Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Узбекистан Республикаси хукуматининг озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш борасидаги карорлари ва комплекс чора-тадбирлари - ахолининг соплом турмуш тарзини таъминлайдиган даражада хаётий зарур озик-овкатларга булган эхтиёжларини кафолатли таъминлашга йуналтирилган.
Узбекистан Республикаси Президента И.А.Каримов 2014 йил 5-6 июнда булиб утган «Узбекистонда озик-овкат дастурини амалга оширишнинг мухим захиралари» мавзусидаги халкаро конференциянинг очилиш маросимидаги нуткида: «Бизнинг хисоб-китобларимиз буйича, 2020 йилда мева ва сабзавот, узум ва полиз махсулотлари етиштиришни 2014 йилга нисбатан камида 2,3 марта купайтиришни мулжаллаяпмиз» - деб таъкидладилар.
Сабзавотлар - инсон саломатлиги, унинг иш кобилиятини яхшилаш хамда умрини узайтиришга хизмат киладиган бекиёс озик-овкат махсулотлари х,исобланганлиги сабабли, республикамизда уларни етиштиришни купайтиришга катта эътибор берилмокда. Узбекистонда помидор асосий сабзавот экинларидан хисобланади. Помидор мевалари таъми ва пархезлик сифатлари юкори булганлиги учуй кадрланади, улар биологик фаол моддалар ва антиоксидантларнинг мухим манбаларидан бири булиб, инсон организмини рух,ий зурикишида оксидланишдан химоя килади ва кариш жараёнларининг олдини олади. Янги помидор мевалари ва кайта ишланган махсулотларига ички бозорда талабнинг ошиб бориши ва экспорт имкониятларининг катталиги помидор етиштиришни асосан хосилдорликни ошириш хисобига купайтиришни такозо этмокда. Ер ва сув ресурсларининг танкислиги шароитида, янги махсулдор навларни ишлаб чикаришга татбик этиш, инновацион технологияларни жорий килиш ва юкори сифатли уруглардан фойдаланиш йули билан кишлок хужалик экинлари хосилдорлигини оширишга эришиш мумкин. Помидор навларини танлаш, уларнинг мевалари ва уругларини етиштириш технологиясини такомиллаштиришга каратилган илмий ишланмалар мамлакатимизнинг илмий ва амалий сабзавотчилиги учун мухим ахамиятга эга долзарб илмий муаммо хисобланади.
Узбекистан Республикаси Президентининг «Мева-сабзавотчилик ва узумчилик сохасида иктисодий ислохотларни чукурлаштириш чора-тадбирлари тугрисида»ги 2006 йил 9-январдаги ПФ-3709-сонли ва «Озик-овкат экинларини ишлаб чикаришни купайтириш ва экин майдонларини оптималлаштириш буйича чора-тадбирлар тугрисида»ги 2008 йил 20 октябрдаги ПФ-4041-сонли фармонлари, Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг «2014 йилда мева-сабзавот, картошка, полиз ва узум етиштиришнинг прогноз курсаткичлари» тугрисидаги 2013 йил 20 ноябрда кабул килинган BM-311-сонли карорида сабзавот махсулотлари, жумладан, помидор етиштириш хажмини купайтириш ва сифатини ошириш буйича куйилган вазифаларни илмий жихатдан амалга оширишга хизмат килади.
Тадкикотнинг максади. Диссертация тадкикотларининг асосий максади юкори хосилдор помидор навларини танлаш, товар махсулотлар ва юкори сифатли урутларини етиштириш технологиясининг асосий элементларини такомиллаштиришдан иборат.
Диссертация тадкикотининг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
биринчи маротаба Узбекистонда ва хорижда районлаштирилган помидор навлари хамда дурагайларига комплекс бахо берилиб, куйидаги белгилари буйича селекция ишлари учуй дастлабки манба сифатида тавсия этилган: юкори хосилдорлиги (28-35%) - Дони, УзМАШ-1, Прогрессивний, Восток 36, H-9314, AP-721, Mountain fresh ва Celebrity F! дурагайлари; тезпишарлиги (усув даври 5-7 кунга киска) - La Rossa, TSH-3, Glamour, Шафак, Дубок, АР-711, АР-721, Sun 6347, Темнокрасний 2077, Дони, OX-150, Florida 47 F!, PS 771297 F!, Ultra girl F!; тупининг ихчамлиги - TSH-3, Sun 6347, H-9314, H-9322, Florida 47 F!; касалликларга нисбатан чидамлилиги (65-90%) - Тошкент тонги, Сурхон 142, H-9314, Glamour, Celebrity F!; мевасининг юкори сифат курсаткичлари (4,9 балл) хамда таркибидаги курук моддалар микдорига (5,9-6,9%) кура - Новинка Приднестровия, Сурхон 142, Прогрессивний, Новичок, TSH-3, H-9314, H-9422, TSH-3, F, Sun leapcr, Celebrity, Big beef VFNT, BHN 411 дурагайлари; мевасида азот тупланиш даражаси паст (13-20 мг/кг) булган - Новинка Приднестровия, Прогрессивний, Аспирант, Дубок, УзМАШ-1, La Rossa, AP-721, Celebrity F!, Beg beef F!;
помидорни уругидан 5-10 апрелда экиш ва кучатидан (20-25 апрел, 5-10 май, 20-25 май ва 10 июнда) етиштириш усулларида меваларини махсулот олиш учун етиштиришда экиш муддатлари киёсий бахоланган, урганилган навларда кучатидан етиштириш усулининг устунлиги асосланган;
товарбоп махсулот етиштиришда усимликларни экишнинг (ихчам тупли Шарк юлдузи нави 90x23 см ва уртача тупли Узбекистон нави 70x35 см ва 90x28 см) макбул схемалари аникланган;
биринчи маротаба уруглар ва усимликларга электравжлантириш тадбирлари усишни бошкарувчи моддалар (гумат натрий ва рослин) билан таккосланган холда куллаш самарадорлиги аникланган;
биринчи маротаба Узбекистонда помидорнинг янги навларида уругларининг матрикал ва экологик турли сифатлилиги тадкик килинган. Баходир навида уругларни асосий поянинг иккинчи мева шингилидаги мевалардан ажратиш, Дони, ТМК-22 ва Сурхон 142 навларида эса - 2-3 мева шингилларидан олиб тайёрлаш;
шимолий худуднинг ш^фланган тупроклари шароитида махаллий репродукция уругларини экиш афзаллиги асосланган;
биринчи маротаба помидорин уругдан ва кучатдан етиштириш усуллари хамда кучатларни утказиш муддатларининг уруглик усимликлар ривожланиш фазаларининг давомийлигига, уларнинг усишига, мсвалар ва урутлар хосилдорлигига таъсири аникланган;
Узбекистоннинг марказий иклим худудида помидорни уруглик учун эрта муддатларда (апрел ойи охири - май ойи бошида) кучатидан етиштиришнинг самарадорлиги асослаб берилган;
уруглар олиш максадида помидорни уругидан экиб етиштириш уруглар авлодида навнинг тезпишарлик хусусиятига салбий таъсири аникланган.
ХУЛОСА
1. Урганилган 56 та помидор нав намуналарини комплекс бахолаш асосида Узбекистонда х.ам куйидаги ижобий корреляциялар тасдикланди: усимликларда мевалар канчалик эрта етилса, эртаги хосил шунчалик куп булади; асосий поя канчалик узун булса, унда шунча куп ён шохлар пайдо булади ва эртаги хосил микдори шунчалик кам булади; мевалар канчалик йирик ва улардаги уялар сони куп булса, улар шунчалик мазали булади, нитратларни куп туплайди; хосил канчалик куп булса, уларда нитратлар шунча кам тупланади.
Нав намуналари селекция ишлари учун дастлабки манба сифатида куйидаги белгилари буйича ажратиб олинди: тезпишарлиги - La Rossa, TSH-3, Glamour, Шафак, Дубок, АР-711, АР-721, Sun 6347, Темнокрасний 2077, Дони, OX-150, Florida 47 Fb PS 771297 F!, Ultra girl F!; тупининг ихчамлиги -TSH-3, Sun 6347, H-9314, H-9322; вирусли касалликлари мажмуасига нисбатан чидамлилиги - Тошкент тонги, Сурхон 142, H-9314, Glamour, Celebrity F!; юкори таьм сифатлари буйича - Баходир, Восток 36, Майкопский урожайний 2090, Аспирант, Mountain fresh F!, Sun leapcr F!, Celebrity F!, Atomic, Affirm, Glamour;
УзМАШ-1, Намуна 70, Новинка Приднестровия, Дони ва Прогрессивний; H-9314, Н-9422, АР-711, TSH-2, TSH-3, Peto 76, F! Celebrity, Puebla, BHN 411 дурагайлари - умумий курук моддалар(5,9-6,9%)ни; Новинка Приднестровия, Сурхон 142, Прогрессивний, Новичок, TSH-3, Н-9314, H-9422, TSH-3, Sun Icapcr, Celebrity, Big beef VFNT, BHN 411 F, дурагайлари - эрувчан курук моддаларни (4,6-4,9%); УзМАШ-1, Новичок, МЖ-261, Аспирант, Дони, TSH-2, TSH-3, Affirm, Glamour навлари, F! Mountain fresh, Sun beam дурагайлари - умумий канд микдорини (2,4-2,6%); Новичок, Дубок, ТМК-22, H-9422, Н-9314 навлари ва BHN-411, PS 771297 дурагайлари С витаминини (26,3-27,4 мг/100 г.) куп саклаши хамда УзМАШ-1, Дони, ТМК-22, Октябр, Аспирант, La Rossa, АР-711, Atomic, Glamour навлари, Sun Icapcr, Mountain spring F! дурагайлари нисбатан кам кислоталилиги ва юкори канд-кислоталик индекси (4,6 - 6,3) билан ажралиб туриши аникланган.
Таркибида нитратларни кам тупловчи нав намуналари куйидагилар: Новинка Приднестровия, Прогрессивний, Аспирант, Дубок, УзМАШ-1, La Rossa, AP-721, Celebrity F!, Beg beef F!; нитратларни нисбатан куп туплаган навлар: Авиценна, Баходир , Намуна 70, Новичок, Atomic, H-9422, Acclaim, Peto 76, Glamour.
2. Утказилган конкурс танлови натижаларига асосан:
энг юкори хосилдорлиги, касалликлар мажмуасига нисбатан чидамлилиги, меваларининг юкори сифатлари буйича махаллий майда мевали навлардан - УзМАШ-1 ва Дони, йирик мевалилардан Прогрессивний, Восток 36; хорижий майда мевали навларидан Н-9314, АР-721, йирик мевали Mountain fresh ва Celebrity F! дурагайлари хосилдорлиги назоратга нисбатан 8-15 т/га ёки 19-32% га юкори, дурагайлар эса - 10-15 т/га ёки 24-33% юкори хосил берган;
Mountain fresh F! дурагайи давлат нав синовига топширилиб, уни муваффаккиятли утганидан сунг, 2007 йилдан Давлат реестрига киритилган;
мевалари таркибидаги умумий курук моддалар микдори куп булган навларни куллаш натижасида 1 тонна мевалардан кушимча 10-30 кг томат пастаси олинган.
3. Помидор экинида биринчи маротаба агроэлекртехнологиясини куллаш натижасида куйидагилар асосланди:
уругларни фаоллаштирилган сувда ивитишнинг хосилдорликка таъсири баркарор эмас; уругларга УБН + ПЧЭМТ билан таъсир эттириш, кучат даврида усимликларга УБН билан ишлов бериш самарали булмаган;
уругларга комплекс ишлов бериш - УБН+ПЧЭМТ билан ишлаш, уругларни фаоллаштирилган сувда ивитиш, усимликларнинг усув даврида 3 марта УБН билан ишлов бериш; уругларга УБН + ПЧЭМТ билан ишлов бериш, усимликларга усув даврида 3 марта УБН билан таъсир этиш, уругларни гумат натрий эритмасида ивитиш ва 3 марта усимликларга ушбу эритмани пуркаш; усимликларнинг кийгос гуллаш даврида бир марта рослин моддасини пуркаш усуллари самарали таъсир этган.
4. Помидор меваларини етиштиришда уругидан ва кучатдан экиш усулларини хар хил экиш муддатларида киёсий бахолаш курсатишича:
уругидан устирилган усимликлар асосий тупининг баландлиги, ён шохлар, барглар, мева тугунчалари сони хамда хосилдорлиги буйича 20-25 апрел ва 5-10 майда экилган кучатларга нисбатан паст курсаткичларга эга булиб, 20-25 майда экилган кучатлар билан бир хил, 10 июнда экилган кучатларга нисбатан устун булгани кайд этилган;
урганилган 3 та навлардан энг куп умумий ва товар хосил Авиценна, Сурхон 142 ва ТМК-22 навлари кучатлари 20-25 апрелда экилганида, унга нисбатан юкори хосил - 5-10 майда экилганида олинган;
кучатлар 20-25 апрелда экилганида юкори даромад ва рентабелликка эришилган;
уругидан етиштириш усули иктисодий самарадорлиги буйича кучатларни 20-25 апрелда экиш муддатига нисбатан пастрок булиб, 5-10 майда экилган кучатлар билан бир хил ва колган кечки муддатларга нисбатан устун туради.
5. Усимликларни макбул экиш схемалари ва туп калинлиги тадкик этил ганда куйидагилар аникланди:
усимликларга канчалик катта озикланиш майдони ажратилса, ён шохлар сонининг купайиши эвазига уларнинг ер устки вегетатив кисми шунчалик яхши усади;
урта тупли Узбекистон нави 90x28 см ва 70x35 см схемаларида экилиб, туп калинлиги гектарига 40816 та усимлик, ихчам тупли Шарк юлдузи нави эса 90x23 см схемада экилиб, туп калинлиги гектарига 47619 та усимлик булганида энг юкори умумий ва товарбоп хосил хамда энг йирик мевалар олинди.
6. Уругларнинг матрикал турли сифатлилиги урганилганида, куйидаги конуниятлар:
мевалар канчалик йирик ва улардаги уялар сони канчалик куп булса, улардан шунчалик купрок йирик уруглар чикиши;
меваси 2-уяли Дони навининг - 2, 3 ва 4-чи; 3-4 уяли ТМК 22 навининг -1, 2 ва 3-чи; 4-5 уяли Сурхон 142 навининг - 2 ва 3-чи; Баходир навининг - 3-чи хдмда ён шохдаги мева шингилларидан олинган уруглари йирик ва куп булиши;
Дони ва Сурхон 142 навларида 1, 2 ва 3-чи; ТМК 22 навида - 1 ва 2-чи; Баходир навида - 2 ва 3-чи мева шингилидан олинган уругларинг экинбоплик хусусиятлари юкори булиши;
усимликлар авлоди хосилдорлиги буйича Баходир навининг 2-чи тартибдаги мева шингилларидан (9,4%), колган навларнинг эса - 2 ва 3-чи тартиб мева шингилларидан (13,5-25,1 %) олинган уруглар наели махсулдор булиши аникланган.
Энг макбул мева шингилларидан ажратилган уруглардан фойдаланиш натижасида: Дони навидан - 577,0 минг сум/га; ТМК-22 навидан - 389,7; Сурхон 142 навидан - 666,9 ва Баходир навидан - 193,2 минг сум/га кушимча даромад олинган.
7. Помидор уругларининг экологик турли сифатлилиги тадкик килиш асосида куйидагилар аникланди:
турли иклим шароитларида етиштирилган уруглар марказий ва жанубий худудларнинг шурланмаган тупроклари шароитида экиб синалганида, наслида уругларнинг униб чикиши, усимликлаР усиб ривожланиши ва хосилдорлиги буйича фаркланмаган;
шимолий худудда, шурланган тупроклар шароитида етиштирилган махаллий уругларнинг дала унувчанлиги юкори булди. Улардан баланд буйли усимликлар ривожланиб, йирик мевалар, юкори умумий ва товарбоп хосил олинган (кушимча 15,2-18,8%);
шимолий худуднинг шурланган тупрокларида етиштирилган махаллий репродукция уругларидан фойдаланганда, жанубий худуддан олиб келинган уругларга нисбатан 224,8 - 299,8 минг сум/га; марказий худудникига нисбатан - 517,0 - 674,4 минг сум/га кушимча даромад олинган (2005 йил нархлари буйича).
8. Уруглик помидорни уругидан ва кучатдан хар хил муддатларда етиштиришни киёсий бахолаш натижаларига кура куйидагилар аникланган:
помидор кучатлари 20-25 апрелда экилганида барча синалган навларда уруг чикиши куп булиб, уруг хосилдорлиги ошди, экиш муддати кейинга сурилганида, бу курсаткичлар камайиб борди;
уругидан экиш усулидан олинган уруглар хосилдорлиги Авиценна ва Сурхон 142 навларини кучатидан 20-25 майда экилганидан, ТМК-22 навида эса 5-10 майда кучатидан экилганидан олинган уруглар хосилига якин булган;
урганилган навларда энг юкори соф даромад кучатларни 20-25 апрелда экишдан олинган;
помидор уругларини урганилган навларда уругидан етиштириш усулининг 20-25 майда ва 10 июнда экилган уруглик кучатларига нисбатан рентабеллиги юкори булган;
уруглик помидор кучатларини 5-10 майда, шунингдек ТМК-22 нави кучатларини 20-25 апрелда, Авиценна ва Сурхон 142 навлари кучатини 20-25 майда экиб олинган уругларда лаборатория ва дала унувчанлигининг юкори курсаткичлари аникланган, 10 июнда кучатдан етиштирилган уруглар дала унувчанлиги паст булган;
уругидан хамда кучатларидан 20-25 апрелда ва 5-10 майда етиштириб олинган помидор уруглари авлодида усимликларнинг усиши ва ривожланишида фарк кам булган;
кучатлари 20-25 майда ва 10 июнда экилган усимликлар авлоди ривожланиши буйича 3 кунга оркада колган, эртаги хосили кам булиб, авлодида эртапишарлик хусусияти йуколишига олиб келган;
бевосита уругидан етиштирилган Авиценна ва ТМК-22 навлари уругларининг авлодида кучатдан етиштирилган уруглар авлодига нисбатан тезпишарлиги пасайган; уругларни етиштириш усули Сурхон 142 нави авлодининг тезпишарлик хусусиятига таъсир курсатмаган;
энг юкори максулдорлик сифатлари куйидаги уруглар авлодидан: Сурхон 142 нави - уругидан етиштирилганида, Авиценна нави - 20-25 апрелда кучатидан етиштирилганида, ТМК-22 нави - 5-10 майда кучатидан етиштирилганида олинган; 10 июнда кучатдан етиштирилган уруглар авлодидаги усимликлар яхши ривожланмаган ва кам хосилли булган.