни
аниқлаш
ва
ташхислаш
,
ноаниқлик
шароитида
стохастик
бошқариш
объектлари
ҳолатларини
идентификациялаш
ва
адаптив
баҳолашнинг
янги
самарали
усуллари
ва
алгоритмларини
ишлаб
чиқишни
талаб
этади
.
Шу
билан
биргаликда
,
адабиётларда
ноаниқлик
шароитида
стохастик
бошқариш
объектлари
ҳолатларини
адаптив
баҳолашнинг
осттизимларини
синтезлаш
масалаларидаги
мунтазам
алгоритмларнинг
имкониятлари
етарлича
баҳоланмаган
.
Моделли
ноаниқлик
8
шароитларида
бошқаришнинг
стохастик
тизимлари
синфидаги
аниқлаш
ва
мослаштиришнинг
мунтазам
усуллари
ва
алгоритмлари
тўлалигича
ишлаб
чиқилмаган
.
Шунингдек
,
стохастик
бошқариш
объектлари
ҳолатларини
идентификациялаш
ва
бевосита
ёндашув
асосида
адаптив
баҳолашнинг
мунтазам
усуллари
ҳамда
объект
динамикаси
моделларида
ноаниқлик
бўлганда
адаптив
баҳолаш
алгоритмлари
ўз
ривожини
талаб
этмоқда
.
Бундан
ташқари
бузилишларни
биргаликда
аниқлаш
,
идентификациялаш
ва
бартараф
этишнинг
мунтазам
усуллари
ва
алгоритмларини
мунтазам
усулларнинг
замонавий
концепциялари
асосида
ишлаб
чиқиш
ҳам
мақсадга
мувофиқ
бўлиб
,
ноаниқлик
шароитидаги
стохастик
объектларни
бошқаришнинг
адаптив
тизимларини
қуриш
ва
амалга
оширишнинг
алгоритмик
амаллари
спектрини
кенгайтиради
ва
тизимларнинг
фаолият
кўрсатиш
самарадорлигини
ошириш
имконини
беради
.
Юқорида
келтириб
ўтилганлардан
моделли
ноаниқлик
шароитида
стохастик
бошқариш
объектлари
ҳолатларини
мунтазам
адаптив
баҳолашнинг
самарали
усуллари
ва
алгоритмларини
яратиш
ва
келгусида
такомиллаштиришнинг
жуда
зарурлиги
келиб
чиқади
.
Диссертация
тадқиқотининг
илмий
-
тадқиқот
ишлари
режалари
билан
боғлиқлиги
қуйидаги
лойиҳаларда
ўз
аксини
топган
:
давлат
илмий
-
техника
дастури
А
-14-045 – «
Узлуксиз
характерли
технологик
жараёнларга
эга
саноат
ишлаб
чиқариши
учун
интеллектуаллаштирилган
ахборот
-
бошқарув
тизимларини
ишлаб
чиқиш
ва
қўллаш
» (2006-2008
йй
.);
ЁА
-17-05 –
«
Узлуксиз
технологик
объектларнинг
адаптив
стохастик
бошқариш
тизими
синтезининг
мунтазам
алгоритмларини
ва
дастурий
воситаларини
ишлаб
чиқиш
» (2010-2011
йй
.);
ОТ
-
Ф
1-080 – «
Мураккаб
технологик
жараёнлар
ва
ишлаб
чиқаришларни
бошқаришнинг
интеллектуал
тизимларини
қуришнинг
концепциялари
ва
принципларини
ишлаб
чиқиш
» (2007-2011
йй
.);
Ф
-4-56 –
«
Мураккаб
технологик
объектларнинг
интеллектуал
бошқариш
тизимларини
қатъиймас
тўпламларни
тасвирлаш
асосида
структурали
параметрик
синтез
-
лашнинг
назарий
асосларини
ва
усулларини
ишлаб
чиқиш
» (2012-2016
йй
.).
Тадқиқотнинг
мақсади
технологик
бошқарув
объектлари
ҳолатини
моделли
ноаниқлик
шароитида
мунтазам
адаптив
баҳолаш
усуллари
ва
алгоритмларини
ишлаб
чиқиш
ва
уларни
муайян
ишлаб
чиқариш
жараёнларини
автоматлаштириш
ва
бошқариш
масалаларини
ечишда
амалий
қўллашдан
иборат
.
Мақсадга
эришиш
учун
қуйидаги
тадқиқот
вазифалари
қўйилган
:
динамик
тизимларни
бошқариш
тизимларини
синтезлаш
масалаларидаги
адаптив
фильтрлаш
назарияси
ва
усуллари
ривожини
тизимли
таҳлил
қилиш
;
адаптив
баҳолашнинг
мунтазам
алгоритмларини
идентификацион
ёндашув
асосида
ишлаб
чиқиш
;
Калман
фильтрининг
матрицали
кучайтириш
коэффициентини
адаптив
баҳолашнинг
мунтазам
алгоритмларини
ишлаб
чиқиш
;
объект
динамикаси
моделларида
ноаниқлик
бўлганда
адаптив
баҳолашнинг
мунтазам
алгоритмларини
ишлаб
чиқиш
;
9
мунтазам
адаптив
баҳолашнинг
ишлаб
чиқилган
усул
ва
алгоритмларини
технологик
объектларни
бошқариш
масалаларига
қўллаш
.
Тадқиқот
объекти
сифатида
стохастик
бошқариш
объектлари
ҳолатларини
баҳолаш
ва
динамик
фильтрлаш
усуллари
ва
алгоритмлари
қаралган
.
Тадқиқот
предмети
–
стохастик
бошқариш
объектлари
ҳолатларини
мунтазам
адаптив
баҳолаш
усуллари
ва
алгоритмлари
.
Тадқиқот
усуллари
.
Тадқиқот
жараёнида
тизимли
таҳлил
,
идентификациялаш
,
динамик
фильтрлаш
,
адаптив
бошқариш
ва
нокоррект
қўйилган
масалаларни
ечишнинг
умумий
услубияти
қўлланилган
.
Диссертация
тадқиқотининг
илмий
янгилиги
қуйидагилардан
иборат
:
қидирилаётган
ечим
мувофиқлигини
таъминлаш
ва
шу
билан
биргаликда
адаптив
баҳолаш
амаллари
аниқлигини
ошириш
имконини
берадиган
ёмон
шартланган
матрицали
чизиқлантирилган
тизимларнинг
мумкин
бўлган
қийинчиликларини
эътиборга
олган
ҳолда
ночизиқли
функционал
тенгламаларни
ечиш
усуллари
асосида
объект
шовқинининг
ковариацион
матрицасини
мунтазам
баҳолаш
алгоритмлари
ишлаб
чиқилган
;
баҳолаш
хатоликлари
назарий
ковариацион
матрицаларини
реал
қийматларга
боғланишини
таъминлаш
ва
шу
билан
биргаликда
Калман
фильтри
кучайтириш
матрицаларини
ҳисоблашни
реал
ўлчашлардаги
узилиб
қолишини
бартараф
этиш
имконини
берадиган
матрицаларнинг
сингуляр
ажратиш
асосида
ўлчашларда
кетма
-
кет
корреляцияланган
халақитлар
бўлган
шароитларда
бошқариш
объекти
ҳолатини
адаптив
мунтазам
баҳолаш
алгоритмлари
таклиф
этилган
;
фильтрни
ғалаён
таъсирларининг
ковариацион
матрицаларини
ўзгарувчан
қийматларига
мослаштириш
имконини
берадиган
,
хусусий
ҳосилаларни
ҳисоблаш
ва
силлиқлантиришни
талаб
этмайдиган
кесишувчилар
усули
ва
янгиловчи
жараён
асосида
ўлчаш
халақитлари
ва
объект
шовқинининг
ковариацион
матрицаларини
адаптив
мунтазам
итерацион
баҳолаш
алгоритмлари
таклиф
этилган
;
градиентни
проекциялаш
усули
асосида
Калман
фильтрининг
матрицали
кучайтириш
коэффициентини
адаптив
баҳолашнинг
мунтазам
алгоритми
ишлаб
чиқилган
ва
матрицали
тенгламани
ечмасдан
туриб
,
ечимнинг
хатолигини
баҳолаш
имконини
берадиган
кучайтириш
коэффициентини
ҳисоблашнинг
матрицали
тенгламаси
ўнг
қисми
хатоликларини
баҳолаш
ифодалари
олинган
;
чизиқли
алгебраик
тенгламаларнинг
тақрибий
ҳосил
қилинган
ёки
ёмон
шартланган
стохастик
тизимларини
ечиш
усуллари
асосида
ўлчаш
халақитлари
ва
объект
шовқинини
авто
-
ва
ўзаро
коррелирланганлиги
шароитида
адаптив
баҳолашнинг
динамик
фильтр
кучайтириш
коэффициентини
ҳисоблаш
аниқлигини
ошириш
имконини
берадиган
мунтазам
алгоритмлари
таклиф
этилган
;
итератив
мунтазамлаштириш
тамойили
доирасида
вариацион
тенгсизликларни
ечиш
усуллари
асосида
бошқариш
объектларининг
ўтиш
10
матрицаларини
адаптив
баҳолашнинг
қидирилаётган
баҳолар
мустақиллиги
ва
мувофиқлигини
таъминловчи
мунтазам
алгоритмлари
ишлаб
чиқилган
;
функционалларни
минимумлаштиришнинг
мунтазам
усуллари
асосида
кўриб
чиқилаётган
баҳолаш
масаласини
мунтазамлаштириш
имконини
берадиган
тўла
априор
моделли
ноаниқлик
шароитларида
Калман
туридаги
динамик
фильтрнинг
кучайтириш
коэффициенти
ва
бошқарилувчи
объект
ўтиш
матрицалари
параметрларини
баҳолашнинг
мунтазам
алгоритмлари
таклиф
этилган
.
Тадқиқотнинг
амалий
натижалари
қуйидагилардан
иборат
:
динамик
тизимлар
ҳолатини
адаптив
баҳолаш
масалаларини
ечишни
дастурий
-
алгоритмик
қўллаб
-
қувватлашга
мўлжалланган
дастурий
модуллардан
тузилган
ARES (adaptation, regularization, estimation, system)
дастурий
мажмуаси
ишлаб
чиқилган
;
меъёрий
фаолият
кўрсатиш
шароитларидаги
саноат
тажрибаси
натижалари
асосида
PS-
Агро
ишлаб
чиқаришдаги
пульпани
гранулали
қуритиш
ва
аммиакли
селитрани
буғлатиш
жараёнларининг
математик
моделлари
ишлаб
чиқилган
;
моделли
ноаниқликнинг
турли
даражаларини
эътиборга
олган
ҳолда
параметрик
ва
сигналли
мослашиш
контурларидан
фойдаланиб
,
бошқарилувчи
объектлар
ҳолатларини
адаптив
баҳолашнинг
осттизими
ишлаб
чиқилган
;
кальций
-
сульфат
-
фосфатли
пульпани
гранулали
қуритиш
агрегатининг
ишлаб
чиқарувчанлигини
2,25%
га
ошириш
ва
аммиакли
селитрани
буғлатишдаги
буғнинг
сарфини
бир
йилда
1223,2
Гкалорияга
камайтиришни
таъминлайдиган
мос
технологик
жараёнларнинг
автоматлаштириш
ва
бошқаришнинг
муносиб
техник
таъминотли
тизимлари
таклиф
этилган
.
Олинган
натижаларнинг
ишончлилиги
услубий
асосланган
назарий
асосларнинг
бажарилиши
,
нокоррект
қўйилган
масалаларни
ечиш
усуллари
асосида
динамик
объектларни
адаптив
баҳолаш
ва
бошқаришнинг
назарий
асосланган
концепцияларининг
қўлланилиши
,
замонавий
автоматик
бошқаришнинг
апробация
қилинган
усуллари
ва
алгоритмларининг
ишлатилиши
,
адаптив
баҳолашнинг
таклиф
этилган
усуллари
ва
алгоритмларининг
талаб
қилинган
яқинлашиш
даражаси
,
назарий
ва
амалий
тадқиқотларнинг
олинган
натижалари
ва
уларнинг
ўзаро
мослиги
билан
таъминланган
.
Тадқиқот
натижаларининг
назарий
ва
амалий
аҳамияти
.
Тадқиқот
натижаларининг
назарий
аҳамияти
моделли
ноаниқлик
шароитларида
технологик
бошқариш
объектлари
ҳолатларини
мунтазам
адаптив
баҳолашнинг
конструктив
усуллари
ва
алгоритмларини
ишлаб
чиқишдан
иборат
.
Тадқиқотларнинг
амалий
аҳамияти
кенг
синфдаги
технологик
объектларнинг
бошқариш
тизимларини
адаптив
баҳолаш
ва
синтезлаш
масалаларининг
математик
ва
алгоритмик
таъминотини
ишлаб
чиқишдан
иборат
.
Априор
ноаниқлик
шароитида
стохастик
бошқариш
объектлари
ҳолатларини
адаптив
баҳолашнинг
ишлаб
чиқилган
усул
ва
алгоритмлари
11
узлуксиз
характерли
ишлаб
чиқаришнинг
технологик
жараёнларини
бошқаришнинг
адаптив
тизимлари
функционал
структураларини
қуриш
ва
лойиҳалашни
автоматлаштиришда
кенг
қўлланилиши
мумкин
.
Тадқиқот
натижаларининг
жорий
қилиниши
.
Адаптив
баҳолаш
алгоритмлари
ва
бошқаришни
автоматлаштиришнинг
функционал
схемалари
«
ЎЗКИМЁСАНОАТ
»
Давлат
акционерлик
компанияси
корхоналарида
,
жумладан
,
Олмалиқ
«
АММОФОС
-
МАКСАМ
»
акционерлик
жамиятида
кальций
-
сульфат
-
фосфатли
пульпани
гранулали
қуритиш
(03.10.2014
йилдаги
далолатнома
)
ва
«FARG‘ONAAZOT»
акционерлик
жамиятида
аммиакли
селитрани
буғлатиш
(21.05.2014
йилдаги
далолатнома
)
технологик
жараёнларини
бошқаришни
автоматлаштириш
тизимларида
жорий
этилган
бўлиб
,
жамланган
йиллик
иқтисодий
самара
83
млн
. 76
минг
сўмни
ташкил
этган
(«
ЎЗКИМЁСАНОАТ
»
ДАК
нинг
17.11.2014
йилдаги
жорий
қилинганлик
тўғрисидаги
№
01-2304/
И
-
сонли
маълумотномаси
).
Ишнинг
апробацияси
.
Тадқиқот
натижалари
32
та
илмий
-
амалий
анжуман
,
конгресс
ва
семинарларда
,
жумладан
25
та
халқаро
: «
Энергетика
тараққиётининг
замонавий
ҳолати
ва
истиқболлари
» (
Тошкент
, 2006); «
Алоқа
техникаси
и
технологияси
» (
Тошкент
, 2008); «
Тоғ
-
металлургия
соҳасининг
замонавий
техника
ва
технологияси
ҳамда
уни
ривожлантириш
йўллари
»
(
Навоий
, 2008, 2013); «World Conference on Intelligent Systems for Industrial
Automation – WCIS-2008-2012» (
Тошкент
, 2008, 2010, 2012); «Congress of the
World Mathematical Society of Turkic Countries» (Almaty, 2009); «
Интеграл
тенгламалар
-2009» (
Киев
, 2009); «
Динамик
тизимларни
бошқариш
ва
оптималлаштириш
– CODS-2009» (
Тошкент
, 2009); «
Математик
усуллар
техника
ва
технологияларда
–
ММТТ
-23» (
Саратов
, 2010); «International
Conference on Application of Fuzzy Systems and Soft Computing – ICAFS-2010-
2014» (Prague, 2010; Lisbon, 2012; Paris, 2014); «International School and
Conference on Foliations, Dynamical Systems, Singularity Theory and Perverse
Sheaves» (Samarkand, 2009); «International training-seminars on mathematics in
conjunction with the joint mathematics meeting» (Samarkand, 2011);
«
Инновация
» (
Тошкент
, 2010-2013); «
Амалий
математика
ва
ахборот
технологияларининг
долзарб
муаммолари
-
Ал
-
Хоразмий
– 2012 - 2014»
(
Тошкент
, 2012;
Самарқанд
, 2014); «
Сунъий
интеллектда
интеграллашган
моделлар
ва
юмшоқ
ҳисоблашлар
» (
Коломна
, 2013); «International Conference
on Soft Computing, Computing with Words and Perceptions in System Analysis,
Decision and Control – «ICSCCW-2013» (Izmir, 2013); «
Машинасозликда
замонавий
материаллар
,
техника
ва
технологиялар
» (
Андижон
, 2014)
ва
7
та
республика
конференцияларида
апробациядан
ўтказилган
.
Натижаларнинг
эълон
қилинганлиги
.
Диссертация
мавзуси
бўйича
60
та
илмий
иш
,
жумладан
, 2
та
монография
, 20
та
илмий
мақолалар
,
улардан
6
таси
хорижий
журналларда
чоп
этилган
ҳамда
10
та
ЭҲМ
учун
яратилган
дастурий
воситаларни
қайд
қилиш
гувоҳномалари
олинган
.
Диссертациянинг
тузилиши
ва
ҳажми
.
Диссертация
кириш
,
бешта
боб
,
хулоса
,
фойдаланилган
адабиётлар
рўйхати
, 4
та
илова
, 198
саҳифа
матн
,
12
та
расм
ва
5
та
жадвалдан
иборат
.
12
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ
АСОСИЙ
МАЗМУНИ
Кириш
қисмида
диссертация
мавзусининг
долзарблиги
ва
зарурияти
асосланган
,
тадқиқот
мақсади
ва
вазифалари
,
объекти
ва
предметлари
аниқланган
,
тадқиқотнинг
Ўзбекистон
Республикаси
фан
ва
технологиялар
тараққиётининг
устувор
йўналишларига
мослиги
кўрсатилган
,
тадқиқотнинг
илмий
янгилиги
ва
амалий
натижалари
баён
этилган
,
олинган
натижаларнинг
ишончлилиги
асосланган
,
уларнинг
назарий
ва
амалий
аҳамиятлари
очиб
берилган
,
тадқиқот
натижаларини
амалиётга
жорий
қилиш
рўйхати
,
ишнинг
апробацияси
натижалари
,
эълон
қилинган
ишлар
ва
диссертациянинг
тузилиши
бўйича
маълумотлар
келтирилган
.
Диссертация
ишининг
биринчи
бобида
динамик
тизимларнинг
бошқариш
тизимларини
синтезлаш
масалаларидаги
адаптив
фильтрлаш
назарияси
ва
усуллари
ривожининг
тизимли
таҳлили
масалалари
кўриб
чиқилган
.
Автоматик
бошқаришнинг
замонавий
назарияси
ва
амалиётида
мослашиш
муаммосига
катта
эътибор
қаратилган
.
Бу
муаммоларнинг
ечими
объект
тавсифлари
ва
ташқи
муҳит
таъсирларига
нисбатан
априор
ва
жорий
ахборотнинг
тўлиқ
бўлмаган
шароитларида
ўта
хилма
-
хил
технологик
жараёнларни
бошқаришни
амалга
ошириш
имконини
беради
.
Шуни
таъкидлаб
ўтиш
лозимки
,
априор
ноаниқликнинг
пайдо
бўлиши
автоматлаштирилаётган
объект
ва
жараёнларнинг
физикавий
,
кимёвий
ёки
технологик
моделларини
шакллантириш
босқичидаёқ
юз
беради
.
Жорий
ноаниқлик
назорат
қилинмайдиган
тасодифий
характерда
бўлиб
,
бу
меъёрий
фойдаланиш
режимида
объектга
ташқи
муҳитнинг
таъсири
ва
бошқариш
объектининг
статик
ва
динамик
хоссалари
ўзгариши
билан
белгиланади
.
Адаптив
тизимлар
бошқариш
тизимлари
иерархиясида
мураккаб
тизимлар
қаторига
киради
.
Уларнинг
мураккаблиги
нафақат
хусусий
топологик
хусусиятлар
билан
,
балки
алоқа
операторларининг
структураси
,
фойдаланиладиган
математик
аппаратнинг
хилма
-
хиллиги
ва
техник
амалга
оширишнинг
хусусиятлари
билан
ҳам
аниқланади
.
Бошқариш
тизимларидаги
мослашиш
муаммосининг
мураккаблиги
техник
,
биологик
ёки
бошқа
тизим
бўладими
,
ундаги
кўп
муқобиллик
,
бошқарилувчи
жараён
ва
ташқи
муҳит
ҳақидаги
ахборотнинг
ноаниқлиги
характерининг
хилма
-
хиллиги
каби
адаптив
хулқ
концепциясининг
ўзида
таркиб
топади
.
Бу
аввало
,
мураккаб
технологик
жараёнларни
бошқариш
тизимларини
яратишда
одатда
объектнинг
ишончли
моделларини
назарда
тутмаслик
билан
тушунтирилади
.
Мавжуд
назариялардан
ҳеч
бири
фақатгина
у
тизим
ишини
тўғри
тавсифлай
олишига
даъвогарлик
қила
олмайди