Позиционное структура членов предложения в узбекском языке

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ

АЛИШЕР НАВОИЙ НОМИДАГИ ТИЛ ВА АДАБИЁТ

ИНСТИТУТИ

Қўлёзма ҳуқуқида

УДК 811.512.133

УСМОНОВА ҲУРИНИСО ШАРАПОВНА

ЎЗБЕК ТИЛИДАГИ ГАП БЎЛАКЛАРИНИНГ ПОЗИЦИОН

ÑÒÐÓÊÒÓÐÀÑÈ

10.02.01 – ўзбек тили

филология фанлари доктори илмий даражасини

олиш учун ёзилган диссертация

А В Т О Р Е Ф Е Р А Т И

Тошкент – 2009

2

Тадқиқот ЎзР ФА Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институти ва

Наманган давлат университетида бажарилган.

Илмий маслаҳатчи

ЎзР ФА академиги

Ғани Абдураҳмонов

Расмий оппонентлар

: филология фанлари доктори

Мухаббат Қурбонова

филология фанлари доктори, профессор

Неъматжон Турниёзов

филология фанлари доктори
бдулхай Собиров

Етакчи илмий муассаса

- Низомий номидаги Тошкент давлат

педагогика университети

Диссертация ҳимояси 2009 йил

ойининг

куни соат да

Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Алишер Навоий номидаги Тил
ва адабиёт институти ҳузуридаги ДК 015.04.02 рақамли фан доктори илмий
даражасини олиш учун диссертациялар ҳимояси бўйича Ихтисослашган кенгаш
йиғилишида ўтказилади.

Манзил: 100170, Тошкент шаҳри, И. Мўминов кўчаси, 9-уй.

Диссертация билан Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг

Асосий кутубхонасида танишиш мумкин.

Манзил: 100170, Тошкент шаҳри, И.Мўминов кўчаси, 13-уй.

Автореферат 2009 йил

ойининг

кунида тарқатилди.

Ихтисослашган кенгаш
илмий котиби, филология
фанлари номзоди

Н.МАҲКАМОВ

3

ИШНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ

Мавзунинг долзарблиги

. Президент И.А.Каримов: “Илму фан

соҳасидаги ҳаракатларимиз ҳам, илмий ишларимиз ва ютуқларимиз ҳам
дунёдаги энг илғор мезонлар билан ўлчаниши лозим”

1

, - деган эдилар. Бу фикр

ўзбек тилшунослиги учун ҳам бевосита дахлдордир.

Ўзбек тилшунослиги шу кунга қадар катта ютуқларни қўлга киритди.

Ўзбек тилининг барча сатҳлари фаҳмий босқичда муваффақиятли ўрганилди

2

.

Ҳозирги ўзбек тилшунослиги шарқ ва ғарб тилшунослиги қўлга киритган энг
янги ютуқларни эътиборга олмоғи лозим.Шу туфайли бугунги кунда ўзбек
тилини анъанавий методлар орқали ўрганиш билан бирга, жаҳон
тилшунослигида кенг қўлланаётган системавий-структур методлар асосида
ўрганиш тобора кенгайиб бормоқда.

Ҳар қандай систем тадқиқот лисоний бирликларга маълум элементлар

муносабатидан ташкил топган бутунлик сифатида ёндашишни ва
элементларнинг бутунга бўлган муносабати ҳамда бутун билан бутуннинг
муносабатини ёритиб беришни тақозо этади

3

.

Тилга ва унинг бирликларига система сифатида ёндашув шу кунга қадар

тилшунослик учун қоронғи бўлиб келаётган жиҳатларни аниқлашга ёрдам
беради. Ана шундан келиб чиқиб, ўзбек тилидаги синтактик бирликларни шакл
ва мазмун қарама-қаршилиги ва бирлиги қонуниятини ҳисобга олган ҳолда
систем тадқиқ қилиш зарурияти туғилади.

Лисоний бирликларни система сифатида тадқиқ этиш, уни ташкил этган

ички узвларнинг ўзаро муносабатини белгилаш ҳозирги ўзбек назарий
тилшунослиги олдида турган долзарб вазифалардандир. Шуни ҳисобга олган
ҳолда, синтактик бирликларнинг, хусусан, “пропозитив номланиш” деб
юритиладиган бирликларнинг гап тузилишидаги ўрни, уларнинг ички
узвларига хос бутун ичидаги ўзаро мазмуний ва шаклий муносабатини
белгилаш ҳамда характерли хусусиятларини очиш муҳимдир

Синтаксиснинг азалий муаммоларидан бири фикр алмашув ва алоқа-

аралашувнинг асосий бирлиги

-

коммуникатив бирлик бўлган нутқий гапнинг

таркибий қисмларга ажратиш гап бўлаклари ва ҳар бир бўлакнинг гап

қурилишидаги ўрни масаласидир.

1

Каримов И.А. Биздан озод ва обод ватан қолсин. 2-китоб. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – Б. 80.

2

Шоабдураҳмонов Ш. Ҳозирги замон ўзбек тилидан материаллар. Фонетика. –Т.: Ўзфанакаднашр, 1953. –

28 б.; Решетов В.В. Узбекский язык. Фонетика. - Т.: Фан, 1964. – 172 с.; Миртожиев М. Ўзбек тилида
полисемия. - Т.: Фан, 1975. – 140 б.; Ҳожиев А. Ўзбек тилида сўз ясалиши. - Т.: Ўқитувчи, 1979. – 112 б.;
Ҳожиев А. Ўзбек тилида форма ясалиши. - Т.: Ўқитувчи, 1979. – 80 б.; Ҳожиев А. Феъл. - Т.: Фан, 1973. – 192
б.; Тожиев Ё. Ўзбек тили морфемикаси. ТошДУ, 1993.- 64 б.; Тожиев Ё. Ўзбек тилида аффикслар синонимияси.
- Т.: Ўқитувчи, 1986. –91 б.; Маъруфов З. От ва сифат. - Т.: Фан, 1951. – 64 б.; Ҳозирги замон ўзбек тили. - Т.:
Фан, 1957. – 526 б.; Ҳозирги ўзбек адабий тили. - Т.: Ўқитувчи, 1980. – 59 б.; Абдураҳмонов Ғ.А.

+

ўшма гап

синтаксиси асослари. - Т.: Фан, 1958. – 325 б.; Абдурахманов Г.А. Синтаксис старотюркского языка. - М.:
Наука, 1971. – 210 с.; Абдураҳмонов Ғ.А. Ўзбек тили грамматикаси. Синтаксис. - Т.: Ўқитувчи, 1996. – 248 б.;
Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. - Т.: Ўқитувчи, 1961. – 315 б.; 1975; 1987 ва бошқ.

3

Нурмонов А.Н. Проблемы системного исследования синтаксиса узбекского языка. - Т.: Фан, 1982. - С.5;

Нурмонов А.Н. ва бошқалар. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Морфология. - Т.: Янги аср авлоди, 2001.
– Б. 3; Неъматов Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикологияси асослари. - Т.: Ўқитувчи, 1995. – Б.5.

4

Ҳозир фанимизда гапнинг таркибий (структур) қисмларини ажратишда:

а) бош бўлаклар, иккинчи даражали бўлаклар, боғланмаган бўлаклар; б) бош

бўлаклар, иккинчи даражали бўлаклар, учинчи даражали бўлаклар; в) гап

бўлаклари ва бўлакнинг бўлаклари; г) функционал ва нофункционал (амалий ва

ноамалий) бўлаклар; д) гапнинг маркази, гап кенгайтирувчилари ва сўз

кенгайтирувчилари кабиларни фарқлаш назариялари кенг оммалашган. Фанда

шаклланган ва маълум давр яшаган ҳар бир илмий ёндашув ва йўналишнинг,

ҳар бир талқиннинг ўзига хос дурдонаси, самарали уруғи мавжудлиги фанлар

тарихидан маълум. Шунинг учун фанда кўп йўналишлилик шаклланган ва

ривожланган даврда турли хил талқин ва тавсифларни қиёсий ўрганиш, ҳар бир

йўналишдан унумдор талқинларни саралаш ва улардан соҳанинг чигал

масалалари ечимини беришда оқилона ва тадбиркорона фойдаланиш алоҳида

аҳамият ва моҳият кашф этади ва илмий тараққиётнинг кескин илгарилашига

ва юксалишига туртки бўлади. Шу асосда ушбу тадқиқотда синтаксиснинг энг

чигал масалаларидан бири бўлган шакл ва мазмун, структур ва позицион

асимметрия ёрқин намоён бўладиган масалаларидан бири гапнинг структур

қисмларини аксарият гапларда трансформацияланган бўлаклар билан

тўлдириш, гапнинг юза қурилишида бундай бўлакларни ажратиш, уларнинг

ички қурилишини ҳамда гапнинг умумий қурилишидаги ўрнини аниқлаш

муаммоси тадқиқот манбаи сифатида олинди. Синтактик ҳодисалар талқинида

кўп фикрлилик мавжуд бўлган шароитда гапнинг структур элементларини

(таркибий қисмларини) ажратишда структур ва позицион асимметрия (тузилиш

ва мавқе номутаносиблик) муаммосининг фанимизда деярли махсус тадқиқ

этилмаганлиги диссертация мавзуининг долзарблигини белгилайди.

Муаммонинг ўрганилганлик даражаси.

Тил белгилар системаси

сифатида эътироф этилганидан буён лингвистик белгининг ифодаловчи ва

ифодаланмиш муносабатидан ташкил топган бутунлик эканлиги деярли барча

тилшунослар томонидан тан олинди. Лингвистик белгилар қаторида гап ҳам

алоҳида ўрин эгаллаб, бошқа лингвистик белгилар қатори шакл ва мазмуннинг

диалектик бирлигидан иборат. Шундай бўлишига қарамасдан, ўтган асрнинг

иккинчи ярми ўзбек тилшунослигида лингвистик белгиларнинг кўпроқ шакл

томонига эътибор қаратилди, мазмун жиҳати эса аҳён-аҳёндагина эсга олинди.

80-йиллардан бошлаб ана шу бўшлиқни тўлдиришга ҳаракат қилинди,

натижада синтактик бирликларнинг шакл ва мазмун муносабатини тадқиқ

этишга бағишланган бир қанча асарлар майдонга келди

1

. Уларда синтактик

бирликларни шакл ва мазмун жиҳатдан моделлаштириш, шаклий ва мазмуний

бирликларнинг ўзаро муносабатини белгилаш муаммоларини ёритишга эътибор

қилинди. Гарчи А.Ҳожиев ва Н.Маҳмудов ҳамда М. Абузаловалар томонидан

ўзбек тилшунослиги тарихида илк бора ўзбек тилидаги гап бўлакларининг

1

Нурмонов.А.Н. Проблемы системного исследования синтаксиса узбекского языка. – Т.: Фан, 1982.- 152 с;

Маҳмудов Н. Ўзбек тилидаги содда гапларнинг семантик-синтактик асимметрияси.– Т.: Ўқитувчи, 1984 -146 б.;
Нурмонов А. Гап хақидаги синтактик назариялар. – Т., 1988. - 99 б.; Нурмонов А., Маҳмудов Н., Аҳмедов А.,
Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Т.: Фан, 1992; - 292 б.; Бердиалиев А. Эргаш гапли
қўшма гап конструкцияларида семантик-сигнификатив парадигматика.-Т.: Фан,1989. – 107 б.; Сайфуллаева Р.
Ҳозирги ўзбек адабий тилида қўшма гапларнинг шакл-вазифавий (формал-функционал) талқини: Филол.
фанлари д-ри ... дис. автореф.-Т., 1998. 48 б; Қурбонова М. Ўзбек тилшунослигида формал - функционал
йўналиш ва содда гап қурилишининг талқини: Филол. фан. д-ри ... дис. автореф. – Т., 2001. - 51 б.

5

позицион тадқиқи масаласи кўтарилган бўлса-да,

1

лекин бу масала шу кунга

қадар монографик тадқиқот объекти бўлмаган эди.

Диссертациянинг

илмий-тадқиқот

ишлари

режалари

билан

боғлиқлиги.

Тадқиқот Андижон ва Наманган давлат университетлари

тилшунослик кафедраларида «Ўзбек тилининг системавий тадқиқи»
мавзуидаги истиқболли режа асосида амалга оширилди.

Тадқиқотнинг мақсади.

Ўзбек тилидаги гап бўлакларини шакл ва

мазмун қарама-қаршилиги ва бирлиги қонунияти асосида, позицион тадқиқ
қилишдан иборатдир.

Тадқиқотнинг вазифалари:

- шу кунга қадар жаҳон ва рус тилшунослиги ҳамда туркологияда мавжуд

бўлган гап бўлаклари ҳақидаги қарашларнинг таянч нуқталарини белгилаш;

- гап бўлаги мақомини аниқлаш ва унинг мураккаб тузилишга эга бўлган

гапнинг қайси тузилиш бирлиги эканлигини кўрсатиш;

- синтактик бирликларнинг гапдаги вазифаларини белгилашда синтактик

позициянинг ролини очиш;

- гапнинг системавий табиатини ёритиш ва ундаги синтактик тузилиш

бирликлари билан мазмуний тузилиш бирликлари ўртасидаги муносабатни
аниқлаш;

- гапнинг синтактик узвларига хос тасниф тамойилларини белгилаш.

Тадқиқотнинг илмий янгилиги:

- ўзбек тилшунослигида илк бора содда гап сатҳидаги гап бўлакларининг

шакл ва мазмун номутаносиблиги ёритилди;

- синтактик сатҳ бирликлари позицион нуқтаи назардан тадқиқ этилди;
-гапнинг синтактик тузилишида ажратилган бўлаклар, кириш ва

киритмаларнинг ўрни масаласи аниқланди;

- гапнинг мазмуний тузилиш узвлари аниқланди ва уларнинг синтактик

тузилишдаги ифодаланиш йўллари ёритилди;

- гапнинг тузилиш бирликлари гапдаги асосий предикат билан муносаба-

тига кўра бир неча даражаларга бўлинади: гапнинг асосий предикатига
аргумент бўлиб келадиган бўлаклар; асосий предикат аргументининг аргументи
бўлиб келадиган бўлаклар ва бошқалар. Бу жиҳатдан аниқловчи гапнинг эмас,
балки предикат аргументининг ички элементи эканлиги очилди.

Ҳимояга олиб чиқилаётган асосий ҳолатлар.

1. Синтактик бирликлар лингвистик белги сифатида қаралди ва

лингвистик белгининг икки томонлама моҳият эканлиги синтактик бирликлар
тадқиқи асосида исботланди.

2. Шакл ва мазмун бирлигидан ташкил топган гапнинг бўлаклари

позицион нуқтаи назардан тадқиқ этилди ва шакл ва мазмун номутаносиблиги
сабаблари очиб берилди.

1

Маҳмудов Н., Ҳожиев А. Семантик ва синтактик позиция // Ўзбек тили ва адабиёти. –Тошкент, 1987. - №2.

– Б. 60-63. Абузалова М. Қ .Ўзбек тилида содда гапнинг энг кичик қурилиши қолипи ва унинг нутқда
воқеланиши: Филол. фанлари номз... дисс. автореф. – Т., 1994. -21 б.

6

3. Гапнинг шаклий ва мазмуний тузилиш маркази кесим деб эътироф

этилди ва гапнинг позицион тузилиши кесимга қараб белгиланди.

4. Кесимнинг луғавий ва грамматик валентликлари асосида гап

тузилишининг ёйиқ тусга кириши эътиборга олинган ҳолда, гапнинг ва
бўлакнинг бўлаклари ажратилди.

Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти.

Диссертация натижалари олий ўқув юртларида махсус курс сифатида

ўқитилиши, ҳозирги ўзбек тилидан ёзиладиган дарслик ва қўлланмаларга
материал бўлиб хизмат қилиши мумкин. Тадқиқотнинг назарий аҳамияти
шундаки, унда ўзбек тили материалларига систем ёндашув натижасида ҳар
қандай лисоний бирликнинг маълум элементлар муносабатидан ташкил топган
нисбий бутунлик эканлиги ўз изоҳини топди ва гапнинг маълум синтактик
позицияда келган бутунликнинг ички тузилиши эканлиги илмий асосланди.

Тадқиқотнинг методологик асоси ва тадқиқ усуллари.

Тадқиқотда

жаҳон тилшунослигида кенг қўлланаётган систем-структур методдан ва унинг
таркибий қисми бўлган оппозиция, дистрибуция, трансформация усулларидан
фойдаланилди.

Ушбу мавзу бугунги ўзбек тилшунослигининг устувор йўналиши

саналган ва Андижон давлат университети олимлари томонидан ўрганилаётган
“Ўзбек тилининг системавий тадқиқи” муаммоси таркибига киради.
Тадқиқотнинг методологик асоси бўлиб диалектик фалсафа хизмат қилади.

Ишнинг тадқиқ объекти ва материаллари.

Ҳозирги ўзбек

адибларининг асарлари ҳамда вақтли матбуот тили тадқиқот материали бўлиб
хизмат қилади.

Ишнинг синовдан ўтиши.

Диссертациянинг мавзуси Наманган давлат

университети ўзбек тилшунослиги кафедрасида муҳокама этилиб, университет
илмий кенгашида тасдиқланган. Тадқиқот иши Наманган давлат университети
ўзбек тилшунослиги кафедраси ҳамда ЎзРФА Алишер Навоий номидаги Тил ва
адабиёт институтининг Ҳозирги ўзбек тили, Ўзбек тили тарихи ва
диалектологияси, Лексикология ва лексикография, Терминология бўлимлари-
нинг қўшма йиғилишларида муҳокама қилиниб, ҳимояга тавсия этилган.

Диссертация натижаларининг эълон қилинганлиги.

Диссертациянинг

асосий мазмуни муаллиф томонидан эълон қилинган 30 дан ортиқ мақола ва
тезисларда, 2002 йилда чоп этилган «Пропозитив номлар ва уларнинг гап
тузилишидаги ўрни» номли услубий қўлланма ва 2005 йилда чоп этилган
«Ўзбек тилидаги гап бўлакларининг позицион тадқиқи» номли монографияда
ўз ифодасини топган.

Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми.

Иш кириш, тўрт боб, умумий

хулосалар ва адабиётлар рўйхатидан иборат. Иш компьютер ёзувида 230
саҳифани ташкил қилади.

7

ТАДҚИҚОТНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ

Диссертациянинг

“Кириш”

қисмида сўнгги даврда синтактик назарияда

рўй берган ўзгаришлар, синтаксисни позицион томондан ўрганишнинг
афзалликлари ҳақида фикр юритилади.

Гап таркибида мазмуний ва грамматик таянч нуқта предикативлик

шаклидаги предикат, яъни кесим ҳисобланади

1

. Бошқа барча бўлаклар

кесимнинг “бўш ўринлари”ни тўлдириб, унга нисбатан маълум вазиятда
келади. Кесимнинг “бўш ўринлари”ни тўлдириб, унинг талаби билан маълум
синтактик вазиятда (эга, тўлдирувчи, ҳол) келган синтактик бирликлар моддий
жиҳатдан бир ёки бир неча морфологик шакллардан ташкил топади

2

.

Бир неча морфологик шакллардан ифодаланган, кесимга нисбатан бирор

синтактик вазиятда келган синтактик бутунлик бир бутун ҳолда
функциялашади. Бундай синтактик бутунликларда бир узв бошқа узвларни
бирлаштирувчи етакчи восита саналади. Айни пайтда, бу етакчи қисм ўзи
эргаштириб келган бошқа қисмлар билан биргаликда бир бутун ҳолда кесимга
нисбатан тобе вазиятда келади.

“

Синтактик позиция” деганда, гапнинг марказий бирлиги бўлган

кесимнинг бўш ўринларини тушунамиз. Унинг бўш ўринларини тўлдирувчи
синтактик бирликлар кесимга нисбатан муайян вазифани бажаради. Масалан,

Далаларда қушлар сайрамоқда

гапида грамматик ва мазмуний марказ

ҳисобланувчи

сайрамоқда

кесими субъект, локал ҳамда пайт валентликларига

эга бўлиб, дастлабки икки валентлик

қушлар

ва

далала

р синтактик бирликлари

билан тўлдирилмоқда. Субъект валентлигини тўлдирувчи синтактик бирлик
бош келишикдаги от орқали ифодаланиб, эга позициясида, локал валентлигини
тўлдирувчи

далаларда

синтактик бирлиги ўрин пайт келишигидаги от орқали

ифодаланиб, ҳол позициясида келмоқда. Демак, синтактик позиция кесимнинг
бўш ўринларига (валентликларига) қараб белгиланади. Айрим ҳолларда
кесимга аргумент бўлиб келган бўлаклар ҳам ўзларининг бўш ўринларига эга
бўлиб, маълум аргументлар билан тўлдирилиши мумкин. Бундай вақтда
синтактик позиция тушунчаси фақат кесимга нисбатан эмас, кесим
аргументларининг аргументларига нисбатан ҳам қўлланади. Ана шу ҳолатлар
эътиборга олинса, муайян сўз шаклининг бошқа сўз шаклига нисбатан ҳолати
унинг вазияти саналади. Айни бир сўз шакли турли хил синтактик вазиятда
турли гап бўлаги вазифасида келиши мумкин. Тобе алоқага киришаётган сўз
шакллари жуфтлигида тобе қисм ҳоким қисм талаб этган вазиятда келади.
Кўринадики, тобе қисмнинг вазияти аниқ, ҳоким қисмнинг вазияти эса ноаниқ
бўлади. Унинг қайси вазиятда келаётганлиги нутқ занжирининг кейинги
ҳалқасида аниқланади. Масалан, гап қурилиши

а, б, с

ва бошқа сўз

шаклларидан ташкил топган бўлсин. Агар биз

а

сўз шаклининг вазиятини

б

сўз

1

Теньер Л. Основы структурного синтаксиса. - М., 1988. –С 653.

2

Нурмонов А. Гап ҳақидаги синтактик назариялар. –Т., 1988. -99 б; Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек

тилининг назарий грамматикаси. –Т.: Ўқитувчи, 1995. – Б. 60.

8

шаклига муносабатига кўра белгиласак,

б

сўз шаклининг вазиятини

а

шаклига

қараб белгилаб бўлмайди. Унинг вазияти

с

сўз шакли муносабатига кўра, ўз

навбатида,

с

сўз шаклининг вазияти эса

д

шаклига кўра белгиланади

1

.

Юқорида таъкидланганидек, айрим ҳолларда кесимга аргумент бўлиб

келган бирликлар ўзларининг аргументлари билан кенгайиб, у билан
биргаликда яҳлит ҳолда кесимга нисбатан битта синтактик позицияда келиши
мумкин. Бу хақда Б.Менглиев нутқ жараёнида ўзаро муносабатга киришувчи
бўлакларнинг боғланиши хусусида тўхталиб: «…қаратқич келишигида «отни
отга аниқловчи вазифасида боғлаш», «тушум келишигида отни феълга
тўлдирувчи вазифасида боғлаш» каби хусусий кўринишларда намоён бўлади»,
деб таъкидлайди

2

.

Гап таркибидаги айрим синтактик бирликларнинг кесим билан тўғридан-

тўғри боғлана олмаслиги, унинг бошқа синтактик бирлик билан қўшилиб, бир
бутун ҳолда боғланиши мумкинлиги шу кунга қадар бошқа муаллифлар
томонидан ҳам олға сурилган эди. Хусусан, проф. Ш.Раҳматуллаев қаратқич
аниқловчилар ҳақида шундай дейди: “... бошқа барча келишиклардан фарқли
ҳолда қаратқич келишигидаги сўз ўзи ёлғиз ишлатилмайди, у доим қаралмиш
билан бирга юради”

3

. Шу сабабли қаратқич келишигидаги сўз доим бирикма

таркибида туради, бирикманинг бўлаги (ички бўлак) ҳолатида бўлади.

Синтактик

бирликларнинг

ички

тузилиш

узвларининг

ўзаро

муносабатини белгилашда тадқиқотчи қайси тузилиш бирлигининг қайси
тузилиш бирлигига муносабатини белгилашига кўра синтаксисда ҳам икки
йўналиш майдонга келади: мазмуний тузилиш унсурларининг қандай шаклий
тузилиш унсурлари билан ифодаланишини ўрганиш, яъни мазмун планидан
ифода планига қараб йўналиш. Бундай йўналиш “ономасиологик йўналиш”
ҳам дейилади. Шунингдек, шаклий тузилиш унсурларининг онгимизда акс
этган қандай борлиқ унсурларини ифодалашини ўрганиш, яъни шаклдан
мазмун планига

éûíàëèø

. Бундай

éûíàëèø

“семасиологик

éûíàëèø

”

дейилади.
Биз

û

з ишимизда

êûïðî=

иккинчи

éûíàëèøãà

яъни семасиологик

éûíàëèøãà

таянамиз.

Гапнинг синтактик тузилиши шу кунга қадар гап бўлаклари рукни остида

ўрганиб келинди. Гап бўлаклари эса тобе боғланиш таркибида, ҳоким бўлакка
нисбатан белгиланади. Бунга кўра, гап бўлаклари икки даражага - бош ва
иккинчи даражаларга ажратилди.

Бугунги кунда гап бўлакларининг бундай ажратилишида қатор

камчиликларнинг мавжудлиги маълум бўлиб қолди. Шунинг учун ҳам гапни
бўлакларга ажратишнинг янги-янги тамойиллари вужудга келмоқда.

1

Нурмонов А. Гап ҳақидаги синтактик назариялар. -Т., 1988. -99 б.; Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек

тилининг назарий грамматикаси. - Т.: Ўқитувчи, 1995. – Б. 60.

2

Менглиев Б.Р. Морфологик воситаларнинг маъновий хусусиятлари ва синтактик имкониятлари: Филол.

фанлари номзоди …дисс.автореф.-Т., 1996.-18 б.

3

Раҳматуллаев Ш. Нутқимиз кўрки. - Т.: Фан. 1970.- Б. 56.

9

Ана шундай тамойиллардан бири синтактик

позиция

тамойилидир.

Ҳозирги кунда “

позиция”

термини тилшуносликда икки маънода қўлланмоқда:

1) гап узвларининг реляцион тузилишидаги ўрни. Бу маънода

Фарҳод келди

ва

к

елди Фарҳод

гапларида

Фарҳод

сўзи турли ўринда келса ҳам, бир хил

позицияда - эга позициясида келиши таъкидланади; 2) гапнинг силсила
тузилишида (линейная структура) элементнинг ўрни. Бу маънода

Фарҳод келди

,

Келди Фарҳод

гапининг биринчисида

келди

сўзининг олдинги позицияда,

иккинчисида эса кейинги позицияда қўлланиши ҳақида гап боради.

Позиция

терминининг иккинчи маъноси гап бўлаклари қатъий тартибга

эга бўлган тиллар учун кўпроқ хосдир. Гапда сўзларнинг ўрни эркин бўлган
тиллар, жумладан, ўзбек тили учун

позиция

атамасини биринчи маънода

қўллаш ўринлидир.

Ўзбек тилшунослигида ҳам гапни синтактик позиция нуқтаи назаридан

ўрганишнинг афзалликларини тасдиқловчи илк изланишлар бўлган

1

.

Кейинги даврларда кесимнинг абсалют

ù

оким позицияси

ùà=

ида фикр

юритилмо

=

да.

Бу фикрнинг илдизлари Дания тилшуноси Х.Г.Вивелга бориб тақалади.

Француз тилшуноси Л.Теньер эса ана шу ғоя асосида ўзининг изчил
назариясини - бир чўққили назарияни яратди. Таъкидлаш керакки, Х.Г.Вивел
ҳам, Л.Теньер ҳам ҳар қандай гап марказида фақат феъл (яъни феъл кесим)
ётишини эътироф этадилар

2

. Лекин

Отам - ўқитувчи, Мен талабаман

сингари

таркибида феъл қатнашмаган жумлаларнинг тузилиш маркази қайси бўлади? Бу
муаммога дуч келган бир чўққили назария тарафдорлари юқоридаги каби
тузилишга эга бўлган гапларни турлича ҳал қиладилар. Уларни икки гуруҳга
ажратиш мумкин. Биринчи гуруҳдаги олимлар феълнинг предметлар
ўртасидаги муносабатни билдиришини, шунинг учун ҳам у гап структурасида
предмет номланишларини боғлаб, бутунлик ҳосил қилишини таъкидлайдилар.
Уларнинг фикрича,

Қиз йигитга рўмолча берди

гапида бош келишикдаги от

(

қиз

) жўналиш келишиги шаклидаги от (

йигит

), белгисиз тушум келишигидаги

от (

рўмолча

) ва предикатив шаклдаги феъл иштирок этмоқда. Юқоридаги

дастлабки учта от шакллари билан номланган предметлар ўзаро ҳеч қандай
муносабатга киришмайди. Масалан,

қиз-йигитга

ёки

қиз-рўмолча

ўртасида ҳеч

қандай грамматик алоқа шакли йўқ. Бу гапнинг таркибидаги

берди

феъли эса

гап таркибидаги предмет номланишларини ўзаро боғлайди ва бу предмет
номланишлари ўзи ифодалаган предметлар ўртасидаги муносабатни ҳам
ифодалайди. Шунинг учун бу концепция тарафдорларининг фикрига кўра,
феълсиз гап бўлиши мумкин эмас. Таркибида феъл қатнашмаган гапларда ҳам
унинг изи сезилиб туради. Масалан,

Отам ўқитувчи

гапи ўтган замон шаклини

-

Отам ўқитувчи бўлган

маъносини ифодалайди. Ҳозирги замон шаклига мос

келадиган

саналмоқ, ҳисобланмоқ

феълларининг гапда қатнашмаётганлиги

1

Ҳожиев А., Маҳмудов Н. Семантик ва синтактик позиция // Ўзбек тили ва адабиёти. –Тошкент, 1987.-№2 .

–Б.60-63.

2

Кузнецов С.Н. Теоретическая грамматика датского языка. Синтаксис. - М., 1984. -С.16.

10

факти ҳам унинг моддий ифодаловчиси бўлиб хизмат қилади. Шунинг учун
ҳам улар ноль феъллар тушунчасини киритадилар. Гап таркибида моддий
жиҳатдан иштирок этмаётган, тасаввур қилинадиган феъллар ноль феъллар
саналади. Бундай ва шунга ўхшаш ғоялар Е.Курилович, Т.П.Ломтев каби
олимларнинг асарларида ҳам олға сурилди

1

.

Иккинчи гуруҳдаги тилшунослар эса гап структурасига қарашда бундай

бир ёқламаликка танқидий ёндашган ҳолда, феъл иштирок этмаган гаплар ҳам
бўлиши мумкинлиги,

Отам – ўқитувчи

типидаги гапларда феълнинг иштирок

этмаслиги факти моддий феълнинггина эмас, балки ноль феълнинг ҳам
қатнашмаслиги факти эканлигини эътироф этадилар.

Отам – ўқитувчи

гапида

феъл йўқ. Унга зарурат ҳам йўқ.

Отам

сўзи

ўқитувчи

сўзи билан гапда

қатнашмаётган ноль орқали эмас, балки тўғридан-тўғри алоқага киришади. Ана
шу ғоя асосида гапнинг структура маркази фақат феъл-кесимларгина эмас,
балки от-кесимлар ҳам бўлиши мумкинлиги эътироф этилди. Бунга мувофиқ,
ҳар қандай гапнинг тузилиши ва мазмуний маркази предикатив шаклини олган
предикат, яъни кесимдир. Шунга кўра, гаплар феъл асосли гаплар ва от асосли
гапларга бўлина бошланди.

Бир чўққили назария ўзбек тилшунослигида 80-йиллардан бошлаб кенг

тарқала бошлади. Ҳар қандай гапнинг мазмуний ва грамматик маркази кесим
эканлигини, шунинг учун ҳам гапнинг барча моделлари кесим асосида ҳосил
қилинишини дастлаб проф.А.Нурмонов таъкидлаган эди

2

. Бу назариянинг

вужудга келиши тилшунослик тарихида жуда катта роль ўйнади. Бу назария
предикативликка икки мантиқий аъзо – субъект ва предикат ўртасидаги
муносабат сифатидаги анъанавий қарашга ва шунга мувофиқ, гап бўлакларини
ҳам бош ва иккинчи даражали бўлакларга ажратишга, гапларни эса бир
составли ва икки составли типларга бўлишга чек қўйди, гапнинг онтологик
табиатини тўғри кўрсатишга, унинг тузилишидаги даражаланишни объектив
ёритиб беришга йўл очди.

Бир чўққили назария ҳар қандай гапнинг семантик ва грамматик маркази,

ядроси предикативлик шаклини олган предикат эканлигини эътироф этиш
билан бевосита кузатишда берилган бутун гапнинг синтактик тузилиши шу
марказий бирликнинг семантик ва грамматик валентликларининг реаллашиш
даражаси билан боғлиқ эканлигини очиб беришга имконият яратади.

Гап тузилишига марказий аъзо (ядро қисми) валентликларининг

реаллашуви сифатида қараш бир марказий аъзо асосида ҳосил бўлган бир нечта
гапларни бир парадигмага бирлаштиришга, бир парадигмага мансуб бўлган
гаплар ўртасидаги зидланиш асосида уларнинг умумий ва хусусий белгиларини
очишга қулай шароит туғдиради.

Шакл ва мазмун бир объектнинг ўзаро зиддиятли икки қарама-қарши

қутбидир. Бу тушунчалар бир-бирини тақозо қилувчи, бирисиз иккинчиси
мавжуд бўлолмайдиган тушунчалардир. Ана шуни эътиборга олган ҳолда,

1

Ломтев Т.П. Структура предложения в современном русском языке. - М., 1979. – С.51.

2

Нурмонов А.Н. Проблемы системного исследования синтаксиса узбекского языка.-Т.: Фан, 1982.–152 с.

11

диссертацияда лисоний бирликларнинг шакл ва мазмун диалектикасига
эътибор қаратилди.

Диссертациянинг «

Гапнинг шаклий тузилиши ва уни қисмларга

бўлиш муаммолари»

номли биринчи бобида гапнинг система эканлиги, гапни

бўлакларга ажратиш тамойиллари ҳақида баҳс юритилади.

Ўзбек тилшунослигида гапнинг синтактик тузилишини

гап бўлаклари

термини остида ўрганиш анъана тусини олган ва унга ҳозирги кунгача ҳеч
қандай эътироз бўлмаган. Ўзбек тилининг ҳақиқий илмий синтаксисининг
яратилиши проф. А.Ғуломов, Ғ.Абдураҳмонов, М.Асқаровалар номи билан
боғлиқдир. Гап бўлакларининг ўрганилишида А.Ғуломовнинг хизматлари
катта.

Проф. А.Ғуломовнинг синтактик қарашлари рус тилшунослари, хусусан,

А.А.Потебня, А.А.Шахматов, В.В.Виноградов ғоялари таъсирида шаклланди.
Шунинг учун ҳам А.А.Потебня, А.А.Шахматов, В.В.Виноградовларнинг гап
бўлаклари ҳақидаги қарашлари ўзбек тилшунослигига татбиқ этилди.

Аниқловчи, тўлдирувчи

атамалари профессор А.Ғуломов томонидан ўзбек

тилшунослигига киритилди.

А.Ғуломов ҳам гап бўлакларини белгилашда тобеланиш муносабатидан

ташқаридаги гап унсурларини гап бўлаклари таркибига киритмади. Гап
бўлаклари гап тузилишидаги ролларига қараб бош ва иккинчи даражали
бўлакларга бўлинди. Бош бўлакларга эга ва кесим, иккинчи даражали
бўлакларга эса аниқловчи, тўлдирувчи ва ҳол киритилди.

Айрим муаллифлар эса, анъанага кўра аниқловчиларнинг бир тури

сифатида ўрганиб келинган изоҳловчиларни ҳам алоҳида гап бўлаги сифатида
ажратишга ҳаракат қилдилар. Хусусан, Р.Саидованинг таъкидлашича, от ёки
субстантив сўзлардан ифодаланиб, бошқа от билан тобе муносабатга киришган
гап бўлаги изоҳловчи саналади

1

.

Ўзбек тилшунослигида ҳам, рус тилшунослигида ҳам гапнинг таркибида

тобе вазиятда муайян сўроққа жавоб бўлувчи ҳар қандай иккинчи даражали
бўлак гап таркибидан бир вақтда ажратилади. Бундай ажратиш кўпчилик учун
одатий ҳолга айланди. Масалан:

Оқил киши доно, олийжаноб, ростгўй

кишиларга дўст бўлади

жумласи икки бош бўлакка

-

киши

(эга) ва

дўст бўлади

(кесим)га ажратилиши билан бирга

кишиларга,

(тўлдирувчи)

оқил, доно,

олийжаноб, ростгўй

(аниқловчи) сингари иккинчи даражали бўлакларга ҳам

ажратилади. Дастлаб гап таркибидаги бош бўлаклар аниқланади ва ундан сўнг
гапнинг иккинчи даражали бўлаклари белгиланади. Иккинчи даражали
бўлакларни белгилашда уларнинг гап ёки унинг бир қисмининг бўлаги
эканлиги ҳисобга олинмайди.

Анъанавий тилшуносликнинг ана шу чекланган томонларини айрим

туркологлар пайқаганлар ва аниқловчининг гапнинг конструктив бўлаги

1

Саидова Р.Х. Приложение в современном узбекском литературном языке: Автореф. дисс. ... канд. филол.

наук. - Т, 1975. – С.5.

12

эканлигига шубҳа билан қараганлар. Жумладан, А.Н.Баскаков фикрича,
аниқловчининг миқдоридан қатъи назар, ҳар қайси аниқланмиш гап таркибида
ўзининг синтактик позициясига эга бўлади ва аниқловчи билан биргаликда бир
бутун ҳолда бир гап бўлаги саналади

1

. Н.К.Дмитриев ҳам аниқловчи-

аниқланмиш муносабати гапнинг тузилиши доирасига кирмаслигини
таъкидлаган эди

2

.

Баъзи ўзбек тилшунослари ҳам иккинчи даражали бўлакларнинг гапдаги

мақоми борасида анъанавий қарашларга танқидий муносабатда бўлдилар.
Хусусан, проф. Ш.Раҳматуллаев 1970 йилдаёқ гап бўлакларини, асосан,
иккинчи даражали бўлакларни ажратишда мавжуд қарашларга танқидий нуқтаи
назардан қараган эди. Жумладан, у қуйидагиларни ёзади: “...Шуни таъкидлаш
керакки, сифатловчига сўроқни сифатланмишдан келиб чиқиб берамиз. Демак,
сифатловчининг сўроғи маълум маънода ички сўроқ бўлади. Бирор бўлак
вазифасида сифатловчили бирикма келади. Сифатловчига бериладиган сўроқ
ана шу бўлак вазифасида келган бирикманинг ички тузилишига доир бўлади.

Юқорида айтилган ички хусусият (тартиб эркинлигининг йўқлиги ва ички

сўроққа жавоб бўлиши) сифатловчининг синтактик моҳиятини белгилаб қўяди.
Сифатловчи бирикма таркибидаги бўлакнинг бўлаги бўлиб келади.

Сифатловчининг ўзига хос айримликлари борлигидан келиб чиқиб, уни

бир вақтлар

учинчи даражали бўлак

деб ҳам юритишган, аммо кейинчалик бу

тушунча ва терминдан воз кечилган. Аслида бу термин ҳодисанинг моҳиятини
аниқ

очиб

бермайди. Бизнингча, сифатловчини (кенгроқ

олсак,

аниқловчиларнинг барча турларини) гапнинг бўлаги деб эмас, бирикманинг
бўлаги деб аташ тўғри.

Агар ҳозиргина таъкидланган фикрга қўшилсак, сифатловчи ўз

сифатланмиши билан биргаликда бир бўлак вазифасида келади, деб умумий
бир қоида чиқариш мумкин. Бу билан гапни синтактик таҳлил қилиш анча
осонлашади, бирикманинг гап учун (асли бўлак учун) қурилиш материали
сифатида хизмат қилишини тан олган бўламиз

3

.

Проф. Н.Маҳмудов аниқловчиларни гапнинг конструктив бўлаги

ҳисобламагани ҳолда, тўлдирувчи ва ҳолларнинг ҳам гапдаги вазифасини
фарқлаш лозимлигини кўрсатади

4

. Унинг таъкидлашича, икки ва ундан ортиқ

предикат қатнашганда, улардан бири асосий, қолганлари иккинчи даражали
ҳолатда бўлади. Лекин ҳар бир предикат, у хоҳ асосий, хоҳ иккинчи даражали
бўлсин, муайян объект муносабати билан боғлиқ саналади. Бу ҳолат,таркибида
иккинчи даражали предикатли сифатдош ва равишдош ўрамлар (оборотлар),
ҳаракат номлари ва шарт феълли қурилмалар, шунингдек, предикатив сўзлар

1

Баскаков А.Н. Простое предложение в каракалпакском языке. – Исследование по сравнительной

грамматике тюркских языков. III. Синтаксис. - М., 1961. – С.67.

2

Дмитриев Н.К. Детали простого предложения, исслед.по срав. гр. тюркских языков. III. Синтаксис. - М.,

1961. - С.28.

3

Раҳматуллаев Ш. Нутқимиз кўрки. – Т., 1970. – Б. 19-20.

4

Маҳмудов Н. Функционал ва нофункционал тўлдирувчилар ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент,

1981. – №1. – Б. 44.

13

(

бор, йўқ

сингари сўзлар) билан шаклланган қурилмалар мавжуд бўлган содда

гапларда кузатилади. Масалан:

Унинг дардини енгиллатадиган сўзни инсон

боласи ҳали ярата олгани йўқ

(С.Аҳмад) гапида иккинчи даражали предикатли

унинг дардини енгиллатадиган

сифатдош обороти иштирок этган. Гапда иккита

предикат мавжуд бўлиб, улардан бири, яъни

ярата олгани йўқ

феъл шакли

билан

ифодалангани

асосий (кесим

вазиятида), иккинчиси, яъни

енгиллатадиган

шакли билан ифодалангани эса иккинчи даражалидир. Асосий

предикат

сўзни

сўз шакли орқали ифодаланган объект муносабати билан боғлиқ

бўлса, иккинчи даражали предикат

дардини

сўз шакли орқали ифодаланган

воситасиз объект муносабати билан боғлиқ. Аммо бу икки объект
предикатларга муносабати жиҳатидан айнан ўхшаш бўлса ҳам, уларни бир-
бири билан мутлақо тенглаштириш мантиқан тўғри эмас. Чунки мазкур
предикатларнинг ўзи мавқеи жиҳатидан бир-бири билан айнан тенг эмас, яъни
бири асосий, иккинчиси эса иккинчи даражалидир. Шунинг учун ҳам мазкур
гапнинг синтактик тузилишида иккита айнан бир мақомга эга бўлган воситасиз
тўлдирувчи мавжуд, деб қарашнинг ўзи илмий асосга эга эмас.

Муаллиф тўғри таъкидлаганидек, бундай тўлдирувчилар функционаллик

жиҳатидан ҳам бир-биридан фарқ қилади. Иккинчи даражали предикатлар тобе
вазиятни эгаллайди. Шунга кўра муайян синтактик вазиятдаги бундай
қурилмалар гапнинг ёйиқ, бирикмали, кенгайтирилган бўлаклари сифатида
баҳоланади

1

.

Равишдош, сифатдош, ҳаракат номли, шарт феълли ўрамларнинг гап

таркибида бир бутун ҳолда, бир синтактик вазиятни эгаллаши, бир бўлак деб
баҳоланиши, бундай ўрамларнинг ички бўлинишлари бутун гап учун
нофункционал, фақат ўрамнинггина ички бўлиниши эканлиги проф.
А.Нурмонов томонидан ҳам кўрсатилган эди

2

.

Кейинчалик бундай ўрамларнинг трансформацион бўлаклар эканлиги ва

гап таркибида бир бўлак вазифасини бажариши бошқа муаллифлар томонидан
ҳам баён қилинди

3

.

Айрим муаллифлар шундай ва шунга ўхшаш қурилмаларни

дескрипция

атамаси билан номладилар ва уларнинг синтактик позициялари, ички
тузилишларини ўргандилар

4

.

Диссертацияда кесимга нисбатан ана шундай нофункционал бўлаклар

аниқланади, уларнинг функциялашуви маълум синтактик позициядаги
синтактик бутунлик таркибида эканлиги кўрсатилади, шунга мувофиқ
синтактик таҳлилни кўп босқичда олиб бориш лозимлиги олға сурилади.

1

Маҳмудов Н. Функционал ва нофункционал тўлдирувчилар ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1981. – №1.

- Б. 44; Яна қаранг: Асқарова М. Бирикмали гап бўлаклари ва унинг эргаш гапларга муносабати. - Тилшунослик масалалари.
– Т., 1970. - 119-128-бетлар; Абдуллаев Х. Гап бўлакларининг тузилишига кўра таснифи масаласига доир // Ўзбек тили ва
адабиёти. – Тошкент, 1974. - №3. – Б. 34..

2

Нурмонов А. Гап ҳақидаги синтактик назариялар. – Т., 1988. - 99 б.

3

Муҳаммадиева М. Трансформационные предложения в современном узбекском языке: Автореф. дисс. … канд. филол.

наук. – Т., 1985. 18 с.

4

Ломтев Т.П. Структура предложения в современном русском языке. - М., 1979. –С 51. Усмонова Ҳ. Дескрипция

(мураккаб ном) ва унинг гап тузилишидаги ўрни: Филол. фанлари номзоди ... дисс. - Т., 1994. - 127 б.

14

Тадқиқотда таркибида бутун гап учун нофункционал бўлаги бўлган

синтактик бутунлик учун

пропозитив номланиш

атамасидан фойдаланиш

маъқул кўрилди.

Пропозитив номланиш турли синтактик позицияларда келиши мумкин:

1. Эга позициясида:

Шамолдан тез учган поездлар

ҳам то

Шимолга етгунча кетади

ҳолдан.

(Ҳ.Олимжон)

2. Тўлдирувчи позициясида:

Укамни боғчадан олиб келишни буюрди.

3. Ҳол позициясида:

Шимолга етгунча кетади ҳолдан

.

Юқорида берилган синтактик бирликлар бир бутун ҳолда гап таркибида

муайян синтактик позицияда келса, унинг таркибидаги узвлар бутун гапга
нисбатан нофункционал саналади. Уларнинг функционаллашуви фақат
пропозитив номланиш таркибида пропозицияни ҳосил қилувчи таянч нуқтага
нисбатан бўлади.

Гапнинг структур схемасини кесим ва унинг “бўш ўринлари” нуқтаи

назаридан белгилаш аниқловчи ва изоҳловчиларга мутлақо бошқача ёндашувни
талаб қилади. Чунки бу бўлаклар кесимнинг бўш ўринларини тўлдирувчи
мустақил бўлак сифатида кела олмайди. Кесимнинг “бўш ўринлари”ни
тўлдириб, унга нисбатан муайян синтактик позицияни эгаллайди, яъни

пропозитив номланиш

ҳосил қилади. Масалан:

Азиз асримизнинг азиз онлари

Азиз одамлардан сўрайди қадрин

(Ғ.Ғулом) гапида ўзаро муносабатда бўлаётган

тўртта гап бўлаги бўлиб, учтаси

сўрайди

кесимининг “бўш ўрин”ларини

тўлдириб, уч синтактик позицияда келади: биринчиси – эга позициясида,
иккинчиси – воситали тўлдирувчи позициясида, учинчиси – воситасиз
тўлдирувчи позициясида. Эга ва воситали тўлдирувчи позициясида келган
биринчи ва иккинчи синтактик бирликлар аниқловчилар билан кенгайиб,

пропозиция

ҳосил қилган. Унинг таркибидаги аниқловчи шу бутунликнинг

ички бўлинишига мансуб бўлиб, бутун гап тузилиши учун алоқасиздир.

Шунингдек, гапнинг кесими ҳам аниқловчилар билан кенгайиб келиши

мумкин. Масалан:

Сен - Саиднинг севган синглиси.

Англашиладики, аниқловчилар фақат пропозитив номланиш таркибида

функционалланиб, кесим, эга, тўлдирувчи, ҳол синтактик позицияларида
келаётган бўлакларнинг таркибий қисми саналади. Улар фақат пропозицияни
ички узвларга бўлгандагина, унинг таркибидан ажралади.

Шундай қилиб, ҳозирги тилшуносликда иккинчи даражали бўлакларнинг

ҳаммаси ҳам гап тузилишида бир хил мақомга эга эмаслиги маълум бўлмоқда.

15

Шунинг учун ҳам иккинчи даражали бўлакларни гапнинг бўлагими ёки
бўлакнинг бўлагими эканлигини ажратиш зарурияти туғилмоқда.

Диссертацияда гап бўлакларини ўрганишнинг асосий босқичлари

хусусида ҳам фикр юритилади.

80-йиллардан бошлаб ўзбек тилшунослиги олдида ўрганилаётган

объектни тавсифий босқичдан тадқиқот босқичига кўтариш, ўзбек тилининг
барча сатҳ бирликларини систем-структур ўрганиш методикаси нуқтаи
назаридан тадқиқ қилиш вазифаси

1

кўндаланг қилиб қўйилди. Шу йиллардан

бошлаб гапга система сифатида ёндашув натижасида гапнинг энг муҳим
структур маркази сифатида кесим эътироф этила бошланди ва гапнинг бошқа
бўлаклари кесимнинг кенгайтирувчилари сифатида изоҳлана бошланди. Бундай
ғоя Ҳ. Неъматов, А. Нурмонов, Н. Маҳмудовлар томонидан олға ташланган
бўлса, кейинчалик Р. Сайфуллаева, М. Қурбонова, М. Бошмонов, Л. Раупова ва
бошқалар томонидан ривожлантирилди.

Шунингдек, ишда гап бўлакларининг тузилиш турлари, гапни иккинчи

даражали бўлакларга ажратиш, гапнинг номинатив аспекти, коммуникатив
белги ва предикатларнинг ўрни масалалари ҳам ёритилди.

Тадқиқотнинг иккинчи боби

«Пропозитив номланишлар ва уларнинг

гап тузилишидаги ўрни

» деб номланади.

Ҳар қандай нутқий жараён тил кодлари (белгилари) ёрдамида инсоннинг

объектив олам ҳақидаги фикрларини ифодалаш жараёни саналади. Шундай
экан, нутқ объектив олам билан онг орқали боғлангандир. Объектив оламнинг
муайян парчаси инсон онгида акс этади ва бу акс этган борлиқ узвларининг
умумлашган образлари тил кодлари ёрдамида ўз ифодасини топади.

Кўринадики, тил ва тафаккур ўзаро узвий алоқадордир. Инсон миясида

онг ва тил икки нисбий мустақил жиҳатни ташкил этади. Уларнинг ҳар қайсиси
ўзига хос билимлар сақланадиган хотирага ва уларни фаоллаштирадиган
воситаларга эга. Бу воситалар кўрсатилган икки турдаги билимлар хотирасидан
муайян воқеа-ҳодисани баён қилиш учун зарур бўлганларини ажратиб олиб,
ҳаракатга келтиради

2

. Шундай қилиб, бу икки жиҳат бир-бири билан шу қадар

мустаҳкам алоқадорки, онг фаолияти ҳар доим тил фаолиятини кузатиб боради
ва ўз таркибига кўра ягона ва мураккаб нутқий тафаккур жараёнини ҳосил
қилади.

Онг – бу инсоннинг ўзини қуршаб турган олам ҳақидаги билимлари

мажмуидир. Инсон бундай билимларга оламни бевосита кузатиш жараёни
орқалигина эмас, балки бошқалардан ахборот олиш орқали ҳам эга бўлади.
Шунинг учун инсоннинг билиш фаолияти ҳам тил системаси ёрдамисиз амалга
ошмайди.

1

Нурмонов А. Талаб, эҳтиёж, имконият. Олий ва ўрта мактабда ўзбек тилини ўқитишни қайта қуришнинг

йўналишлари // Ўқитувчилар газетаси.-1988.-5 март.

2

Кацнельсон С.Д. Речемыслительные процессы // Вопросы языкознания. –1984. - № 4. - С.6.

16

Тил “хотираси”да сақланадиган асосий билим – бу сўз ва унинг

маънолари ҳақидаги билимдир. Бу билимни фаоллаштирувчи восита эса
грамматик воситалардир.

Нутқий жараёнда керакли сўзларни танлаш ва уларни бевосита нутққа

олиб киришда сўзловчининг олдиндан сўз ҳақида эга бўлган билимларига
таянилади.

Ҳар қандай нутқий жараён икки босқични тақозо этади: биринчи босқич

- фикрни шакллантириш, иккинчи босқич - коммуникация мақсадида фикрни
моддий воситалар орқали юзага чиқариш.

Нутқий

тафаккур

жараёнининг

биринчи

босқичида

онгнинг

фаоллаштирилган элементлари алоҳида кадрларга бўлинади ва уларнинг ҳар
қайсиси алоҳида воқеа ёки ҳодисаларни акс эттиради. Фикр оқимининг алоҳида
кадрларга бўлиш воситаси реляцион предикатлар ва уларнинг конкрет
маъноларидир. Реляцион предикатлар ва уларнинг маънолари бирикувидан
пропозиция вужудга келади.

Пропозиция

тушунчаси ҳозирги тилшуносликда кенг қўлланиб, муайян

синтактик қурилма воситасида ифодаланган объектив воқеликни ифодалайди.

Ҳар қандай гап муайян пропозицияни ифодаласа ҳам, лекин ҳар қандай

пропозициянинг гап орқали ифодаланиши шарт эмас. Бундан шу нарса маълум
бўладики, пропозиция гапнинг мазмун томонига дахлдор бўлиб, пропозиция ва
гап тушунчалари бир-бирига тенг эмас.

Пропозиция гапдан, аввало, мундарижаси нуқтаи назаридан фарқ қилади.

Гап шакл ва мазмун муносабатидан ташкил топган бутунлик деб ҳисобланса,
пропозитив тузилиш гапнинг фақат мазмуний тузилишининг бир томонига
тегишли саналади. Шу билан бирга, пропозиция маълум воқеа-ҳодисани ўзаро
мантиқий тенг бўлган предметлар муносабати орқали ифодалаши билан ҳам
гапдан фарқ қилади. Масалан: 1

Азиз укасига қарзга пул берди

. 2

Укаси Азиздан

қарзга пул олди.

3.

Пул укаси томонидан Азиздан қарзга олинди

.

Юқоридаги гапларнинг ҳаммаси бир хил иштирокчиларни ўз ичига олган

бир умумий воқеа-ҳодисани, бир пропозицияни ифодалайди. Уларнинг
иштирокчилари Азиз ва унинг укаси ҳамда улар ўртасидаги пул муомаласидир.
Бу воқеанинг турли жумлалар орқали ифодаланишига сабаб шуки, бир ўринда
таянч нуқта сифатида

Азиз

олинса, иккинчи ўринда унинг

укаси

, учинчи ўринда

эса

пул

олинади.

Анвар Раънога гул узатди

(А.Қодирий) гапи

Раъно Анвардан

гул олди, Анвар Раъно учун гул олди

сингари ифодалар билан бир пропозицияни

ифодалаш билан бир синтактик парадигмани ташкил қилади. Парадигма
аъзоларини бирлаштирувчи восита пропозитив маъно саналади. Ҳар учала гап
бир хил пропозитив тузилишга эга: S-субъект агенс + субъект пациенс +
(предикат)P. Юқоридаги мисоллардан кўринадики, пропозитив структура билан
шаклий структура фарқланади.

Пропозициянинг ифодаланишида реляцион предикат катта аҳамиятга эга.

Реляцион предикатни айрим тилшунослар пармаланган тахтага қиёслайдилар.
Тахтада пармаланган тешиклар ёғочдан ясалган михчалар билан қоплангани

17

каби, реляцион предикатлар ҳам муайян бўш ўринларга, бўш катакларга эга
бўлади. Реляцион предикатларнинг ана шундай бўш ўринларининг
тўлдирилиши пропозицияни вужудга келтиради. Масалан, юқоридаги
жумлаларнинг ҳосил бўлишига асос бўлган

қарз бермоқ

реляцион предикати

учта бўш ўринга – бўш катакка эга: а) қарз берувчи; б) қарз олувчи ва в) қарз
қиймати ёки қарз воситаси (қарзнинг нима эканлиги). Ана шу бўш
катакларнинг конкрет лексик бирликлар билан тўлдирилиши натижасида уч
ўринли предикат пропозицияга айлантирилади.

Шундай қилиб, пропозиция ифодалаш учун маълум миқдордаги бўш

ўринларга эга бўлган реляцион предикатлар катта аҳамиятга эга бўлса ҳам,
лекин шу предикатнинг ўзи пропозиция учун кифоя қилмайди. Предикатнинг
пропозиция ифодалашга ўтиши учун у ўзининг бўш ўринларини тегишли
лексик бирликлар билан тўлдириши лозим бўлади. Демак, реляцион предикат
ўз валентликларини юзага чиқариб, таркиби кенгайиши натижасида уларнинг
ҳаммаси биргаликда муайян пропозицияни ифодалашга ўтади.

Гапнинг таркибидаги синтактик узвлар роли қайси аъзо қайси аъзога

боғланиш хусусияти билангина чегараланмайди. Масалан,

У китоб ўқиди

ва

Китоб у томонидан ўқилди

гаплари бир хил сўзлардан ташкил топган. Бу

сўзлар ҳар икки гапда бир маънода қўлланади ва бир хил “тобелик
шажараси”ни ҳосил қилади. Лекин юқоридаги гаплар бир хил сўзларнинг
турли

синтактик позицияни

эгаллагани билан фарқ қилади. Биринчи гапда

у

эга позициясида

, ҳаракат тушган объект

тўлдирувчи позициясида

, иккинчи

гапда эса ҳаракатни бажарувчи субъект (у)

тўлдирувчи позициясида

,

ҳаракатни қабул қилган объект эса

эга позициясида

қўлланган. Шундай қилиб,

синтактик қурилмада иштирок этаётган аъзоларнинг қандай сўзлардан
ифодаланишигина эмас, балки шу аъзоларнинг қандай синтактик позицияда
(вазиятда) келиши ҳам гапнинг мазмуний тузилиши учун аҳамиятлидир. Чунки
икки ва ундан ортиқ гаплар бир хил сўзлардан ташкил топиши билан
умумийликни ташкил этса ҳам, лекин шу сўзларнинг турли вазиятларда келиши
бу гапларнинг бошқа-бошқа эканлигини таъминлайди. Демак, бундай
ўринларда гапнинг асосий фарқловчи (дифференциал) белгиси шу гапда
иштирок этаётган узвларнинг моддий томони эмас, балки уларнинг қандай
вазиятни эгаллаш белгиси саналади.

Кўринадики, гап учун шу гапни ташкил этган узвларнинг субстанционал

(моддий) томони қандай аҳамиятга эга бўлса, шу узвларнинг эгаллаган вазияти
ҳам шунчалик аҳамиятлидир.

Бу шуни кўрсатадики, гапнинг мазмуни у ифодалаган объектив борлиққа

мувофиқ келиши учун шу борлиқ қисмларини (фрагментларини) тўғри
номлашгина кифоя қилмайди. Бундан ташқари, улар ўртасидаги муносабатни
ҳам тўғри ифодалаш лозим бўлади.

Шуни таъкидлаш лозимки, у ёки бу ахборотни ифодалаш учун

сўзловчининг муайян сўзларни танлаши фақат маълум объектив воқеликни,
маълум синтактик вазиятни тўғри ифодалаш учун зарур бўлган синтактик

18

конструкция танлангандан сўнггина амалга ошади. Шунинг учун ҳам
Е.Курилович синтактик маъно лексик маънога нисбатан бирламчи эканлигини
таъкидлайди

1

.

Нутқий фаолият жараёнида синтактик қурилма танланиши билан бирга,

бу қурилмани тўлдириш учун сўз ҳам танланади. Бу ҳар икки жараён
номинация жараёни билан узвий боғлиқдир. Шунинг учун ҳам В.Г.Гак: “Сўз ва
синтактик қурилма жумла қуриш жараёнида турли даражада номинатив ва
уюштириш вазифасини бажаради”, деган эди

2

. Бу шуни кўрсатадики, фақат

сўзгина эмас, балки гап қолипи ҳам номинатив аспектда ўрганилиши мумкин.

Гап қурилишида сўз бирикмалари нуқтаи назаридан ёндашувга мувофиқ,

гап номинатив бирликларнинг – сўз ва сўз бирикмаларининг бирлашуви
сифатида қаралади. Мазмуний синтаксис нуқтаи назаридан эса гап
иштирокчилари ҳаракатга келтирилган воқелик (вазият) сифатида ўрганилади.
Иштирокчилар “актантлар” деб юритилади. Шундай қилиб, гапнинг мазмуний
иштирокчилари – актантлар билан бу актантларнинг синтактик боғланишдаги
вазифалари бир хил эмас. Шунинг учун ҳам мазмуний иштирокчилар билан
уларнинг эгаллаган синтактик вазиятлари ўртасидаги муносабатни ўрганиш
ҳам кейинги даврда синтаксис мутахассислари диққатини кўпроқ ўзига жалб
эта бошлади. Бунинг натижасида мазмуний синтаксисда гапнинг шакл ва
мазмуни ўртасидаги муносабатни ўрганишга алоҳида эътибор берила
бошланди.

Бу бобда пропозитив номланишлар ва уларнинг таснифи ҳақида ҳам

маълумот берилади

.

Пропозитив номланишлар предикат характерига кўра от

асосли ва феъл асосли пропозитив номланишларга бўлинади.

Диссертацияда от асосли ва феъл асосли пропозитив номланишларнинг

ўзаро умумий ва фарқли белгилари батафсил ёритилди.

Тадқиқотнинг

“Феъл предикатли пропозитив номланишларнинг ички

тузилиши ва синтактик позициялари»

номли учинчи бобида феъл

предикатли пропозитив номланишларнинг шаклий ва мазмуний тузилиши ва
синтактик позициялари юзасидан фикр юритилади.

Маълумки, кесим ўзида предикативликни акс эттириб, гапни

шакллантирувчи ва уюштирувчи марказий бўлак ҳисобланади

3

. Айни замонда,

гапнинг грамматик категориялари кесим асосида белгиланади.

Бошқа

гап

бўлаклари, жумладан, эга

ҳам

кесимнинг

кенгайтирувчиларидан

биридир. Синтактик

позицияда

таянч

нуқта

предикативлик шаклидаги предикат, яъни кесим саналади. Бошқа барча
бўлаклар кесимнинг “бўш ўрин”ларини тўлдириб, унга нисбатан маълум
вазиятда келади. Кесимнинг “бўш ўрин”ларини тўлдириб, маълум синтактик

1

Курилович Е. Очерки по лингвистике. - М., 1962. – С.179.

2

Гак В.Г. Проблемы лексико-грамматической организации предложения: Автореф. дисс. … д-ра филол.

наук. - М., 1967. – С.54

3

Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Синтаксис. – Т., 1995. – Б. 66.

19

вазиятда келган синтактик бирликлар (эга, тўлдирувчи, ҳол) моддий жиҳатдан
бир ёки бир неча морфологик шакллардан ташкил топади.

Бир неча морфологик шакллардан ифодаланган, кесимга нисбатан бир

синтактик вазиятда келган синтактик бутунлик бир бутун ҳолда
функциялашади. Бундай синтактик бутунликларда бир узв бошқа узвларни
бирлаштирувчи етакчи восита саналади. Айни пайтда, бу етакчи қисм ўзи
эргаштириб келган бошқа қисмлар билан биргаликда, бир бутун ҳолда кесимга
нисбатан тобе вазиятда келади. Ана шунга кўра, гап бўлаклари учга бўлинади:
1)

содда гап бўлаклари

; 2)

мураккаб гап бўлаклари

; 3)

бирикмали гап

бўлаклари

.

Фақат бир морфологик шаклдан ташкил топган гап бўлаги содда, турғун

бирикмалардан ифодаланган гап бўлаги мураккаб, предикат аргументларини
кенгайтириб келган бўлаклар бирикмали гап бўлаги саналади.

Содда гап бўлаклари, таркибий қисмларининг мустақил сўзларга

бўлиниш-бўлинмаслик белгисига кўра, кейинги икки турдаги гап бўлаклари
билан приватив зидланиш муносабатида бўлади. Айни пайтда, кейинги икки
турдаги бўлаклар ҳам ўзаро оппозицияга киришади. Бу вақтда зидланишга гап
бўлаги таркибидаги қисмларнинг ўзаро боғланиш характери асос белги бўлиб
хизмат қилади. Боғланиш эркин ва ҳоким-тобе муносабатни ўзида сақлаб турса,
бундай бўлак бирикмали, ана шундай белгига эга бўлмаса, мураккаб гап бўлаги
бўлади.

Бундай қурилмалар

пропозитив номланиш

сифатида юритилади.

Пропозитив номланишлар ўзига хос шакл ва мазмун бирлигидан ташкил топган
яхлитлик бўлиб, улар ўз доирасида шаклий ва мазмуний тузилишга эга бўлади.
Пропозитив номланишларнинг шаклий тузилиши дейилганда, унинг
таркибидаги шаклий қисмлар, яъни бирикмали бўлакларнинг бир неча шаклий
узвлардан ташкил топганлиги эътиборга олинади.

Ҳандалак кўтарган киши чол

олдидан

ўтаётганда қадамини секинлатди

(С.Аҳмад) гапида

секинлатди

предикати бир неча “бўш ўрин”ларга, валентликларга эга. Бу валентликларни
эга позициясида келган

ҳандалак кўтарган киши

, ҳол позициясида келган

чол

олдидан ўтаётганда

, тўлдирувчи позициясида келган

қадамини

бирликлари

тўлдиради. Предикат валентликларини тўлдирган бу бирликларнинг синтактик
вазифалари бутун гап учун амал қилади.

Ҳандалак кўтарган киши

ва

чол

олдидан ўтаётганда

қурилмаларининг ўзи яна ички бўлинишларга эга бўлади.

Унинг таркибидаги ҳар қайси лексеманинг синтактик вазифаси эса умумий гап
учун эмас, балки ички қурилма учун тегишли тарзда белгиланади. Яъни:

Бу ерда: N – от, V – феъл,
унинг шакллари

20

Шунингдек,

Уйқу қочиб, яна суҳбатлашдилар

(Шуҳрат) гапида

суҳбатлашдилар

кесимининг (предикатининг) “бўш ўрин”ларини тўлдирувчи

воситалар –

уйқу қочиб

ҳамда

яна

бирликларининг иккиси ҳам ҳол позициясида

келяпти. Гарчи икки бирлик ҳам бутун гапга нисбатан ҳол позициясида келиб,
унга тобеланиб алоқада бўлаётган бўлса-да, улар ўртасида муайян фарқлар
мавжуд:

Уйқу қочиб

қурилмаси ўз ички тузилишига эга бўлган яхлит бир

позициядаги пропозитив номланишдир. Чунки бу гапда иккита пропозиция
мавжуд:

уйқу қочди, яна суҳбатлашдилар.

Бунда: Adj – равиш.

Одамлар Турсунбойни қочоқ дейишганда, Жаннат хола ишонқирамаган

эди

(С.Аҳмад) гапида ҳам икки пропозиция бор:

одамлар Турсунбойни қочоқ

дейишган; Жаннат хола ишонқирамаган эди

. Бироқ дастлабки гапда предикат

кесимлик шаклини йўқотиб, ўз кенгайтирувчилари бўлган

одамлар,

Турсунбойни, қочоқ

лексемалари билан биргаликда

ишонқирамаган эди

кесимига тобеланиб, келяпти умумий тарзда ҳол позициясида келяпти.
Юқоридаги гапларда ҳол позициясидаги

яна

бирлиги билан ҳол позициясидаги

пропозитив номланиш бўлган

одамлар Турсунбойни қочоқ дейишганда

қурилмасини қиёслаб кўрамиз:

яна

– бир узвли; иккинчиси – кўп узвли;

яна

лексемасининг кенгайтирувчилари мавжуд эмас,

дейишганда

эса

одамлар,

Турсунбойни, қочоқ

лексемалари билан кенгайиб келяпти;

яна

лексемасининг

субстанционал шакли равиш, пропозитив номланиш эса мазмунан содда гапга
тенг. Ушбу гап ички жиҳатдан ифода планига эгадир. Ифодасига кўра: от + от +
сифат + феъл типли; функционал маъносига кўра: эга + тўлдирувчи + ҳол +
кесим (ички); шаклий жиҳатдан янада аниқроқ белгиласак, от (турдош, бош
келишик) + от (атоқли, тушум келишиги) + сифат (хус.билд.) + феъл (сифатдош
+ да шаклли) тарзидаги морфологик ифодаланишли ҳамда эга (узвли) +
тўлдирувчи (воситасиз) + ҳол (тарз) + кесим (феъл асосли) кўринишидаги
функционал маъноларга ажратиш мумкин:

Бу ерда: AdV – сифат

Ёки:

Япроқларини чанг босган сўриток тагидаги чол алланимани

ҳидлади

(Ў.Ҳошимов);

Гувала деворлар орқасида бекинган чанг босган беҳи

ғўралари, теракка чирмашган аймоқи узумлар бу кўчага ажиб бир ҳусн
бағишлайди

(С.Аҳмад) гапларига эътибор қилайлик. Дастлабки гапда эга

21

позициясида келаётган пропозитив номланиш ўз таркибига кўра тўрт узвдан
ташкил топган:

япроқларини чанг босган сўриток тагидаги чол

.

Сўриток

лексемаси

чанг босган

бўлагини (сифатдошини),

чанг босган

мураккаб бирикмаси (у ўз ичида

чанг

ва

босган

узвларидан иборат) эса

япроқларини

тўлдирувчисини ўзига тобелантириб келяпти:

Бу гапдаги пропозитив номланиш ҳам босқичма-босқич ажратилади:

тўлдирувчи + тўлдирилмиш узвларига ва аниқловчи + аниқланмиш узвларига.
Яъни:

Nни + Vган +N (нинг) + Adj + N + Pron ни + Vf

Бу ерда: Adj – равиш, Pron –
олмош

Кейинги гапнинг предикати

ҳусн бағишлайди

ҳам бир неча бўш ўринларга

– валентликларга эга бўлиб, бу валентликларни эга позициясида келаётган

гувала деворлар орқасида бекинган чанг босган беҳи ғўралари

ҳамда

теракка

чирмашган аймоқи узумлар

, ҳол позициясида келган

бу кўчага,

аниқловчи

позициясида келган

ажиб бир

бирикмалари тўлдириб келган. Бу ерда эга

позициясида келган бўлаклар уюшиб келяпти, уларнинг ҳар қайсиси ўз
доирасида қатор лексемалар асосида ташкил топган бутунлик сифатида ички
бўлинишларга эга бўлади.

Юқорида таъкидланганидек, пропозитив номланишларнинг таянч қисми

мазмуний предикатдан иборат бўлади. Таянч қисмнинг қандай предикатдан
иборат бўлиши белгисига кўра, пропозитив номланишлар икки гуруҳга
бўлинади: феъл предикатли пропозитив номланишлар ва от предикатли
пропозитив номланишлар.

Учинчи бобнинг 1-§ ида феъл предикатли пропозитив номланишларнинг

шаклий тузилиши ва синтактик позицияси ҳақида фикр юритилади. Феъл
предикатлар «бўш ўрин»ларга энг бой предикат бўлгани туфайли, унинг
аргументлар билан кенгайиб келиш имконияти жуда кенгдир. Шунинг учун ҳам
пропозитив номланишлар ичида феъл предикатли тури жуда кенг тарқалган.

Пропозитив номланишларнинг бу турида кесимлик шаклига эга бўлмаган

(сифатдошнинг

-ган

,

-ганда

; равишдошнинг

-иб

,

-май

,

-гунча

,

-гани

; ҳаракат

номининг

-иш

шаклларида келган) предикатларнинг пропозитив номланиш

ҳосил қилишдаги роллари ҳақида фикр юритилади. Шунингдек, бундай

22

пропозитив номланишларнинг структур типлари ҳамда муайян структурани
ташкил этган пропозитив номланишларнинг шаклий узвлари ва пропозитив
номланишларнинг яхлит ҳолатдаги синтактик позициялари ёритилади.

Диссертацияда феъл предикатли пропозитив номланишларнинг бир неча

структур типлари аниқланади ва улар моделлаштирилади. Хусусан, пропозитив
номланишларнинг қуйидаги структур моделлари белгиланади:

I. Равишдош шаклидаги феъл предикатли пропозитив номланишлар:

N

+

V гач

N

+

V гунча

N

+

V иб

N

+

V май

II. Сифатдош шаклидаги феъл предикатли пропозитив номланишлар:

N

+

V ганда

N

+

V ганидан

N

+

V гани сайин

III. Ҳаракат номи шаклидаги феъл предикатли пропозитив номланишлар:

N нинг

+

Vишидан

N нинг

+

Vиши учун

N

+

V иши билан

Профессор А.Нурмоновнинг таъкидлашича, равишдош, сифатдош,

ҳаракат номи иштирокидаги оборотлар деб юритилувчи қурилмалар бир бутун
ҳолда асосий предикатнинг аргументи позициясида

–

қўшилма предикат

вазифасида келади. Кўп предикатли содда гапларда аргумент позициясида
келувчи, предикативлик белгисига эга бўлмаган предикатлар маълум
пропозицияни ифодаласа ҳам, аммо гап бўлиб шакллана олмайди

1

.

Жангчилар шу ҳақда анча тортишгач, кечки йўқламага дув кўтарилдилар

(Шуҳрат) гапида икки пропозиция бўлиб, икки объектив мазмун ифодаланган:
жангчиларнинг бу ҳақда тортишганлиги ва кечки йўқламага дув
кўтарилганлиги. Бироқ биринчи пропозициянинг предикати предикативлик
шаклини олмай, гап сифатида ифодалана олмаган. Бу ерда диктум ифодаланса
ҳам, модус қўшилмаган:

1

Нурмонов А., Маҳмудов Н., Аҳмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. - Т.: Фан,

1992. – Б. 72.

23

N+

+

Adj + Vf

Демак, баъзи гапларда бирдан ортиқ предикат иштирок этиши мумкин.

Бироқ улардан бири предикативлик шаклини олиб, гапни гап қилиб
шакллантирувчи асосий предикат ҳисобланса, қолганлари бундай хусусиятга
эга бўлмайди ва иккинчи даражали предикатга айланади.

Учинчи бобнинг 2-§ ида феъл предикатли пропозитив номланишларнинг

ички мазмуний тузилиши ҳақида баҳс юритилади. Бунга кўра, умумий ҳолда
феъл учун хос бўлган инвариант мазмун ҳаракат бўлиб, феъл предикатли
пропозитив номланишнинг уюштирувчи маркази ҳам шу умумий мазмун
асосида бирлашади. Демак, феъл предикатли пропозитив номланишларни
мазмуний жиҳатдан таҳлил этишда қурилманинг уюштирувчи маркази эмас,
унинг кенгайтирувчи узвлари алоҳида эътиборга олиниши маъқулроқ. Яъни:

- миқдор узвли пропозитив номланишлар;
- белги узвли пропозитив номланишлар;
- предмет узвли пропозитив номланишлар;
- ўрин узвли пропозитив номланишлар;
- пайт узвли пропозитив номланишлар ва бошқ.

Диссертацияда буларнинг ҳар қайсиси ҳақида алоҳида-алоҳида маълумот

берилади.

Диссертациянинг тўртинчи боби «

От предикатли пропозитив

номланишларнинг ички тузилиши ва синтактик позициялари

» деб

номланади.

Ушбу бобнинг 1-§ ида от предикатли пропозитив номланишларнинг

шаклий тузилиши ва синтактик позицияси хақида фикр юритилади

.

От предикатли пропозитив номланишлар ҳам шаклий жиҳатдан моддий

асос ва синтактик вазият қарама-қаршилиги ҳамда бирлигидан иборат бўлиб,
морфологик шакл синтактик шаклнинг юзага чиқиши учун асос саналади.

От предикатли пропозитив номланишларнинг шаклий субстанцияси

марказини феъл ва унинг шаклларидан бошқа туркумлар ташкил этади. От,
сифат, олмош, равиш каби лексемалар пропозитив қурилманинг уюштирувчи
маркази сифатида ўзига боғланаётган лексемаларни эргаштириб келади. Уларга
тобе бўлган узвлар эса уюштирувчи марказ ҳисобланувчи от предикатнинг
«бўш ўрин»ларини тўлдириб, аргументлар вазифасини бажаради. Пропозитив
номланиш таркибидаги тобе ва ҳоким бирликлар яхлит ҳолда бутун гапга
нисбатан битта позицияда бўлиб, гап предикатининг аргументи саналади.
Худди феъл предикатли қурилмалар сингари от предикатли бир неча узвли

Ðron

+

Adj

+

V

ãà÷

Adv

+

N

ãà

24

бўлакларнинг ички тобе қисмлари бутун гапга нисбатан ҳеч қандай позиция
эгалламай, уюштирувчи марказнинг кенгайтирувчиларигина бўла олади.

Бу ердан ўғлингизнинг касаллиги тўғрисида справка олиб кетинг

(О.Ёқубов) гапида иккита предикат мавжуд бўлиб, уларнинг биринчиси
кесимлик позициясидан тўлдирувчи позициясига ўтган. Ушбу жараён

ўғлингиз

касал

тарзидаги от асосли содда гап трансформацияси натижасида умумий

гапнинг битта бўлак сифатида белгиланиши орқали юзага чиқади. Бундай ҳолда
гапнинг асосий предикати бўлган

олиб кетинг

феъл-лексемаси марказий

элемент бўлиб, қолган барча бўлаклар унинг аргументлари саналади. Ўрин
ҳоли позициясидаги

бу ердан

, тўлдирувчи позициясидаги

справка

бирликлари

сингари

ўғлингизнинг касаллиги тўғрисида

қурилмаси ҳам яхлит ҳолда

тўлдирувчи позициясида келиб,

олиб кетинг

предикатига синтактик жиҳатдан

эргашиб келмоқда.

От предикатли пропозитив номланишлар шаклий жиҳатдан феъл

предикатли қурилмалардан тубдан фарқланади. Чунки уларнинг уюштирувчи
маркази хилма-хил ҳолда ифодаланади. Феъл предикатли пропозитив
номланишларда таянч нуқта феъл ва унинг шакллари орқали юзага чиқса, от
предикатли қурилмаларда трансформацияга учраган гапнинг маркази феълдан
бошқа сўз туркумлари воситасида шаклланади. Диссертацияда от предикатли
пропозитив номланишларнинг уюштирувчи маркази бўлиб келаётган сўзлар
ифодаланишига кўра алоҳида таҳлил этилади.

Шунингдек, диссертацияда от предикатли пропозитив номланишларнинг

структур типлари аниқланади. Хусусан, уюштирувчи маркази сифат бўлган
пропозитив номланишларнинг қуйидаги моделлари кўрсатиб ўтилади:

Эга позицияси:

N нинг

+

Adj лиги

N нинг

+

Adj эканлиги

N нинг + Adj эмаслиги

Тўлдирувчи позицияси:

N нинг

+

Adj лигини

N нинг

+

Adj эканлигини

N нинг

+

Adj эмаслигини

N нинг

+

Adj лигига

N нинг

+

Adj эканлигига

N нинг

+

Adj эмаслигига ...

Ҳол позицияси:

N нинг

+

Adj лигидан

N нинг

+

Adj эканлигидан

N нинг

+

Adj эмаслигидан

25

N нинг

+

Adj лиги учун

N нинг

+

Adj эканлиги учун

N нинг

+

Adj эмаслиги учун ...

Тўлдирувчи ва ҳол позициясида ушбу қурилмаларнинг синтактик

позицияси гапнинг асосий предикатига нисбатан белгиланади:

Чол қовуннинг ширинлигидан гапирди

– (нимадан? - тўлдирувчи).

Чол қовуннинг ширинлигидан завқланди

– (нима сабабдан? - ҳол).

Уюштирувчи маркази равиш бўлган пропозитив номланишлар

от

+

равиш

типида (баъзан отлашган сўзларнинг равиш билан бирикиши тарзида)
шаклланади. Равиш туркуми учун хос бўлган лексемалар сингари бундай
қурилмалар ҳам кам учрайди. Жумладан,

Иш кўплигидан одамгарчиликдан ҳам

чиқиб қолдик-ку!

(О.Ёқубов) гапида

чиқиб қолдик-ку

предикатига нисбатан

иш

кўплигидан, одамгарчиликдан

ифодалари аргумент функциясида келяпти.

Таянч нуқтаси равиш орқали ифодаланган пропозитив номланишнинг

ички боғланишида субстанционал жиҳатдан от ва равишнинг содда гап
шаклидан, яъни

иш кўп

тарзидаги йиғиқ гапдан

иш(нинг) кўплигидан

кўринишида трансформацияланиши кузатиляпти. Кесимлик шаклини йўқотган
предикат ва унинг кенгайтирувчи аргументи бўлган

иш(нинг)

лексемалари

эга

+

кесим

типидаги содда гап бўлиб, трансформация натижасида

қаратувчи

+

қаралмиш

типидаги яхлит бўлакка айланган ва бутун гап учун

битта позиция – ҳол вазиятини эгаллаган. Уюштирувчи марказнинг кенгайти-
рувчиси ҳисобланган

иш(нинг)

лексемаси бутун гап учун амал қилмайди, балки

ўз функциясини йўқотиб, ўзи эргашиб келаётган равиш орқали ифодаланган
лексема (

кўп

) билан бирга ҳол бўлиб келади:

Онасининг ёнида эканлиги қулунга куч бағишлади шекилли, бирдан

чопқиллаб кетди.

(К.Яшин)

Берилган гапда кесимлик шаклини сақлаган предикат иккита, улар

уюшиб келяпти:

куч бағишлади

,

чопқиллаб кетди

.

Пропозитив номланиш билан

синтактик муносабатга киришувчи предикат

куч бағишлади

бирлиги саналади.

Бу ерда эга позициясидаги

онасининг ёнида эканлиги

ҳамда тўлдирувчи

позициясидаги

қулунга

воситалари

куч бағишлади

предикатининг аргументлари

вазиятида келяпти. Эга позициясидаги ушбу қурилма дастлаб

онаси ёнида экан

тарзидаги

содда

гап

шаклида

бўлиб, субстанционал

жиҳатдан

от

+

равиш

+

боғлама

типида бўлган ва

эга

+

кесим

муносабатидан ташкил

топган. Содда гапнинг трансформацияга учраши натижасида ушбу қурилма
қаратқич ва қаралмиш муносабатидаги яхлит бир бўлак вазиятини эгаллаган.
Ушбу гапдаги

куч бағишлади

предикатига нисбатан

онасининг ёнида эканлиги

қурилмаси бир позицияда бўлса, пропозитив номланишнинг уюштирувчи

26

маркази

ёнида эканлиги

бирлигига нисбатан

онасининг

лексемаси

кенгайтирувчи функциясида келяпти. Яъни:

Уюштирувчи маркази равиш бўлган пропозитив номланишлар қуйидаги

кўрсаткичлар воситасида шаклланади ва эга, тўлдирувчи, ҳол позицияларини
эгаллайди:

Эга позицияси

:

равиш +- лиги , равиш +эканлиги,
равиш + эмаслиги

Тўлдирувчи позицияси

: равиш + -лигини, равиш +эканлигини

равиш + эмаслигини
равиш + -лигига, равиш +эканлигига,
равиш + эмаслигига...

Ҳол позицияси

:

равиш +

-

лигидан, равиш +эканлигидан,

равиш +эмаслигидан, равиш +лиги учун,
равиш +эканлиги учун,
равиш +эмаслиги учун

Уюштирувчи маркази олмош бўлган пропозитив номланишлар

от

+

олмош

ёки

олмош

+

олмош

типида шаклланади. Пропозитив номланишнинг

таянч бирлиги саналган олмошлар аксар ўринда сўроқ олмошлари орқали
ифодаланади. Масалан,

Менинг кимлигимни эл билса бўлди

гапидаги

пропозитив қурилма

менинг кимлигимни

гап кесими томонидан бошқарилиб,

тўлдирувчи позициясида келяпти.

Олмош

+

олмош

орқали ифодаланган ушбу

бутунлик дастлаб эга ва кесим муносабатидан ташкил топган содда гап бўлиб,
унинг трансформацияга учраши натижасида

қаратувчи

+

қаралмиш

типидаги

яхлит позициядаги (тўлдирувчи) бирликка ўтган:

27

Қурилманинг қаратувчи узви (

менинг

) қаралмиш (

кимлигимни

)га эргашиб,

унинг кенгайтирувчиси, улар муносабати орқали шаклланган пропозитив
номланиш эса предикатнинг кенгайтирувчиси вазифасини бажаряпти. Ички узв
бутун гап учун мустақил ҳолда муайян позицияда кела олмайди.

Предикати олмош орқали ҳосил бўлган пропозитив номланишлар

ким,

нима, қаер, неча, қачон, қанақа

сўроқ олмошлари, айрим ҳолларда кўрсатиш

олмошлари билан юзага чиқади:

Сиз ўзингизнинг кимлигингизни менга айтиб

бермадингиз.

(С.Аҳмад);

Ёши нечадалигини билиб бўлмайдиган, пакана киши

эди.

(О.Ёқубов);

Йигитнинг бунақалигига ҳайрон қолдим.

(Шуҳрат)

Дастлабки гапнинг предикати

айтиб бермадингиз

эга позициясидаги

сиз,

тўлдирувчи

позициясидаги

ўзингизнинг

кимлигингизни

, тўлдирувчи

позициясидаги

менга

ифодаларини ўзига эргаштириб келяпти. Кўринадики,

ўзингизнинг кимлигингизни

қурилмаси ҳам бошқа бўлаклар сингари битта

вазифа бажаряпти. Ушбу пропозитив номланиш

олмош+олмош

типида бўлиб,

дастлаб

ўзингиз

ким(сиз)

тарзидаги

содда

гап

шаклида, сўнг

трансформацияланиш натижасида эса эга (

ўзингиз

), қаратувчи (

ўзингизнинг

),

кесим (

кимсиз

) ҳамда қаралмиш (

кимлигингизни

) позициясига ўтган. Бутун

гапга нисбатан эса уюштирувчи лексема ўз кенгайтирувчиси билан бирга фақат
бир позицияда турибди. Яъни:

Иккинчи гапда

ёши нечада

шаклидаги содда гап трансформацияга

учраши натижасида

ёши (нинг) нечадалигини

тарзидаги

от+олмош

шаклида

бўлган

қаратувчи+қаралмиш

муносабатига келиб қолган ва яхлит ҳолда

кейинги лексеманинг кенгайтирувчиси вазифасини бажаряпти. Яъни:

От

+

олмош

типидаги пропозитив номланиш орқали шаклланган гапда

ҳайрон қолдим

предикати уюштирувчи маркази кўрсатиш олмоши бўлган

пропозитив номланишнинг ўзини эргаштириб келяпти. Гапда фақат битта
аргументи бўлган предикат мавжуд. Бироқ пропозитив номланиш

йигит бунақа

шаклидаги содда йиғиқ гапнинг трансформацияси билан, худди юқоридаги
воситалар каби,

қаратувчи

+

қаралмиш

муносабатли яхлит бўлакка айланган.

Яъни:

28

Англашиладики, пропозитив номланишнинг уюштирувчи маркази олмош

орқали ифодаланса, олмош учун хос бўлган мавҳум маъно пропозитив
номланишга, бутун гапга ҳам тегишли бўлиши мумкин. Қиёсланг:

От предикатли пропозитив номланишнинг уюштирувчи маркази қандай

сўз туркуми билан ифодаланишига кўра ҳам улар маъносидаги, гап
мазмунидаги аниқлик даражаси белгиланиши мумкин.

Уюштирувчи маркази олмош бўлган пропозитив номланиш олмошнинг

қандай кўрсаткичлар билан бирикишига кўра гапда эга, тўлдирувчи ва ҳол
позициясини эгаллаши мумкин. Аксар ҳолларда ички боғланишнинг

қаратувчи+қаралмиш

муносабатидаги тўлдирувчи позициясида экани

кузатилади.

Ушбу бобнинг 2-§ ида от предикатли пропозитив номланишларнинг ички

мазмуний тузилиши ҳақида сўз боради.

Маълумки, от кесимнинг мазмуний тузилиши морфологик маъно ва

синтактик маънонинг қарама-қаршилиги ва бирлигидан иборат. Синтактик
маъно умумлашган (инвариант) маъно сифатида морфологик маънолар орқали
рўёбга чиқади

1

.

От предикатли пропозитив номланишларнинг мазмуний тузилиши ҳам

турли морфологик маънолар воситасида реаллашади. Феъл предикатли
пропозитив номланишларнинг уюштирувчи марказидан фарқли ҳолда, бундай
қурилмаларнинг уюштирувчи маркази турлича мазмуний бирликлардан иборат
бўлади. Шунга кўра, от предикатли пропозитив номланишларни мазмуний
жиҳатдан ажратишда уюштирувчи марказнинг қандай узв эканлигига
таянилади. Ана шу белгига кўра пропозитив номланишлар қуйидаги турларга
бўлинади:

- предмет узвли пропозитив номланишлар;
- белги узвли пропозитив номланишлар;
- миқдор узвли пропозитив номланишлар;
- ўрин узвли пропозитив номланишлар;
- пайт узвли пропозитив номланишлар;
- экзистенционал узвли пропозитив номланишлар.

Диссертацияда юқоридагиларнинг ҳар қайси тури бўйича батафсил

маълумот берилади.

1

Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Синтаксис. - Т.: Ўқитувчи, 1995.–Б. 73.

29

Жумладан, мавжудлик билдирувчи гаплар денотати макон ва бу

макондаги предикатлар ҳисобланади. Шунга кўра, бу каби гаплар таркибида
албатта ўрин ва предмет англатувчи узвлар иштирок этади.

Экзистенционал узвли пропозитив номланишлар ҳам айни шу асосда

юзага чиқади.

Бу фоний дунёда адолатнинг йўқлигидан нола қилди (О.Ёқубов)

гапи

ўрин+предмет+муносабат

тарзидаги структурали қурилма бўлиб, у

трансформацияга учраши билан гапнинг марказий нуқтаси бўлган кесимга
нисбатан фақат битта позицияда келади. Содда гап доирасидаги

эга+кесим

типи

қаратувчи+қаралмиш

типига айланади:

Бу фоний дунёда адолатнинг

йўқлигидан нола қилди (О. Ёқубов) – Бу фоний дунёда адолат йўқ.

Берилган гапда

нола қилди

предикати (кесими) ўзига

бу фоний дунёда

адолатнинг йўқлигидан

қурилмасини эргаштириб келяпти. Содда гап эга

(

адолат

) + кесим (

йўқ

) муносабатидан гапнинг трансформацияланиши

натижасида қаратқич (

адолатнинг

) + қаралмиш (

йўқлигидан

) типидаги битта

бўлакка айланган. Пропозитив номланишнинг уюштирвчи маркази

(

йўқлигидан

лексемаси) ўз аргументлари бўлган

бу, фоний, дунёда

лексемалари билан бирга,

нола қилди

предикатининг (кесимининг) аргументи сифатида келяпти:

Ушбу гапнинг мазмуний узвларини қуйидагича белгилаш мумкин:

Бунда: deix – кўрсатувчи; lоk – ўрин;
Ak – белги, s – субъект; Neg – инкор;
Р – предикат.

deix + Ak + lоk + s +Neg(Р)

+ РV

30

УМУМИЙ ХУЛОСАЛАР

1. Бевосита кузатишда берилган, сезги аъзоларимизга таъсир қиладиган

алоҳида нарса ва ҳодисаларнинг замирида яширинган моҳиятни белгилашда ва
унинг табиатини ёритишда системавий тадқиқотларнинг аҳамияти катта.
Системавий тадқиқотлар дедуктив методга асосланган ҳолда, асосий эътиборни
умумийликларнинг таркибий қисмлари, улар ўртасидаги муносабат турларини
ўрганишга қаратади.

2. Тилнинг барча сатҳ бирликлари, ҳатто энг кичик бирлик саналувчи

фонема ҳам муайян ички узвларнинг ўзаро муносабатидан ташкил топган
яхлитлик саналади. Гап, юқори сатҳ бирлиги сифатида, фонемадан кўра
мураккаброқ структурага эга бўлган системадир.

3. Гап система сифатида икки ва ундан ортиқ синтактик бирликларнинг

ўзаро мазмуний ва грамматик муносабатидан ташкил топган яхлитлик
саналади. Гапнинг гап бўлмаган бошқа синтактик бирликлардан фарқи
предикативлик (кесимлик)дир. Предикатив маънони ифодаловчи воситалар
асосан кесимга қўшилади. Шунинг учун предикативлик шаклларини кесимлик
шакллари деб ҳисоблаш мумкин.

4. Гапни гап қилиб турган асосий белги предикативлик белгиси экан, шу

белгини ифодаловчи ҳар қандай минимал бирлик гап ҳисобланади. Шунинг
учун битта сўзшаклнинг ўзи ҳам предикативлик шаклига ва маъносига эга
бўлиб, гап мавқеига эга бўлиши мумкин.

5. Туркий тилларда гапнинг мазмуний ва грамматик маркази кесимдир.

Шунинг учун гапда эганинг ифодаланиши доимо зарур бўлавермайди, унинг
мазмуни кесимдан англашилиб туради. Гапнинг бошқа иштирокчилари эса
кесимнинг бўш ўринларини (валентликларини) тўлдириб келади. Бу эса
гапнинг тузилишини йиғиқ ва ёйиқ типларга ажратишга имкон беради: фақат
кесимдан иборат бўлган гаплар йиғиқ, кесим ва унинг бўш ўринларини
тўлдириб келувчи бўлаклар иштирок этган гаплар ёйиқ гаплар саналади.

6. Туркий тилларда гапнинг мазмуний ва конструктив маркази кесим

саналар экан, гап таркибида иштирок этган барча синтактик шаклларни
(синтаксемаларни) кесимга қандай муносабатда бўлиш белгисига қараб
даражаларга бўлиш мумкин бўлади. Бу эса туркий тилларда, хусусан, ўзбек
тилида гап синтактик (шаклий) узвларининг гапдаги мавқеини белгилашда
синтактик позиция нуқтаи назаридан ёндашиш қулай усул эканлигини
кўрсатади.

7. Гапга хос шаклий тузилиш бирликларининг гапдаги мавқеини

белгилашда, синтактик позиция усулини қўллаш натижасида, уларнинг умумий
гап структураси учун икки хил мавқега

-

амалий ва ноамалий мавқега эга

эканлиги асосида ажратиш эҳтиёжи туғилади. Амалий мавқега эга бўлганлар
гапнинг, ноамалий мавқега эга бўлганлар эса гапнинг эмас, балки гап
бўлагининг бўлаги саналади.

31

8. Синтактик шаклларнинг гапнинг ёки гап бўлагининг бўлаги мавқеида

бўлиши уларнинг кесимга бўлган муносабатига қараб белгиланади. Кесимлик
шакли ёки кесимлик шаклини олган лексик бирликнинг лексик маъноси
валентлигини тўлдириб, улар билан бевосита муносабатда бўлган бўлаклар
гапнинг бўлаклари, кесимдан бошқа бўлаклар билан муносабатда бўлган
бўлаклар эса бўлакнинг бўлаклари саналади.

9. Бўлакнинг бўлагига эга бўлган синтактик бирликлар бир неча сўз

шаклларининг ўзаро муносабатидан ташкил топган бутунлик сифатида яхлит
ҳолда кесимга нисбатан битта синтактик позицияни (вазиятни) эгаллайди.
Бундай битта синтактик вазиятни эгаллаган ва ички бўлиниш хусусиятига эга
бўлган синтактик қурилмаларни таркибий қисмларга бўлиш гапни бўлакларга
ажратишдан кейинги, бўлакни бўлакларга ажратиш даражасига мансубдир.

10. Таркибий қисмларга бўлиниш-бўлинмаслик белгисига кўра тасниф

қилиш фақат сўзларга ва гапларгагина эмас, балки гап бўлагига ҳам
дахлдордир. Бунга кўра, гап бўлаклари уч гуруҳга бўлинади: 1) содда гап
бўлаклари; 2) мураккаб гап бўлаклари; 3) бирикмали гап бўлаклари.

11. Содда гап бўлаклари, таркибий қисмларининг мустақил сўзларга

бўлиниш-бўлинмаслик белгисига кўра, кейинги икки турдаги гап бўлаклари
билан приватив зидланиш муносабатида бўлади. Айни пайтда, кейинги икки
турдаги бўлаклар ҳам ўзаро оппозицияга киришади. Бу вақтда зидланишга гап
бўлаги таркибидаги қисмларнинг ўзаро боғланиш характери асос белги бўлиб
хизмат қилади. Боғланиш эркин ва ҳоким-тобе муносабатни ўзида сақлаб турса,
бундай бўлак бирикмали, ана шундай белгига эга бўлмаса, мураккаб гап бўлаги
бўлади.

12. Бўлакнинг бўлаги доимо бирикмали гап бўлаги доирасида амал

қилади.

32

Диссертациянинг асосий мазмуни қуйидаги монография, услубий

қўлланма ва мақолаларда ўз аксини топган:

1.

Ҳ.Усмонова. Ўзбек тилидаги гап бўлакларининг позицион тадқиқи.

(Монография). –Тошкент: Фан, 2005. –163 б.

2.

Ҳ.Усмонова. Пропозитив номлар ва уларнинг гап тузилишидаги ўрни.

Услубий қўлланма. – Наманган: НамДУ, 2002. –40 б.

3. Ҳ.Усмонова. Гапнинг шаклий тузилиши ва уни қисмларга бўлиш

муаммолари // Ўзбек тили ва адабиёти. - Тошкент, 1994. -№5. – Б. 56-60.

4. Ҳ.Усмонова. Мураккаб номлар ва уларнинг фразеологизмлар ва сўз

бирикмаларидан фарқи // Ўзбек тили ва адабиёти. - Тошкент, 1997. – №4.
– Б. 59-61.

5. Ҳ.Усмонова. Субъект узвли предикатив ифодалар ўзгаруви // Ўзбек

тили ва адабиёти. - Тошкент, 1998. – №1. – Б. 35-38.

6. Ҳ.Усмонова. Гапни бўлакларга ажратиш тамойиллари // Ўзбек тили ва

адабиёти. - Тошкент, 1998. – №5. – Б. 57-59.

7. Ҳ.Усмонова, О.Тожиев. Гапни синтактик позиция асосида ўрганиш

муаммолари // Ўзбек тили ва адабиёти. - Тошкент, 1999. – №3. – Б. 35-37.

8. Ҳ.Усмонова. Олий мактабда синтаксис ўқитишнинг долзарб

муаммолари // Тил ва адабиёт таълими. - Тошкент, 2000. – №1. – Б. 7-8.

9. Ҳ.Усмонова. Гапнинг грамматик ва мазмуний тузилиш бирликлари

ўртасидаги муносабатлар // Ўзбек тили ва адабиёти. - Тошкент, 2000. - №2.
– Б. 64-65.

10. Ҳ.Усмонова. Субъект-предикат

тузилишининг

ўзбек

тилида

ифодаланиш йўллари // Ўзбек тили ва адабиёти. - Тошкент, 2001. - №5. – Б.80-
82.

11. Ҳ.Усмонова. Пропозитив номинация // Ўзбек тили ва адабиёти.

- Тошкент, 2002. - №1. – Б. 27-29.

12. Ҳ.Усмонова. Пропозитив номларнинг ички тузилиши // Ўзбек тили ва

адабиёти. - Тошкент, 2002. – №6. – Б. 46-48.

13. Ҳ.Усмонова. Пайт узвли пропозитив номлар // Ўзбек тили ва

адабиёти. - Тошкент, 2006. - №3. – Б. 66-68.

14. Ҳ.Усмонова. Белги узвли мураккаб номларнинг маъно томони //

Республика ёш олимларининг анъанавий конференцияси тезислари.
- Тошкент, 1995. – Б. 102.

15. Ҳ.Усмонова. Эга вазиятидаги мураккаб номлар // Ўзбек тилининг

семантик хусусиятлари масаласига доир. – Наманган, 1996. – Б. 50-53.

16. Ҳ.Усмонова. Дескрипция ва уларнинг фразеологизм ҳамда сўз

бирикмаларидан фарқи // Ҳозирги ўзбек тилшунослиги ва адабиётшунос-
лигининг долзарб муаммолари. - Андижон, 2001. – Б. 40-42.

17. Ҳ.Усмонова. Гапнинг шаклий ва мазмуний тузилиш бирликлари //

Наманган Давлат университети Илмий ахборотлари, 2001. - №1. – Б. 48.

18. Ҳ.Усмонова. Пропозитив номинация ва денотат тузилиши // Наманган

давлат университети Илмий ахборотлари. - Наманган, 2001. - №2. – Б. 13-15.

33

19. Ҳ.Усмонова, М.Саидова. Синтактик бирликларда шакл ва мазмун

диалектикаси // Наманган давлат университети Илмий ахборотлари. -
Наманган, 2001. - №2. – Б. 26-30.

20. Ҳ.Усмонова. Феъл асосли пропозитив номлар // Наманган давлат

университети Илмий ахборотлари. - Наманган, 2001. - №3. – Б. 46-49.

21. Ҳ.Усмонова, Д.Бобохонова. Синтагматик муносабат ҳақида //

Тилшунослик ва адабиётшунослик масалалари. - Андижон, 2002. – Б. 86-91.

22. Ҳ.Усмонова. Коммуникатив белги ва предикатларнинг ўрни //

Наманган давлат университети Илмий ахборотлари. Илмий-назарий
конференция. - 2002. – №1. – Б. 103-105.

23. Ҳ.Усмонова. Уюштирувчи маркази от бўлган пропозитив номлар //

Наманган давлат университети Илмий ахборотлари. - Наманган, 2002.–Б. 10-11.

24. Ҳ.Усмонова. Миқдор узвли пропозитив номлар // Наманган давлат

университети Илмий ахборотлари. - Наманган, 2002. –№3. – Б. 50-51.

25. Ҳ.Усмонова. Гап бўлакларининг тузилиш турлари // Наманган давлат

университети Илмий ахборотлари. - Наманган, 2003. - №4. – Б. 72-74.

26. Ҳ.Усмонова. Бирикмали ҳоллар // Наманган давлат университети

Илмий ахборотлари.- Наманган, 2003. - №4. – Б. 74-75.

27. Ҳ.Усмонова. Пропозитив номларнинг айрим хусусиятлари // Ўзбек

тили ва адабиёти масалалари. – Тошкент: Фан, 2005. –Б. 85-87.

28. Ҳ.Усмонова. От асосли воқелик номлари // Ўзбек тилшунослигининг

долзарб муаммолари. - Фарғона, 2005. –Б. 47-48.

29. Ҳ.Усмонова. Сифатдош оборотли пропозитив номлар // Ўзбек

тилшунослигининг долзарб муаммолари. - Фарғона, 2005. –Б. 48-49.

30. Ҳ.Усмонова. Предмет узвли пропозитив номлар // Ўзбек

тилшунослигининг долзарб масалалари. - Тошкент, 2005. –Б. 74-75.

31. Ҳ.Усмонова. Ўрин

узвли

пропозитив

номлар // Ўзбек

филологиясининг долзарб масалалари. - Наманган, 2006. –Б. 226-228.

32. Ҳ.Усмонова. Уюштирувчи маркази олмош бўлган пропозитив номлар

// Ўзбек филологиясининг долзарб масалалари. - Наманган, 2006. – Б. 254-256.

33. Ҳ.Усмонова. Уюштирувчи маркази модал сўзлар билан ифодаланган

пропозитив номланишлар // Ўзбек тилшунослигининг долзарб масалалари. -
Қўқон, 2006. –Б. 109-111.

34. Ҳ.Усмонова.Экзистенционал узвли пропозитив номланишлар //

Филология масалалари. – Наманган, 2007. –Б. 38-39.

34

Филология фанлари доктори илмий даражасига талабгор Усмонова

Ҳуринисо Шараповнанинг 10.02.01 – ўзбек тили ихтисослиги бўйича «Ўзбек

тилидаги

гап

бўлакларининг

позицион

структураси» мавзусидаги

диссертациясининг

РЕЗЮМЕСИ

Таянч сўзлар

: синтактик сатҳ, позицион тадқиқ, дистрибуция,

трансформация, пропозиция, пресуппозиция, шаклий тузилиш, синтактик
тузилиш, парадигматик муносабат, синтагматик муносабат, семантик-
синтактик асимметрия, лингвистик модель, конструктив модель, семантик
модел, семантик валентлик, синтактик позиция, дескрипция, лексик ва
пропозитив номланиш.

Тадқиқот объектлари:

ўзбек тили синтактик бирликларининг позицион

тадқиқи ва гап бўлакларининг семантик-синтактик асимметрик муносабатини
ёритиш ушбу ишнинг тадқиқот объекти саналади.

Ишнинг мақсади:

ўзбек тилидаги гап бўлакларини шакл ва мазмун

қарама-қаршилиги ва бирлиги қонуниятини ҳисобга олган ҳолда позицион
тадқиқ қилиш диссертациянинг асосий мақсадини ташкил этади.

Тадқиқотнинг усуллари:

ишда диалектик категориялардан, системавий

тилшуносликнинг зидлаш, трансформация, дистрибуция, тавсифлаш
усулларидан фойдаланилди.

Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги:

гап бўлакларининг шакл

ва мазмун номутаносиблиги, мазмуний тузилиш узвлари аниқланди ва
уларнинг синтактик усулда қандай ифодаланиш йўллари ёритилди. Гапнинг
тузилиш бирликлари гапдаги асосий предикат билан муносабатига кўра бир
неча даражаларга бўлинади: гапнинг асосий предикатига аргумент бўлиб
келадиган бўлаклар; асосий предикат аргументининг аргументи бўлиб
келадиган бўлаклар ва бошқалар. Бу жиҳатдан аниқловчи гапнинг эмас, балки
предикат аргументининг ички элементи эканлиги ҳақидаги фикр тадқиқотнинг
илмий янгилигини белгилайди.

Амалий аҳамияти:

диссертация материали ва хулосалари асосида ўзбек

тили синтаксиси бўйича бакалавр ва магистратура мутахассисликлари учун
дарсликлар, услубий қўлланмалар ва ишланмалар ёзиш, шунингдек, махсус
курс ва семинарлар учун маъруза матнлари тайёрлаш мумкин.

Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги:

тадқиқотнинг

илмий хулоса ва натижалари юзасидан илмий-назарий семинарлар ва илмий
анжуманларда маърузалар қилинган. Тадқиқот бўйича 1 та монография, 1 та
услубий қўлланма ҳамда 32 та илмий мақола нашр этилган.

Қўллаш соҳаси:

Тадқиқот натижаларини назарий ва амалий

тилшуносликда, тил таълимида қўллаш мумкин.

35

РЕЗЮМЕ

Диссертации Усмановой Хуринисо Шараповны “Позиционное структура

членов предложения в узбекском языке”, представленной на соискание учёной
степени доктора филологических наук по специальности 10.02.01 – узбекский
язык.

Ключевые слова:

синтаксический уровень, позиционное исследование,

дистрибуция, трансформация, пропозиция, пресуппозиция, фармальное
строение, синтаксическая

структура, парадигматическое

отношение,

семантико-синтаксическая

асимметрия, лингвистическая

модель,

семантическая модель, семантическая валентность, синтаксическая позиция,
дескрипция, лексическая и пропозитивная номинация.

Объекты исследования:

позиционное исследование синтаксических

единиц и освещение семантико-синтаксических асимметрических отношений
членов предложений.

Цель работы:

позиционное исследование членов предложения с учетом

закономерности единства и противоположности содержания и формы.

Методы исследования:

для достижения цели исследования были

использованы диалектические категории и методы структурной лингвистики,
как оппозиция, трансформация, дистрибуция, описание.

Полученные результаты и их новизна:

выявлено несоответствие

членов предложения по содержанию и форме, определены элементы
содержательной структуры и освещены пути их синтаксического выражения.
По отношению к основному предикату структурные единицы предложения
могут быть нескольких уровней: члены, служащие аргументом основного
предиката, служащие аргументом аргумента основного предиката. В связи с
этим обоснована мысль о том, что определение является внутренним элементом
аргумента предиката, а не предложения.

Практическая значимость: м

атериалы и выводы диссертации могут

быть использованы при создании учебников и учебных пособий по синтаксису
узбекского языка для студентов и магистрантов; могут быть использованы
также при проведении специальных семинаров и спецкурсов по
соответствующему разделу синтаксиса.

Степень внедрения и экономическая эффективность:

по результатам

данного исследования сделаны доклады на научных конференциях и
семинарах, опубликованы 1 монография, 1 методическое пособие, 32 статьи.

Область применения:

Результаты исследования можно применить в

области теоретического и прикладного языкознания, в преподавании языка.

36

REZUME

On H.Sh.Usmonova’s dissertation “Positional Structure of the Sentence Parts

in the Uzbek Language” for competing scientific degree doctor of philology specialty
10.02.01 – Uzbek language.

Key words:

syntactic surface, positional research, distribution, transformation,

proposition, presupposition, figurative formation, syntactic structure, paradigmatic
relationship, syntagmatic relationship, semantic-syntactic asymmetry, linguistic
model, constructive model, semantic model, semantic valiancy, syntactic position,
description, lexical and pro-positive nomination.

Objects of research:

Positional research of the syntactic units of the Uzbek

language and the semantic-syntactic and asymmetric relationship of the parts of the
sentence are the research objects of the current work.

Objective of work:

Positional research considering the controversy of the

form and meaning of the sentence units of the Uzbek language and unity rules is the
main objective of the current research work.

Methodology of research:

The opposition, transformation, distribution,

description methods of systematic linguistics of the dialectic categories will be used
in the current research work.

Results and their novelty:

Controversy of sentence units in terms of form and

meaning and meaning and structural elements are identified and description ways of
them in syntactic method are depicted. Structural units of the sentence are divided
into the several degrees according to the relation with the main predicate in the
sentence: the units which are argument to the main predicate; parts and others that are
argument of the argument of the main predicate. In this case, modifier, which is an
internal element of the argument of the predicate, rather than the sentence, identifies
the scientific novelty of the research work.

Practical significance:

Utilizing the materials and conclusions of the

dissertation, textbooks, methodological manuals and coursework, including lecture
materials for special courses and seminars, can be written on the syntaxes of the
Uzbek language for the bachelor’s and master’s specializations.

Level of instillation:

The materials of the research are publicized in the

manual entitled “Propositve nouns and their role in sentence formation” as well as in
journals and scientific publications, including in the monograph called “Positional
research of the sentence parts of the Uzbek language”.

Sphere of use:

Results of research can be applied in theoretical and practical

linguistics and in language education

37

38

39