ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС
ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
НИЗОМИЙ НОМИДАГИ ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ПЕДАГОГИКА
УНИВЕРСИТЕТИ
Қўлёзма ҳуқуқида
УДК 371.13 (575.1)
Закирова Феруза Махмудовна
ПЕДАГОГИКА ОЎЮДА БЎЛАЖАК ИНФОРМАТИКА
ЎҚИТУВЧИЛАРИНИ МЕТОДИК ТАЙЁРЛАШНИНГ
НАЗАРИЙ ВА АМАЛИЙ АСОСЛАРИ
13.00.02 – таълим ва тарбия назарияси ва методикаси
(информатика)
Педагогика фанлари доктори илмий даражасини
олиш учун ёзилган диссертация
АВТОРЕФЕРАТИ
Тошкент – 2008
2
Иш Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университетида
бажарилган
Илмий маслаҳатчи
техника фанлари доктори, профессор
Юлдашев Умит
Расмий оппонентлар:
педагогика фанлари доктори, профессор
Абдуқодироа Абдуқаххор Вакилевич
техника фанлари доктори, профессор
Икромова Ҳабиба Зуфаровна
техника фанлари доктори, профессор
Раджабов Бахтиёр Шарипович
Етакчи ташкилот
Самарқанд давлат университети
Ҳимоя Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети
ҳузуридаги К067.18.01 – рақамли Бирлашган Ихтисослашган кенгаш
таркибида ташкил этилган бир марталик (ОАКнинг 2008 йил 29 сентябр
217-и рақамли буйруғи) 2009 йил «___» ________ соат ___да ўтадиган
мажлисида бўлади. Манзил: 100070, Тошкент, Юсуф Хос Ҳожиб кўч., 103.
Тел.: 254-92-02; факс: 215-54-18, e-mail: tgpu_info@edu.uz.
Диссертация билан Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика
университети кутубхонасида танишиш мумкин.
Автореферат 2008 йил «____» __________да тарқатилди.
Бирлашган Ихтисослашган кенгаш
илмий котиби, физика-математика фанлари
доктори, профессор
К.Р.Насриддинов
3
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ
Мавзунинг долзарблиги.
«Таълим тўғрисида»ги қонун, ҳамда
«Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»нинг қабул қилиниши Ўзбекистон
Республикасида таълим тизимини кенг миқёсда ислоҳ қилишнинг
бошланиши бўлди. Таълим тизимини дунё стандартлари даражасига
етказиш ушбу ислоҳотнинг муҳим вазифаларидан биридир. Жаҳонда
замонавий
таълимнинг
характерли
томони
шундаки
таълимни
ахборотлаштириш ва ахборий жамиятнинг эҳтиёжини ҳисобга олган ҳолда
кадрларни тайёрлаш ҳисобланади. Бу Ўзбекистон Республикаси таълимида
ҳам рўй бермоқда, ахборотлаштириш соҳасидаги давлат сиёсати «ахборот
ресурслари, ахборот технологиялари ва ахборот тизимларини
ривожлантириш ҳамда такомиллаштиришнинг замонавий жахон
тамойилларини хисобга олган ҳолда миллий ахборот тизимини яратишга
қаратилган»
1
. Ушбу ҳолатлар кадрларни тайёрлаш тизимида информатика
фанининг алоҳида ўрни муқимлигини кўрсатиб беради.
Ўзбекистон Республикасида миллий кадрлар тайёрлаш тизимида
информатика:
- назарий ва амалий информатика соҳасидаги мутахассисларни касбий
тайёрлаш йўналиши;
- мутахассисларнинг умумтаълим даражасини шакллантиришнинг
муҳим элементи сифатида қаралади.
Биринчи йўналишнинг зарурияти информатикани бугунги кунда
метафан сифатида, яъни унинг аҳамияти оламнинг замонавий манзарасини
шакллантиришда, информатика тушунчаларининг фундаментал хусусияти
ва методологиясининг умумийлигида аниқ намоён бўлмоқда. Иккинчи
йўналиш доирасида информатика тайёрланаётган кадрларнинг ахборий
маданиятини шакллантириш вазифасидан иборат бўлган умумтаълим фани
сифатида намоён бўлади. Бундай икки муҳим масалаларни муваффақиятли
ҳал этишнинг асосий роли олий педагогика таълим муассасаларида
тайёрланадиган информатика ўқитувчилари зиммасидадир. Ҳар бир
информатика ўқитувчиси фаолиятининг самарадорлиги, қайсики ўз
касбининг устаси эканлиги билан аниқланади, унинг асосини эса маълум
даражада методик тайёргарлик ташкил этади.
Ўзбекистон Республикаси мустақилликга эришгач, таълим соҳасида
муҳим ўзгаришлар юз берди, жумладан:
- узлуксиз таълим тизими амал қилиниб, унинг барча босқичларида
«Информатика» умумтаълим фани сифатида ўқитилмоқда;
- таълим тизимида умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълим
босқичлари ажратилди;
1
Ўзбекистон Республикаси «Ахборотлаштириш ҳақида» Конун // Халқ сўзи. 11.12 2003 й.
4
- олий педагогика таълим муассасалари (ҳар қандай олий мактаб каби)
ислоҳ қилинган бўлиб, унинг натижасида ўқитувчилар тайёрлаш икки
босқичли тизимда, яъни бакалавриат ва магистратура босқичларида амалга
оширилмоқда;
- педагогик таълимнинг умумий мақсад ва вазифалари, тамойиллар ва
мазмуни ўзгариб, улар бўлажак ўқитувчи шахсини узлуксиз ва яхлит
шакллантиришга йўналтирилган;
- таълимни ахборотлаштириш натижасида замонавий ахборот-
коммуникация технологиялари (АКТ) муҳити сифатида тавсифланувчи
янги таълимий муҳит шакллантирилмоқда; бу муҳит билимларни тақдим
этиш ва ўзлаштириш усулларини, таълим жараёни субъектлари ўртасидаги
ўзаро таъсир хусусиятини кенгайтирмоқда.
«Инсон, унинг ҳар томонлама уйғун камол топиши ва фаровонлиги,
шахс манфаатларини рўёбга чиқаришнинг шароитларини ва таъсирчан
механизмларини яратиш, эскирган тафаккур ва ижтимоий хулқ-атворнинг
андозаларини ўзгартириш…»
2
амалга оширилаётган ислоҳотларнинг асосий
мақсади ва ҳаракатлантирувчи кучидир.
Ушбу шароитлар талабалар – бўлажак информатика ўқитувчиларида
олий педагогика таълим муассасалари ўқиш даврида касбий-методик
фаолияти замонавий АКТ муҳит билан боғланган мутахассислар
сифатларини ривожлантириш долзарблигини кўрсатмоқда. Шу мақсадда
жамиятни
ахборотлаштиришнинг,
хусусан,
таълимни
ахборотлаштиришнинг
энг
муҳим
йўналиши сифатида
бўлажак
информатика ўқитувчиларини методик тайёрлашнинг назарий ва амалий
асосларини янгилаш зарурати келиб чиқмоқда.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси.
Педагогика институтларида
информатика ўқитувчиларини тайёрлаш 1985 йилда мактаб таълим
тизимига «Информатика ва ҳисоблаш техникаси асослари» ўқув фани
киритилиши билан бир пайтда бошланди. Илмий изланишларда олий
педагогика таълим муассасаларида бўлажак информатика ўқитувчиларини
касбий тайёрлаш муаммоси уч жиҳатда қараб чиқилган:
- Э.Кузнецов томонидан биринчи марта бўлажак информатика
ўқитувчиларини касбий тайёрлашнинг тузилиши ва мазмуни ишлаб
чиқилган, кейинчалик М.Швецкий (2000 й., икки босқичли тайёрлаш),
А.Петров (2001 й., информатика ўқитувчиларини касбий тайёрлаш
жараёнини моделлаштириш), С.Каракозов (2005 й., ахборотлаштириш
контекстида), Т.Петрова (2006 й., масофавий таълимга тайёрлаш),
М.Абдуразаков (2007 й., таълимни ахборотлаштириш шароитида)лар
томонидан такомиллаштирилган;
2
«Кадрларни тайёрлаш Миллий дастури» // Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори.
Тошкент:Шарқ, 1998. - Б. 35.
5
- информатика фанини мазмуни ва ўқитиш методикаси А. Ершов
(1987 й., алгоритмлаштириш асосида) томонидан ишлаб чиқилган,
кейинчалик А.Абдуқодиров (1990 й., ўкитишни компьютерлаштириш),
А.Могилев (1999 й., янги ахборот технологиялари), И.Готская (1999 й.,
иқтисод тамойиллари), В.Линькова (1999 й., ахборотлаштирилган
моделлаштириш), Р.Фокин (2000 й., ўкитишнинг метамодели), Н.Пак (2000
й., ўкитишнинг чизиқсиз технологиялари), Н.Рыжовы (2000 й., ўкитишни
фундаменталлаштириш), Е.Ракитина (2002 й., фаоллиятли моҳият),
Т.Кувалдина (2003 й., тушунчаларнинг тизимлаштириш), А.Фридланд
(2005 й., синтаксис ва семантик ёндашув), Т.Китаевский (2005 й.,
ўқитишнинг
автоматлаштирилган
усуллари)лар
томонидан
такомиллаштирилган;
- «Информатика ўқитиш методикаси» ўқув фанини мазмуни ва ўқитиш
методикаси М.Лапчик (1990 й., мактаб информатикаси асосида) томонидан
ишлаб чиқилган, кейинчалик Т.Бороненко (1997 й., методик лойиҳалаш),
Т.Добудько (1999 й., компетент ёндашув), Н.Смыктовская (2000 й.,
методик тизимни лойиҳалаш), Т.Минькович (2001 й., янги ахборот
технологиялари), О.Заславская (2008 й., бошқарув компетенти)лар
томонидан такомиллаштирилган.
Ушбу тадқиқотларда информатика ўқитувчисини касбий тайёрлаш
муаммоси умумий ўрта таълим муассасаларининг информатика
ўқитувчиларини методик тайёрлаш жараёнини такомиллаштириш асосида
очиб берилган.
Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришиши, унинг таълим
тизимини ислоҳ қилиниши информатика ўқитиш тизимини анча
ўзгартирди:
таълимни
ахборотлаштириш,
фундаменталлаш
ва
инсонпарварлик ёндашувларидан келиб чиққан ҳолда, информатика
фанининг янги концепцияси, давлат таълим стандартлари, умумтаълим
фани сифатида янги мазмуни (А.Абдуқодиров, М.Арипов, Ҳ.Икромова,
Ш.Нуритдинов, Б.Раджабов, У.Юлдашев ва б.) ишлаб чиқилди.
Ахборотлаштириш жараёнининг кучайтирилиши натижасида таълимда
замонавий АКТлардан фойдаланиш муаммоси бир қатор тадқиқотчилар
эътиборини тортмоқда: ўқитишнинг компьютер технологиялари
Е.Машбиц, Е.Полат, Н.Талызина ва б. томонидан қараб чиқилган;
М.Лутфуллаев, В.Ляудис, Е.Огородников, И.Роберт, А.Ҳайитов,
Н.Тайлаков ишлари ўқув дастурий воситаларни яратиш ва улардан
фойдаланишнинг дидактик тамойилларига қаратилган; Ш.Ахроров,
Т.Габай, А.Денисова, Г.Кисилев, И.Румянцева ва б. ишларида ўқитувчини
касбий фаолиятининг асосий компонентларини таҳлил қилиб, ахборий
маданиятини ошириш усуллари аниқлаштирилган; педагогик кадрларни
тайёрлаш ва малакасини ошириш муаммосини очиб беришда масофавий
таълим технологияларидан фойдаланиш масалалари R.Thomas, P.Knight,
6
T.Utsumi, А.Андреев, А.Грюнцева, А.Абдуқодиров, У.Бегимқулов ва б.
ишларида қараб чиқилган.
Шундай
қилиб,
таълимни
ахборотлаштиришнинг
замонавий
шароитлари ҳисобга олинган ҳолда олий педагогика таълим
муассасаларида бўлажак информатика ўқитувчиларини методик тайёрлашга
йўналтирилган махсус тадқиқотнинг йўқлиги аниқланди. Информатика
ўқитувчисини касбий-методик фаолияти нуқтаи назаридан бўлажак
информатика ўқитувчиларни замонавий методик тайёрлашнинг мақсад ва
вазифалари, тамойиллари ва мазмуни ишланмаганлиги қўйидаги бир қатор
қарама-қаршиликларни
келтиради:
- таълимий ахборот-коммуникация муҳити амал қилинаётган
шароитда
касбий-методик
фаолият
олиб
борувчи
информатика
ўқитувчиларини жамиятда зарурияти ва педагогика изланишларда ушбу
муаммосига бағишланган тадқиқотларнинг камлиги;
- ўқитувчиларнинг касбий фаолиятини олиб боришда методик
тайёргарликнинг муҳим аҳамиятга эга бўлиши ва олий педагогика таълим
тизимида ушбу тайёргарликни эътиборга олинмаслиги;
- ўқув, психологик-педагогик ва методик билим, кўникма ва
малакалардан умумлашган ҳолда фойдаланишни талаб этадиган касбий
фаолиятнинг интегратив характери ва олий педагогика таълим
муассасалари талабаларини ҳар бир фаннинг якка тартибда ўқитиш
жиҳатлари.
Ушбу қарама-қаршиликлар информатика ўқитувчисини методик
тайёрлашнинг концептуал асосларини янгилаш заруратини очиб беради ва
ҳозирги кунда психология, педагогика, информатика ва уни ўқитиш
методикаси натижаларини умумлаштириш ва олий педагогика таълим
тизимида бўлажак информатика ўқитувчиларини методик тайёрлашнинг
назарий ва амалий асосларини яратишга имкон беради.
Юқорида келтирилган маълумотлар тадқиқот
муаммосини
аниқлашга,
яъни таълимни ахборотлаштириш шароитларида олий педагогика таълим
муассасалари
бўлажак
информатика
ўқитувчиларини
методик
тайёрлашнинг назарий ва амалий асослари қандайлигини кўрсатиб бериш
имконини берди.
Диссертация ишининг илмий-тадқиқот ишлари режалари билан
боғлиқлиги.
Диссертация иши «Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури»
мақсад ва вазифалари (3.4. банд: «Фан кадрлар тайёрлаш тизимида»),
шунингдек, «2002-2010 йилларда компьютерлаштириш ва ахборот-
коммуникация технологияларини ривожлантириш дастури» асосида қабул
қилинган меёрий ҳужжатлар, «ИТД-17. Ахборот ва телекоммуникация
технологияларини кенг ривожлантириш ва жорий этишни таъминлайдиган
замонавий ахборот тизимлари, бошқариш ва ўқитишнинг интеллектуал
воситалари, илмий-техникавий маълумотлар базаси ва дастурий
7
маҳсулотларни ишлаб чиқиш” дастури ҳамда Низомий номидаги Тошкент
давлат педагогика университети «Информатика ва таълимда ахборот
технологиялари» кафедраси илмий-тадқиқот ишларига («Замонавий
педагогика ва ахборот технологияларининг концептуал асослари, уларнинг
яратиш ва таълим жараёнига қўллаш модели ва усуллари») мос келади.
Тадқиқот мақсади:
таълимни ахборотлаштиришнинг ҳозирги ҳолати,
келгусидаги ривожланиши ва кадрлар тайёрлашга қаратилган янги
талаблардан келиб чиққан ҳолда, замонавий АКТ муҳитида касбий
педагогик фаолиятни муваффақиятли олиб боришга қаратилган бўлажак
информатика ўқитувчиларини методик тайёрлашнинг назарий ва амалий
асосларини ишлаб чиқиш.
Тадқиқот вазифалари:
1.
Педагогика фани назарияси ва педагогик таълим амалиётида
бўлажак
информатика
ўқитувчиларини
методик
тайёрлашнинг
ривожлантирилиши, ҳозирги ахволини ўрганиш ва таҳлил қилиш, уни
ташкил этиш муаммоларини ажратиш ва ҳал қилиш йўлларини кўрсатиб
бериш.
2.
Олий педагогика таълим муассасалари бўлажак иформатика
ўқитувчиларини методик тайёрлашнинг назарий асосларини очиб бериш ва
асослаш.
3.
Ўзбекистон Республикаси педагогика олий таълим муассасалари
бўлажак иформатика ўқитувчиларини методик тайёрлашнинг амалий
жиҳатларини ишлаб чиқиш.
4.
Олий педагогика таълим муассасаларида бўлажак иформатика
ўқитувчиларини методик тайёрлашга мўлжалланган ўқув-методик
материаллар мажмуасининг янги авлодини ишлаб чиқиш, унинг
тузилишини ва мазмунини асослаш.
5.
Олий педагогика таълим муассасаларида бўлажак информатика
ўқитувчиларини методик тайёрлашга қаратилган ва у асосида ишлаб
чиқилган омил ва методик тавсиялар самарадорлигини тадқиқот-синов
ишларида экспериментал текшириш.
Тадқиқот объекти:
олий педагогика таълим муассасаларида бўлажак
информатика ўқитувчиларини методик тайёрлаш жараёни.
Тадқиқот предмети:
бўлажак информатика ўқитувчиларини методик
тайёрлашнинг назарий ва амалий асослари: замонавий АКТ муҳитида
методик тайёрлашнинг талқини, тузилиши, тамойиллари, мазмуни ва
ташкил этиш шароитларидан иборат.
8
Тадқиқот методлари:
психологик-педагогик ва методик адабиётлар,
меъёрий ҳужжатлар, ўқув-методик қўлланмаларни таҳлил қилиш,
моделлаштириш, тизимли таҳлил, талабалар ва информатика ўқитувчилари
билан анкета сўровномалар ва суҳбатлар ўтказиш, кузатиш, касбий
фаолиятни таҳлил қилиш, шахсий ҳамда илғор педагогик тажрибаларни
ўрганиш ва умумлаштириш, Интернет орқали мутахассислар фикрини
ўрганиш ва умумлаштириш, тажриба-синов натижаларини математик-
статистика методлари ёрдамида таҳлил қилиш.
Тадқиқотнинг
илмий
фарази
.
Педагогика
олий
таълим
муассасаларида
бўлажак
информатика
ўқитувчиларини
методик
тайёрлашда юқори натижага эришилади, агар унинг назарий ва амалий
асослари ишлаб чиқилиб, қуйидагича тавсифланса:
- бўлажак информатика ўқитувчиларини методик тайёрлашнинг
концептуал асосларида умумий ўрта ва ўрта маҳсус, касб-ҳунар таълим
тизимида касбий фаолияти хусусиятлари ҳисобга олинса;
- информатика ўқитувчиларини методик тайёрлаш мазмуни
информатика ва АКТларнинг ҳозирги ва келгусида ривожлантириш
ҳолатларига ҳамда ўқитувчининг касбий-методик фаолиятига қаратилса;
-
информатика ўқитувчиларини методик тайёрлаш мазмуни
«Информатика ўқитиш методикаси» ўқув фани мазмунида ва уни ўқитиш
методикасида ҳамда педагогик амалиёт, танлов фанлари, курс ва битирув
малакавий ишларининг мазмунида татбиқ этилса;
- ўқитиш шакл, усул ва воситалар замонавий АКТ муҳитидаги
педагогик муносабати ва педагогик бошқаришига, талабаларни ўқув-билиш
фаолиятининг хусусиятларига каратилса;
- бўлажак информатика ўқитувчиларини методик тайёрлашнинг
самарадорлигини таъминловчи ўқув-методик материаллар мажмуасининг
янги авлоди яратилса ва ўқув жараёнида қўлланилса.
Тадқиқотнинг методологик ва назарий асослари:
- фалсафий даражасида: ижтимоий ҳодисаларнинг ягона бир бутунлиги
ва ўзаро таъсири ҳақида ёндашиш (А.Аверьянов, П.Анохин, И.Блауберг ва
б.); фаолиятнинг одамни дунё қарашини махсус фаол шакли сифатида
фалсафий талқини (Э.Юдин, М.Огурцов ва б.); «ахборотлаштириш»
тушунчасининг фалсафий мунособатлари (Е.Огородников, Е.Пасхин,
Е.Полат, И.Роберт ва б.);
- умумфан даражасида: тизимли таҳлил асослари (В.Садовский,
С.Никаноров ва б.), шахсни таълим жараёнида ривожлантирилишининг
фаолиятли моҳияти (А.Леотьев, В.Давыдов ва б.); ўқитишда шахсга
йўналтирилган ёндашув (И.Волкова, Л.Выготский, Л.Занков ва б.),
таълимни ахборотлаштиришнинг педагогик асослари (Е.Полат, А.Ракитов,
9
И.Роберт, А.Урсул, А.Абдуқодиров, Т.Бекмурадов, Б.Бегалов, С.Ғуломов,
М.Лутфуллаев ва б.);
- аниқфан даражасида: педагогик жараёнда тизимли ёндашиш
(Т.Ильина, М.Скаткин, С.Зиямуҳамедов ва б.); таълим жараённинг тизимли
таҳлил методологияси (Н.Моисеев, У.Юлдашев ва б.); ўқитувчини касбий-
методик фаолияти, унинг тузилиши ва мазмуни (О.Абдуллина, Н.Кузьмина,
Н.Краевский,
Н.Леднев,
Н.Саидахмедов,
Ф.Юзликаев
ва
б.);
информатикани ўқитиш назарияси ва методикаси (И.Антипов, Т.Бороненко,
А.Ершов, С.Жданов, А.Кузнецов, Э.Кузнецов, М.Лапчик, Т.Смыковская,
А.Абдуқодиров, А.Ҳайитов ва б.) .
Тадқиқотнинг
концепцияси
: бўлажак информатика ўқитувчиларини
касбий тайёрлаш муаммоси олий педагогика таълим муассасаларида
бўлажак информатика ўқитувчиларини методик тайёрлашнинг назарий ва
амалий асосларини ишлаб чиқиш асосида амал қилинади, бунда замонавий
АКТ муҳитидаги ўқиш-билиш фаолиятига ва информатика ўқитувчиси
касбий-методик фаолиятига алоҳида эътибор берилади.
Ҳ
имояга олиб чиқиладиган асосий ҳолатлар:
1.
Олий педагогика таълим муассасаларида бўлажак информатика
ўқитувчиларини методик тайёрлашнинг концептуал асослари, улар
ушбу тайёрлашнинг бошқарувчи, яхлитлиги ва узлуксизлигини
кўрсатувчи тамойилларига қаратилиши.
2.
Информатика ўқитувчиси касбий-методик фаолиятининг педагогик
модели.
3.
Замонавий АКТ муҳитида ўқув-билиш фаолиятини модели.
4.
Олий педагогика таълим муассасаларида бўлажак информатика
ўқитувчиларини методик тайёрлашнинг мазмуни
5.
Олий педагогика таълим муассасаларида бўлажак информатика
ўқитувчиларини методик тайёрлашига мўлжалланган ўқув-методик
материаллар мажмуасининг янги авлоди.
Илмий янгилиги:
таълимни
ахборотлаштириш
шароитларида
информатика
ўқитувчисини
касбий-методик
фаолиятига
қаратилган
бўлажак
информатика ўқитувчиларини методик тайёрлашнинг концептуал асослари
ишлаб чиқилди, улар методик тайёрлашнинг янги талқинини ўқув билиш
фаолиятини бошқаришига, бир бутунлик тузилиши ва замонавий АКТ
муҳитидаги тамойилларга қаратилган;
гностик,
лойиҳалаш,
ташкилий-бошқарув,
коммуникатив,
конструктив, илмий-тадқиқот, технологик-коммуникатив билим, кўникма
ва малакаларни замонавий АКТ муҳитига мўлжалланган билим, кўникма ва
малакалар билан кенгайтириш асосида информатика ўқитувчисининг
касбий-методик фаолиятининг педагогик модели аниқлаштирилган;
10
замонавий АКТ муҳитида ўқув-билиш фаолиятини мотивацион,
мазмуний ва баҳолаш-амалий компонентларга эга бўлган модели очиб
берилди;
бўлажак информатика ўқитувчиларини методик тайёрлашнинг янги
мазмуни базавий ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг мазмуни,
информатика ўқитишнинг замонавий методик тизими ва ўқитувчини
касбий-методик фаолити асосида ишлаб чиқилди;
замонавий АКТ муҳитини педагогик муносабати ва ўқув-билиш
фаолиятини бошқарувчи воситаси сифатида қўллашнинг методик асослари
ишлаб чиқилди;
олий педагогика таълим муассасаларида бўлажак информатика
ўқитувчиларини методик тайёрлашига мўлжалланган ўқув-методик
материаллар мажмуасининг янги авлоди, унинг тузилиши ва мазмуни
илмий асослаб берилди.
Тадқиқот натижаларининг
назарий ва амалий аҳамияти
:
олий педагогика таълим муассасаларида бўлажак информатика
ўқитувчиларини методик тайёрлашнинг янги талқини, тузилиши ва
тамойиллари ушбу тайёрлашнинг назарий билимларни янгилайди ва
педагогик таълимни модернизациясига қаратилади;
информатика
ўқитувчисини
касбий-методик
фаолиятининг
кенгайтирилган педагогик модели ҳамда касбий-методик билим, кўникма ва
малакаларни ўзлаштириш мезонлари ва даражалари, уларни яратилган
ўқув-методик топшириқлар асосида босқичма-босқич шакллантириш
мезонлари информатика ўқитувчиларининг методик тайёргарлигини
ахборотлаштирилган жамиятни замонавий талабларига мослигини
таъминлашга имкон беради;
ўқув-билиш фаолиятини модели замонавий АКТ муҳитида касбий
фоалият асосида ҳамда шахсга йўналтирилган ўқитишга замин бўлган
назарий билимларни кенгайтиришга имкон берди;
бўлажак информатика ўқитувчиларини методик тайёрлашнинг янги
мазмуни ва уни «Информатика ўқитиш методикаси» ўқув фани мазмуни,
уни дастур, дарслик ва дидактик-методик материалларда, педагогик
амалиёт ва махсус курслар мазмунида ҳамда курс ва битирув малакавий
ишларининг мавзуларида акс эттирганлиги информатика ўқитувчиларини
касбий тайёрлаш мазмунини такомиллаштиришга имкон яратди;
информатикани ўқитишдаги электрон шакл, усул ва воситалар
замонавий АКТ муҳитини дидактик имкониятларини очиб беришга имкон
яратди;
11
бўлажак информатика ўқитувчиларини методик тайёрлашга
мўлжалланган ўқув-методик материаллар мажмуасининг янги авлоди
таълим жараёнидаги замонавий мажмуанинг компонентларини аниқлашга
имкон беради.
Диссертация ишида бўлажак информатика ўқитувчиларни методик
тайёрлашнинг назарий ва амалий асослари нафақат уларнинг касбий
маҳоратини, балки кадрларнинг ахборий маданиятини оширишга ҳам ёрдам
беради.
Тадқиқот натижалари педагогик кадрларни касбий тайёрлаш
мазмунини тақомиллаштириш учун асос бўла олади ҳамда олий ва ўрта
маҳсус, каксб-ҳунар таълим тизимларлари учун давлат таълим стандартлар,
дастурлар, ўқув ва методик қўлланмаларни тақрмиллаштиришга имкон
беради.
Натижаларнинг жорий қилиниши.
Тадқиқот натижалари педагогика
олий таълимнинг ўқув режасида, кўрилаётган ихтисослик бўйича барча
ўқув фанларининг намунавий ва ишчи дастурларида, «Информатика
ўқитиш
методикаси»
дарслигида,
«Информатика
ва
ахборот
технологиялари» ўқув қўлланмасида, информатикадан илмий-методик
мақолаларда ва ўқув-методик қўлланмаларда, ўқув-методик вазифалар ва
кўргазмали-дидактик материалларда ўз аксини топган.
Тадқиқот натижалари Тошкент давлат педагогика университети
физика-математика факультети талабаларини ўқитишда тадбиқ этилган,
шунингдек, олий педагогика таълим муассасаларида, академик лицей ва
касб-ҳунар
коллежларда
информатика
ўқитиш
жараёнида
фойдаланилмоқда.
Ишнинг синовдан ўтиши (апробацияси).
Илмий тадқиқот
натижалари:
- Низомий номидаги ТДПУ «Информатика ва таълимда ахборот
технологиялари» кафедрасининг семинар ва мажлисларида (1995-2008 й.й.);
- Низомий номидаги ТДПУ профессор-ўқитувчиларининг анъанавий
илмий-методик анжуманларида (2000–2008 й.й.);
- информатика ўқитувчиларининг Республика ва шаҳар август
анжуманлари ва семинарларида (1995-2002 й.й.);
- «Академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида физика-математика ва
информатика фанларини ўқитишни такомиллаштириш истиқболлари»
Республика илмий-амалий анжуманларида (2002-2008 й.й.);
12
- умумий ўрта ва ўрта махсус касб-ҳунар таълими тизимлари учун ўқув
адабиётлар янги авлодини яратиш бўйича семинарларда (2001-2003 й.й.);
- Ўзбекистон Республикаси таълим тизимига ўқитишнинг интерфаол
усулларини татбиқ қилиш муаммолари бўйича Халқаро семинарда (Лондон,
2002 й.);
- «Ахборот-коммуникация технологияларини таълимга татбиқ қилиш»
бўйича Халқаро илмий-амалий конференциясида (Тошкент, 2005 й.);
- «Умумий ўрта таълим муассасаларида ахборот-коммуникация
технологияларини жорий этишнинг услубий муаммолари» бўйича
Республика илмий-амалий конференциясида (Тошкент, 2007 й.);
- «Олима аёлларнинг фан-техника тараққиётида тутган ўрни»
Республика илмий-амалий конференциясида (Тошкент, 2008 й.),
- Тошкент давлат педагогика университети ҳузуридаги К067.18.01 –
рақамли Бирлашган Ихтисослашган кенгашнинг методологик семинарида,
Самарқанд давлат университети ва Ўзбекистон Миллий университети
илмий-методик семинарларида муҳокама қилинган.
Тажриба-синов ишларида Тошкент давлат педагогика университети,
Тошкент вилоят давлат педагогика институти, Тошкент шаҳар педагогик
кадрларни малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш институти иштироқ этди.
Тажриба синов ишларида 1707 нафар, жумладан: олий педагогика таълим
муассасаларининг 385 нафар талабалари, 986 нафар информатика
ўқитувчилари ҳамда малака ошириш институтлари ва факультетларининг
336 нафар тингловчилари иштироқ этган.
Олинган натижаларнинг ишончлилиги ва асосланганлиги билиш
назарияси методологияси ва педагогик жараёнларни ўрганишда тизимий
ёндашишга таяниш; қўйилган тадқиқот вазифаларига адекват методларни
қўллаш,
уларнинг
турли-туманлиги
ва
бир-бирини
тўлдириши;
экспериментнинг етарлича давомийлиги; кенг синовдан ўтказилиши,
педагогик эксперимент натижаларини қайта ишлаш учун математик
статистик методларини қўллаш орқали амалга оширилган.
Натижаларнинг эълон қилинганлиги.
Ушбу тадқиқотнинг асосий
натижалари муаллиф томонидан нашр эттирилган 70 номдаги ишларда:
уларнинг ичида 1 монография, 2 дарслик, 3 ўқув қўлланма, 8 намунавий
дастур, 10 методик қўлланма, 23 Республика ва 5 чет эл журналларида
илмий-методик мақолалар, шунингдек, 17 конференция материалларидаги
маъруза матнлада ўз аксини топган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми.
Диссертация кириш, бешта
боб, хулоса, фойдаланилган адабиётлар рўйхати ва иловалардан иборат.
Диссертациянинг умумий ҳажми 321 бетдан иборат бўлиб, унинг асосий
матни 252 бетни ташкил этади, унда 28та расм ва 21та жадвал келтирилган.
13
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Кириш қисмида
тадқиқот мавзусининг долзарблиги асослаб берилган,
тадқиқотнинг объекти, предмети, мақсад ва вазифалари, фарази, методлари,
илмий янгилиги, назарий ва амалий аҳамияти, ҳимояга олиб чиқиладиган
асосий ғоялар, диссертациянинг асосий натижаларини синовдан ўтиши
кўрсатилган.
«Педагогик Олий таълим муассасаларида бўлажак информатика
ўқитувчиларини методик тайёргарлик муаммосининг методологияси»
деб
номланган
биринчи бобда
ўрганилаётган муаммонинг аҳволининг таҳлили,
ундаги асосий тушунчаларнинг моҳияти аниқланган ва ҳал этиш йўллари
кўрсатилган.
1.1 параграфда информатика ўқитувчиларини методик тайёрлаш
ривожлантиришининг таҳлили келтирилди. Таҳлил натижаси ушбу
ривожланиш бир неча ғояларнинг алмашинуви – алгоритмлаш (А.Гейн,
В.Каймин, А.Кушниренко ва б.), дастурлаш (М.Жалдак, С.Жданов,
М.Моисеева ва б.), амалий фойдаланиш (Ю.Шафрин, А.Кушниренко,
А.Кузнецов ва б.) соҳалар орқали ахборий маданиятга эришиш (И.Роберт,
А.Денисова, В.Извозчиков, Г.Киселев, Н.Сафронова ва б.) билан
тавсифланишини кўрсатди.
Ана шу ривожланишга мос равишда педагогика олий таълим
муассасаларида бўлажак информатика ўқитувчиларини тайёрлашнинг
омиллари ўзгариб борди.
Илмий тадқиқотларнинг таҳлили шуни кўрсатдики, қаралаётган
муаммонинг ечилишини педагог олимлар бир томонлама - фақат
«Информатика ўқитиш методикаси» ўқув фани мазмуни ва уни ўқитиш
методикаси асосида қараб чиққанлар. Бунда фақат мактаб информатика
ўкитувчиларига эътибор қаратилган. Ҳозирги кунда бундай ёндашув
педагогика фанининг замонавий концепцияларига ва Ўзбекистон
Республикаси узлуксиз таълим тизимига мос келмайди.
Бўлажак информатика ўқитувчиларини методик тайёрлаш муаммоси
А.Вердицкий, О.Абдуллина, М.Капланова ва бошқалар ишларидаги
назариясига асосланди. Улар педагогика олий таълим муассасаларида
бўлажак ўқитувчиларнинг касбий тайёрлаш жараёнида ягона ёндашиш
концепциясига риоя қиладилар.
Ушбу ғояга нисбатан 1.2 параграфда Ўзбекистон Республикасида
педагогик кадрларни касбий тайёрлаш тизимида методик тайёрлаш таҳлили
келтирилган.
14
Методик тайёрлашнинг тузилишига назарий ва амалий тайёрлашнинг
компонентлари ҳамда ўқув-тадқиқот лойиҳалашнинг компонентлари
киритилди (1-расм).
1-расм. Методик тайёрлашнинг тузилиши
Гуманита
р ва
ижтимои
й
иšтисоди
й фанлар
Умум-
касбий
фанлар
Математи
ка ва
табиий-
илмий
фанлар
Бакалавриат
Педагогика ОТМда ¢šитувчиларни касбий тайёрлаш
Методик
тайёргарлик
Ихтисосл
ик
фанлари
Психология ва
педагогика
фанлари
Нофаол (пассив)
Фаол (актив)
Ф
анн
и ¢
šит
иш
мет
одика
си
Пед
. а
ма
лиё
т
Курс
в
а бит
иру
в
ишла
ри
Танлл
ов
к
урс
ла
ри
¡šув
фан
ла
р
ма
змуни
Кас
бга
й¢
нал
ти
рил
га
н
¢šит
иш
Йўналиш бўйича
фанлар
Қў
шимча
ва танлов
фанлари
15
Шундай килиб, методик тайёрлаш жараёни бир бутун жараён деб
олинди ва унинг тузилишида нофаол (пассив) ва фаол (актив) шакллари
ажратилди. Методик тайёрлашнинг нофаол шакли мутахассислик
йўналишининг асосий ўқув фанлари мазмуни ҳамда касбга йўналтирилган
ўқитиш орқали амалга оширилади. Фаол шакли эса ўқитувчиларнинг
бевосита методик тайёрлаш орқали амалга оширилади, унда фақат «Фанни
ўқитиш методикаси» ўқув фани асосида эмас, балки танлов курслар,
педагогик амалиёт, ҳамда курс ва битирув малакавий ишларини ўз ичига
олиши лозим.
1.3 параграфда педагогика олий таълим муассасаларида бўлажак
информатика ўқитувчиларини методик тайёрлаш аҳволи таҳлил қилиниб,
унда анъанавий методик тайёрлаш тизимининг ва информатика
ўқитувчилари фаолиятида учрайдиган муаммолар келтирилди. Олинган
маълумотлар бўлажак информатика ўқитувчилари педагогика олий таълим
муассасаларида асосан назарий билимлар оладилар ва улардан амалий иш
фаолиятида самарали фойдалана олмасликлари аниқланди. «Информатика
ўқитиш методикаси» ўқув фаннинг ҳар бир мавзусида бериладиган билим,
кўникма ва малакалар алоҳида бўлиб, иш фаолиятда улардан тарқоқ ҳолда
фойдаланадилар ва ягона мажмуага бирлаштирмайдилар. Бундан ташқари,
талабаларни ўқитиш шакллари, усуллари ва воситаларини таҳлил қилиниши
шуни кўрсатдики, ўқитишнинг замонавий воситалардан, шахсни
ривожлантирувчи
инновацион
шакл
ва
усуллардан
етарлича
фойдаланилмайди, педагогика амалиёт бўйича ҳисобот ҳужжатларининг
ягона мажмуаси ишлаб чиқилмаган, курс ва битирув малакавий ишлари
стандартларга жавоб бермайди ва ҳ.к.
Ушбу муаммоларни ҳал қилиш йўллари 1.4 параграфда методологик
таҳлил ўтказилиб, фалсафий, умум-илмий ва илмий даражаларида асослаб
берилди. Булар олий педагогика таълимнинг замонавий шароитларидан
келиб чиққан ҳолда бўлажак информатика ўқитувчиларини методик
тайёрлаш муаммосини ҳал этиш йўлларини аниқлаштиришга имкон берди.
Тизимли ёндашув асосида методик тайёрлашнинг ички динамизми ва
унинг таълимий ахборот-коммуникация муҳитида амал қилишнинг ўзига
хос томонларини қамраб олувчи яхлитлик ва структуравийлик хоссаларини
очиб берди.
Фаолиятли ёндашув методик тайёрлашнинг энг муҳим вазифаларини -
замонавий АКТ муҳитида информатика ўқитувчисининг касбий-методик
фаолиятини аниқлаштиришга имкон берди.
Шахсга йўналтирилган ёндашув замонавий АКТ муҳитини
жиҳатларига эга талабанинг ўқув-билиш жараёнини қараб чиқишга имкон
берди. Бу ерда шуни ҳисобга олиш керакки, замонавий АКТ воситалари ва
улар асосида яратилган янги таълимий муҳит педагогик кадрларни
16
тайёрлаш моделига киритилса, ўқитиш жараёнига ва унинг натижаларига
муҳим таъсир қилиши мумкин.
Таълимий ахборот-коммуникация муҳитини яратиш муаммоси
А.Кузнецов, Е.Огородников, С.Панюкова, Е.Полат, И.Роберт ва б.
олимларнинг тадқиқотлари предмети ҳисобланади. Тадқиқот ишида
замонавий АКТ муҳити деганда интерфаол АКТ воситалари асосида
фойдаланувчи ва ахборот ресурслари ўртасидаги фаолиятини таъминловчи
компонентлар мажмуаси тушунилади (И.Роберт).
Таълимий муҳит тузилишига замонавий АКТларнинг қўшилиши фақат
шахсий компьютерларнинг дидактик имкониятларини эмас, тармоқ
технологияларни педагогик муносабат ва бошқаришга қаратилган дидактик
имкониятларини ҳам очиб беришига имкон беради.
“Педагогика ОЎЮда бўлажак информатика ўқитувчиларини методик
тайёрлашнинг назарий асослари” деб номланган
иккинчи бобида
таълимни
ахборотлаштиришнинг ҳозирги аҳволи ва келгусида ривожлантириш
шароитларидан келиб чиққан ҳолда бўлажак информатика ўқитувчиларини
методик тайёрлашнинг асосий омиллари очиб берилган.
2.1 параграфда методик тайёрлашнинг концептуал асослари
келтирилган, унда унинг талқини, мақсад ва вазифалари, замонавий АКТ
муҳитидаги тамойиллари очиб берилган.
Методик тайёрлаш деганда талабани педагогика олий таълим
муассасаларида ўқиш давомида касбий-методик билим, малака ва
кўникмаларни босқисма-босқич шаклллантириш, ривожлантириш ва ўз -
ўзини ривожлантириш орқали касбий-методик фаолиятни узлуксиз олиб
боришига мўлжалланган бошқариладиган жараёнини тушуниш тавсия
этилади.
Бундай янгича талқин қилишда методик тайёрлашнинг асосий мақсади
- ўқитувчини ижодкорлик билан иш олиб борувчи, юқори малакали педагог
сифатида касбий-методик шаклланиши давомида ривожлантириш ғояси
қабул қилинди.
Бўлажак информатика ўқитувчиларини методик тайёрлашнинг асосий
вазифалари қуйидагилардан иборат:
-
талабаларда
ахборотлашган
жамиятда
информатика
ўқитувчиларининг алоҳида ўрни борлигига қатъий ишонч ҳосил қилиш, ўз
касбига ҳурмат,
- информатика ўқитувчиларига қўйиладиган замонавий талабларни
шакллантириш;
- информатика ва уни ўқитишнинг замонавий методик тизимининг
моҳиятини, унинг юзага келиш ва ривожланиш тарихи, олимлар ва
уларнинг фанга қўшган ҳиссаларини очиб бериш, айниқса, Ўзбекистон
олимлари ҳақида;
17
- талабаларни ўқитишнинг янги ахборий муҳитида информатика
ўқитишни ташкил қилиш, унинг мазмуни, шакллари ва усулларига
қўйиладиган асосий талаблар билан таништириш;
- ҳам анъанавий, ҳам электрон ўқитишда талабаларни информатика
ўқитишнинг ноанъанавий шакл, усул ва воситаларини излашга ундаш;
- замонавий АКТ муҳитида талабаларда касбий-методик малака ва
кўникмаларни шакллантириш ва ривожлантириш ва х.к.
Методик тайёрлашнинг мақсад ва вазифалари педагогик кадрларнинг
узлуксиз таълим тизимидаги дунёқараши, аҳамияти ва ўрнини кучайтиради
ҳамда унинг янги функцияларини тавсифлаб беради:
-
ривожлантириш
–
информатика
ўқитувчисининг
шахсий
сифатларини ва замонавий АКТ муҳитини ривожланишига каратилиши;
- ижтимоий – информатика ўқитувчисининг ижтимоий аҳамиятига
каратилиши;
- инновацион – таълим жараёнига инновацион фаолияти асосида
замонавий АКТларни татбиқ этилиши;
- мотивацион – замонавий АКТларнинг мотивацион жиҳатларига
каратилиши.
Замонавий АКТ муҳитида информатика ўқитувчиларини методик
тайёрлашнинг яхлитлиги ва узлуксизлигини кўрсатувчи тамойиллар ишлаб
чиқилди, булар: методик малакаларни шакллантиришда ихтисолик
йўналишидаги барча ўқув фанларини ўргатувчи имкониятларни ҳисобга
олиш тамойили; информатика ўқитувчисининг педагогик фаолиятининг
ўзига хослигини эътиборга олиш тамойили; касбий-методик фаолиятини
шакллантиришнинг
узлуксизлиги
ва
босқичлилиги
тамойили;
талабаларнинг интилиш соҳаси ва индивидуал хусусиятларини ҳисобга
олиш тамойили; интерфаоллик тамойили.
2.2
параграфда
информатика
ўқитувчиси
касбий-методик
фаолиятининг ўзига хос томонлари ажратиб кўрсатилди:
- «Информатика» ўқув фанининг асосий тушунчалари ушбу фаннинг
предмети, ўқитиш воситаси, ўқитишни бошқариш воситаси ва янги муҳити
сифатида қаралади;
- информатика ўқитувчиси уч тизим – «инсон-инсон» («ўқитувчи-
ўқувчи», «ўқитувчи-ўқитувчи», «ўқувчи-ўқувчи»), «инсон-компьютер»
(«ўқувчи-компьютер», «ўқитувчи-компьютер»), «компьютер-компьютер»
ўзаро таъсири бошқарувини белгилайди ва таъминлайди;
- информатика ўқитувчиси ахборот технологияларининг барча ташкил
этувчиларини (техник, дастурий, ахборий, ташкилий ва ҳуқукий
таъминотларини) доимо назарда тутади.
18
Аниқланган ўзига хосликлар педагогик кадрлар малакаларининг
минимумини кенгайтирилишига асос бўлиб хизмат қилди. Диссетацияда
В.Кузмина томонидан ишлаб чиқилган ўқитувчининг асосий касбий-
методик кўникмалари замонавий АКТ воситаларининг таъсири ҳисобига
кенгайтирилиши кўрсатиб берилди (1-жадвал).
1-жадвал.
Асосий касбий-методик малакалар
В.Кузмина томонидан
кўрсатилган
Замонавий АКТ таъсирини ҳисобга
олиб қўшганлар
1)
Гностик:
1)
ўқувчиларнинг ўқув
имкониятларини таҳлил қилиш
ва ўрганиш;
2)
ўқув дастури, дарсликларнинг
мазмунини таҳлил қилиш;
3) қўлланиладиган шакл ва
усулларнинг мақсадга
мувофиқлигини баҳолаш;
4)
замонавий АКТ дидактик
имкониятларини таҳлил қилиш;
5)
электрон ўқув ҳужжатларининг
мазмунини ва уларнинг мақсадга
мовофиқлигини баҳолаш;
2. Лойиҳалаш:
6)
ўқитиш жараёнини йиллик
лойиҳалаш,
7)
ўқитиш жараёнини тематик
режалаштириш,
8)
ўқитиш жараёнида дарс
режаларини тузиш,
9)
ўқув-методик материалларни
электрон кўринишда режалаштириш,
танлаб олиш, синтезлаш ва
лойиҳалаш;
10)
машғулотлаини электрон ўқитиш
методлари асосида лойиҳалаш;
3. Ташкилий-бошқариш:
11) ўқувчиларнинг ўқув фаолият-
ини турли шаклларга жалб этиш;
12) турли фаол усуллардан
фойдаланиш;
13) турли воситалардан
фойдаланиш;
14) ўқувчиларни билиш фаолияти-
даги интилишини рағбатлантирш;
15) ўқувчиларнинг ишларини
ташкил қила олиш;
16) ўқитишнинг электрон шаклларини
қўллаш;
17) компьютер усулларидан
фойдаланиш;
18) замонавий ахборот
технологияларидан фойдаланиб,
информатика кабинетида ўқув-тарбия
жараёнини ташкил килиш;
19
4. Коммуникатив:
19) аудиторияда қулай ва соғлом
муҳитни яратиш;
20)«инсон-инсон» тизимларидаги
муносабатларни бошқариш;
21)педагогик жамоа билан
мулоҳотни ташкил этиш
22)
информатика хонасида соғлом
муҳитни яратиш;
23)
«одам-компьютер» тизимидаги
муносабатларни бошқариш;
24)
виртуал жамоасда мулоҳотни
ташкил этиш
5. Конструктив:
25)
ўқув материалларни яратиш;
26)
саволни тўғри қўйиш;
27)
ўқувчиларнинг ишини
текшириш ва таҳлил қилиш;
28)
кўргазмали дидактик
материалларни тайёрлаш;
29)
ахборотни электрон кўриниши-
да ифодаланган материаллар яратиш;
30)
ўқувчиларнинг билимларини
АКТ воситаларини қўллаб баҳолаш;
31)
электрон кўринишдаги қўргаз-
мали материалларни ишлаб чиқиш;
32)
6. Илмий-тадқиқот:
33)
педагогик муаммони
аниқлаш; тадқиқотнинг объекти,
предмети, мақсад ва
вазифаларини аниқлаш;
34)
педагогик экспериментни
ташқил этиш; тадқиқот
натижаларини умумлаштириш ва
тавсифлаш;
35)
АКТ татбиқ этиш жараёнида юзага
келган муаммони аниқлаш;
36)
АКТ муҳитида тадқиқотнинг
объект, предмет ва мақсадни аниқлаш;
37)
АКТ қўллаб экспериментни
ташқил этиш;
38)
тадқиқот натижаларини АКТдан
фойдаланиб тавсифлаш;
39)
тадқиқот натижаларини
презентацияларини намойиш этиш;
7. Технологик-коммуникатив:
40)
компьютерларни ишлатиш;
41)
локал тармоқини ишлатиш;
42)
Intranet тармоғини ишлатиш;
43)
Internet тармоғини ишлатишш ва
х.қ.
20
Касбга тайёрлаш мазмунини аниқлашда Н.Краевский, В.Леднев ва
бошқа олимларнинг фикрича, тизимли ёндашув, функционал тўлиқлик,
дифференциаллаш ва интеграциялаш, ўқитиш даражасининг изчиллиги
асосий
тамойиллар
бўлиб
ҳисобланади.
Диссертацияда
ушбу
тамойиллардан келиб чиққан ҳолда бўлажак информатика ўқитувчиларини
методик тайёрлашнинг мазмунини аниқловчи илмий-амалий асослари
ишлаб чиқилди. Бўлажак информатика ўқитувчиларини методик тайёрлаш
мазмунини белгиловчи асос сифатида М.Абдуразаков, Т.Бороненко,
Т.Минькович ва бошқа олимлар таклиф этган ўқитувчи фаолияти ва
ўқитишнинг методик тизимидан ташқари базавий таълим мазмуни ва
Ўзбекистон Республикасидаги узлуксиз таълим тизимида “Информатика”
ўқув фани мазмунининг миктақавий компонентларини қараб чиқиш зарур
эканлиги асослаб берилди.
Ушбу ғояга нисбатан, бўлажак информатика ўқитувчиларини методик
тайёрлаш мазмунини янгилаш учун базавий таълимнинг мазмуни асос
қилиб олинди. Ўзбекистон Республикаси таълим тизимини ислоҳ
қилинишини ҳисобга олиб, базавий таълим асосида ўрта махсус касб-ҳунар
таълим босқичида, мактаб босқичида эмас, ёш мутахассис эгаллаган билим,
кўникма ва малакалар ётиши исбот қилинди. Бу эса бўлажак информатика
ўқитувчиларини методик тайёрлаш мазмунини тубдан қайта кўриб чиқиш
кераклигини қайд этиш ҳуқукини берди.
Ушбу тайёрлаш изимини мазмуни аборот технологиялари, ахборот
тизимлари, компьютер тармоқлари, компьютер графикаси, маълумотлар
базаси, билим базаси, интеллектуал тизимлари, информатика фанининг
тарихи ва методологияси, таълимда ахборот технологиялари, педагогик
web-дизайн фанлари билан тўлдириш тавсия этилади.
Талабаларда педагогика олий таълим муассасаларида ўқиш даврида 1-
жадвалда ўрсатилган кўникмаларни фақат методик тайёрлашнинг фаол
усуллари асосида шакллантириш бўлмайди. Шунинг учун асосий ўқув
фанларини ўқитишда касбий-методик кўникмаларни шакллантиришнинг
босқичма-босқичли характери бўлажак информатика ўқитувчиларини
методик тайёрлаш жараёнини ташкил этиш ва амалга оширишнинг энг
муҳим омили ҳисобланади.
Бу ҳақидаги фикрлар 2.4-параграфда очиб берилди.
21
1 курсда бўлажак информатика ўқитувчиларида мутахассислик
фанлари бўйича билим, кўникма ва малакаларни шакллантириш билан бир
қаторда касбий-методик билим, кўникма ва малакаларни бевосита
шакллантириш керак, бунда асосий эътибор коммуникатив ҳамда
технологик-коммуникатив
билим,
кўникма
ва
малакаларни
шакллантиришга каратилиши лозим.
2 курсда дастурлаш тилларини, маълумотлар базасини башкариш
тизимлари ва компьютер тармоқлари мавзуларини ўрганишда бир қаторда
конструктив
ва
гностик
билим,
кўникма
ва
малакаларни
шакллантирилишига эътибор қаратиш тавсия этилади.
3 курсдан бошлаб бўлажак информатика ўқитувчисининг 1 ва 2
курслар давомида шаклланилган психологик-педагогик, ўқув ва касбий-
методик билим, кўникма ва малакаларни асосида билимлар омбори, ахборот
тизимлари ва технологиялари, математик ва компьютер моделлаштириш
асослари, компьютернинг замонавий дастурий таъминоти ўқув фанлаорини
ўрганишда бир қатор методик тайёрлашнинг фаол шакллари бошланади:
«Информатика ўқитиш методикаси», «Ўқитишнинг замонавий техник
воситалари» ва «Педагогик дастурий воситалари» ўқув фанларини ўрганиш
асосида гностик, лойиҳалаш, ташкилий-бошқариш ва технолог-
коммуникатив билим, қуникма ва малакалари шакллантирилади.
4 курсда замонавий педагогик дастурий воситаларини яратишга ва
уларни ўқув-тарбия жараёнида қўллаш методикасига қаратилган методик
тайёрлашнинг актив шакли давом этади. Курс, битирув малакавий ишлари,
педагогик амалиёт талабаларда касбий-методик билим, кўникма ва
малакаларни мустаккамлашга ва уларни янада ривожлантиришга имкон
беради.
Бўлажак информатика ўқитувчиларини методик тайёрлашнинг назарий
ва амалий асосларини яратиш бўйича тадқиқот натижасида талабанинг
касбий-методик фаолиятини шакллантиришга мўлжалланган ҳамда
мотивацион, мазмунли ва амалий-баҳолаш компонентларини ўз ичига
оладиган ўқув-билиш фаолиятини бошқариш модели яратилди.
Замонавий
АКТ
воситаларидан
фойдаланиб
касбий-методик
фаолиятнинг ривожланиш жараёни талабалар мотивациясини шакллан-
тиришга имкон беради, бу эса талабаларнинг фаоллигини оширишга,
мақсадни мустақил қўйишига ва унга эришиш йўлларини аниқлашга ёрдам
беради. Ушбу босқичда ўқитишнинг электрон шаклдаги ўқув қўлланмалар,
виртуал плакатлар, интерактив доска ва х.қ фойдаланиш тавсия этилади.
22
Ўқув-билиш жараёнининг иккинчи босқичида асосий эътиборни унинг
мазмунига қаратиш зарур. Ўқитишнинг ахборот-коммуникация муҳитида
ўқитувчи томонидан керакли ўқув материаллари тўликлигича берилмайди,
ўқувчи субъект сифатида уни ўзи мустақил равишда топади ва ўрганади.
Лекин ўқувчиларга зарур бўлган мазмунини ўргатиш учун ўқитувчи асосий
тушунчаларга эътиборни қаратиши лозим. Шунинг учун иккинчи босқичда
бўлажак
информатика
ўқитувчисининг
тезаурусини
тўлдиришга
йўналтирилган усул ва воситалардан фойдаланиш тавсия этилади: мавзувий
схемалар, кластерлар, ўргатувчи жадваллар, ребуслар, кроссвордлар,
шеърий шаклдаги ўргатувчи матнлар ва ҳ.қ.
Учинчи босқичда олинган ўқув ахборотларнинг асосий жиҳати
эгалланган малакаларнинг қийматлиги, фойдалилиги ва самарадорлигини
ҳисобга олиш заруратини туғдиради. Анъанавий таълимнинг репродуктив
усулларидан талабаларнинг касбий кўникмаларини ва илмий-тадқиқотни
олиб боришга мўлжалланган малакаларини ривожланишига қаратилган
усул ва воситаларни қўллаш тавсия этилади. Бу босқичда тармоқ
технологиялари муҳитида (тармоқли фаоллик ўйинлари, электрон почта
орқали ва реал вақт режимида ўқув-методик хатлар ва тақризлар ёзиш ва б.)
информатика ўқитишнинг актив методларидан (ишбилармонлик ўйинлари,
танқидий фикрлаш, дебатлар ва х.қ.), лойиҳалаштирилган ўқитиш ва
информатика ўқитишнинг методик тизимини лойиҳалаш бўйича ўқув-
тадқиқот иши ва уни тақдимот шаклида оммавий ҳимоя қилишдан
фойдаланиш самарали метод эканлиги тавсия этилади.
“Педагогика ОЎЮ да бўлажак информатика ўқитувчиларини методик
тайёрлашнинг амалий асослари” деб номланган
учинчи бобда
бўлажак
информатика ўқитувчиларини методик тайёрлашнинг назарий асосларини
ўқув жараёнга татбиқ этилиши кўрсатилган.
3.1-параграфда “Информатика ўқитиш методикаси” ўқув фанини
ўқитишнинг методик тизими келтирилган: ушбу фаннинг мақсад ва
вазифалари, касбий-методик билимларини ва тезаурусини очиб берувчи,
тушунчалари тузилишини кўрсатиб берувчи схемалар асосида ушбу ўқув
фани мазмуни ишлаб чиқилган (2-жадвал) ҳамда электрон шакл, усул ва
воситалари асосида ўқитиш методикаси қўрсатиб берилган.
«Информатика ўқитиш методикаси» ўкув фанини ўқитишда замонавий
педагогик технологиялардан фойдаланиш тавсия этилади. Уларни учида
шундай технологияларни олиш керакки, улар электрон, интерфаол ва
группавий ўқитиш усулларини ўз ичига олсин. Ушбу технологиялар
ўқитиш жараёнини замонавий ҳитидаги иҳатларини очиб беришга имкон
беради.
23
2-жадвал.
«Информатика ўқитиш методикаси»
ўқув фани мазмуни
№
Мавзу
Мавзунинг мазмуни
1. Информатика ўқитиш методикасига кириш
1
Кириш
Информатикани ўқитиш методикаси ва унинг
асосий
элементларини
характеристикаси.
Информатика ва уни ўқитиш методикаси тариҳи
2
АКТ
муҳитида
ўқитиш
тамойиллари
Ўқитишнинг дидактик тамойиллари ва уларнинг
АКТ муҳитида жорий қилиниши
3
Информатика-
нинг ўқув-
методик
таъминоти
Информатика курсининг ўқув-методик таъминоти.
Ўқув-методик
таъминотининг
янги
авлоди.
Электрон
ўқув
материаллар
ва
улардан
фойдаланиш методикаси
4
Информатика-
нинг дастурий
таъминоти
Информатика фанининг дастурий таъминоти.
Базавий дастурий таъминоти. Педагогик дастурий
воситалар фойдаланиш методикаси
Информатика ўқитишнинг методик тизими
5
Информатикани
ўқитиш мақсади,
вазифалари ва
мазмуни
ЎзРнинг
узлуксиз
таълим
тизимида
«Информатика» курсининг мақсад ва вазифалари.
Унинг мазмуни
6
Информатикани
ўқитиш шакли
Анъанавий ва масофавий ўқитишнинг шакллари ва
уларнинг таснифи
7
Информатикани
ўқитиш усуллари
Ўқиш усуллари. Информатикада интерфаол
усуллардан фойдаланиш. Электрон усуллар
8
Информатикани
ўқитиш
воситалари
Информатикани ўқитиш воситалари. Замонавий
АКТ
воситалари
–
интерактив
доскаси,
мультимедиали
видеопроектори,
электрон
кутубхонаси ва б.
9
Ахборий-талимий
муҳит
Ахборий-талимий муҳит ва унинг таснифи.
Интернет – ўқитиш муҳити сифатида. Интернет
ресурслари – педагогик муносабатнинг воситаси
сифатида.
10 Информатика
хонаси
Информатика
хонаси.
Санитария-гигиена
талаблари. Локал тармоғи, Интернет ва Интранет
асосида ўқитиш-тарбия жараёнини уюштириш.
24
3. Информатика ўқитишнинг махсус методикалари
11 Ахборот назария-
сига кириш
Тематик режаси ва унинг замонавий АКТ
воситаларида акс эттирувчи асосий элементлари.
12 MS
Office
дастурлари
Машғулот режаси ва унинг асосий элементлари.
Информатика дарсларини технологий картаси.
13 Компьютер
тармоқлари
Ўқувчиларнинг
билим
ва
кўникмаларини
текшириш ва таҳлил килиш. Тест усуллари.
14 Алгоритмлаштир
иш
Амалий машғулотлари учун вазифалар тизимини
тузиш.
15 Программалаш
асослари
Объектга мўлжалланган дастурлаш тиллари
муҳитида ишлаш методикаси.
Ўқув-тарбия жараён шунака ташкил этилиши керакки, у замонавий
АКТ муҳитида ўқитувчи ва талаба ўртасидаги муносабатларини
кенгайтирсин. «Информатика ўқитиш методикаси» ўкув фанини ҳар бир
мавзуси бўйича кўйидагии машғулотларни ташкил этиш лозим:
- кириш маърузаси,
- талабаларни мустақил иши,
- амалий машғулотлар (1-2-3 ҳар бир мавзу бўйича),
- аудиторидаги ва аудиториядан ташқарида замонавий АКТ асосида
ташкил этилган индивидуал ва группавий консультациалар,
- лаборатория машғулотлари (1-2 ҳар бир мавзу бўйича),
- талабаларни мустақил ишларини баҳолаш,
- талабаларни билимини назорат этиш,
- умумий машғулот.
Ўқитишни анъанавий шакллардан фойдаланишнинг бир қаторида
электрон шакллардан ҳам – мультимедиали маъруза, электрон
консультациялар, виртал лабораториялар ва ҳ.к. - фойдаланиш тавсия
этилади.
Диссертацияда бўлажак информатика ўқитувчиларини методик
тайёрлаш тизимида улардан самарадорли фойдаланишга мўлжалланган
методик тавсиялар ишлаб чиқилди; улар қўйидаги босқичларни ўз ичига
олади:
1)
электрон ўқув материалларини тайёрлаш, уларни бажариш ва
баҳолаш мезонларини, ўқитувчига топшириш вақтини белгилаб олиш
ҳақида тавсияларни тайёрлаш;
2)
ушбу материалларни ўқувчиларга етказиш;
3)
талабалар томонидан берилган вазифаларни бажариш ва ўқитувчига
етказиш;
4)
талабалар томонидан бажарилган вазифаларни текшириш ва
баҳолаш.