ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ҚИШЛОҚ ВА
СУВ ХЎЖАЛИГИ ВАЗИРЛИГИ
ТОШКЕНТ ИРРИГАЦИЯ ВА МЕЛИОРАЦИЯ ИНСТИТУТИ
Қўлёзма ҳуқуқида
УДК 631.319.06
МАМАДАЛИЕВ МАХАММАДЖОН ХАБИБУЛЛАЕВИЧ
ТУПРОҚҚА МИНИМАЛ ИШЛОВ БЕРУВЧИ
КОМБИНАЦИЯЛАШГАН АГРЕГАТ ЮМШАТКИЧИНИНГ
ПАРАМЕТРЛАРИНИ АСОСЛАШ
05.20.01 –қишлоқ хўжалиги ва мелиорация машиналари, қишлоқ хўжалиги
ва мелиорация ишларини механизациялаш технологиялари
Техника фанлари номзоди илмий даражасини
олиш учун тақдим этилган диссертация
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т И
Тошкент-2010
2
Иш Ўзбекистон қишлоқ хўжалигини механизациялаш ва
электрлаштириш илмий-тадқиқот институтида бажарилган
Илмий раҳбар
- техника фанлари доктори, профессор
Тўхтақўзиев Абдусалим
Расмий оппонентлар:
- техника фанлари доктори, профессор
Маматов Фармон Муртозоевич
- техника фанлари номзоди, доцент
Абдиллаев Тўлаган Абдиллаевич
Етакчи ташкилот
-
«
БМКБ-Агромаш
»
ОАЖ
Ҳимоя Тошкент ирригация ва мелиорация институти ҳузуридаги
Д.120.06.01 рақамли ихтисослашган кенгашнинг 2010 йил «___» _________
соат ____ да ўтадиган мажлисида бўлади. Манзил: 100000, Тошкент ш.,
Қори-Ниёзий кўчаси, 39.
Диссертация иши билан Тошкент ирригация ва мелиорация институтининг
ахборот ресурс маркази (кутубхонаси)да танишиш мумкин.
Автореферат 2010 йил «____» ___________ да тарқатилди.
Ихтисослашган кенгаш
илмий котиби
А.К.Игамбердиев
3
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ
Мавзунинг долзарблиги.
Маълумки ҳозирги пайтда далаларни чигит
экишга тайёрлаш ишлари кеч куз ва эрта баҳорда алоҳида-алоҳида агрегатлар
билан бажариладиган ерларни ўғитлаш, шудгорлаш, шудгорлашда ҳосил
бўладиган нотекисликларни текислаш, чизеллаш, бороналаш, молалаш ва
пушта олиш каби агротехника тадбирларидан ташкил топган бўлиб, булардан
чизеллаш, бороналаш ва молалаш тадбирлари икки-уч мартадан бажарилади.
Тупроққа даладан бундай кўп марталаб ўтиб ишлов бериш меҳнат, энергия ва
ёқилғи сарфини ошиши, унинг структураси бузилиши ва ортиқча
зичланишига олиб келади. Шулардан келиб чиққан ҳолда ЎзМЭИ да
Андижон қишлоқ хўжалиги институти билан ҳамкорликда тупроққа минимал
ишлов берилишини таъминлайдиган комбинациялашган агрегат ишлаб
чиқилди. Агрегат юмшаткич,
ўғитлагич ва пушта олгичлардан ташкил
топган бўлиб, кузда даладан бир ўтишда тупроқни йўл-йўл юмшатади,
ўғитлайди ҳамда шу юмшатилган ва ўғитланган изларда пушталар,
юмшатилмаган жойларда эгатлар ҳосил қилиб кетади. Ўтказилган дастлабки
синовларни кўрсатишича комбинациялашган агрегат қўлланилганда ерларни
чигит экишга тайёрлашда улар кузда ҳайдалмасдан йўл-йўл юмшатилиши
ҳамда эрта баҳорда бороналаш ва молалаш тадбирлари ўтказилмаслиги
туфайли меҳнат, энергия ва ёқилғи-мойлаш материаллари сарфи ҳамда
агрегатларнинг даладан ўтишлар сони кескин камайиши эвазига тупроқнинг
ортиқча зичланмаслиги таъминланади ва пахта ҳосилдорлигини ошишига
эришилади.
Юқорида таъкидланганлардан келиб чиққан ҳолда мазкур иш
комбинациялашган агрегат юмшаткичининг кам энергия сарфлаган ҳолда
юқори иш сифатини таъминловчи параметрларини асослашга йўналтирилган.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси
. Тупроққа ағдармасдан
ишлов беришга йўналтирилган технология пахта етиштиришда кенг йўлга
қўйилмаганлиги учун уни амалга оширувчи комбинациялашган агрегат
юмшаткичининг технологик иш жараёнини тадқиқ этиш ва параметрларини
асослаш бўйича олиб борилган тадқиқотлар етарли эмас.
Диссертация ишининг илмий-тадқиқот ишлари режалари билан
боғлиқлиги.
Мазкур иш 2006-2008 йилларга мўлжалланган ДИТД-13
«Саноат, транспорт, қишлоқ ва сув хўжалиги учун илмий ҳажмдор, иш унуми
юқори, рақобатбардош, экспортга йўналтирилган технологиялар, машиналар,
ускуналар, асбоблар ва эталон воситалари, ўлчаш ва назорат усулларини
яратиш» давлат илмий-техникавий дастури доирасидаги А-13-081
«Пахтачиликда тупроққа ишлов беришни минималлаш бўйича энергия-
ресурстежамкор технологияларни ишлаб чиқиш ва комбинациялашган
агрегатларни яратиш» лойиҳаси бўйича бажарилган.
Тадқиқот мақсади:
Тупроққа минимал ишлов берилишга йўнал-
тирилган комбинациялашган агрегат юмшаткичининг кам энергия сарфлаган
ҳолда юқори иш сифатини таъминловчи параметрларини асослаш.
4
Тадқиқот вазифалари.
Қўйилган мақсадга эришиш учун қуйидаги
вазифалар ечилиши лозим:
-комбинациялашган агрегат юмшаткичининг ишлаш шароитини
(тупроқнинг намлиги, қаттиқлиги ва зичлиги бўйича) ўрганиш;
-юмшаткичнинг тупроқ билан таъсирлашиш жараёнини тадқиқ этиш
ва шу асосда унинг параметрларини аниқлаш имконини берадиган аналитик
боғлиқликлар олиш;
-юмшаткич параметрлари ҳамда агрегат ҳаракат тезлигини унинг
агротехник ва энергетик кўрсатгичларига таъсирини ўрганиш;
-юмшаткич параметрларининг рационал қийматларини аниқлаш;
-тавсия этилаётган параметрларга эга бўлган юмшаткич билан
жиҳозланган комбинациялашган агрегат синовларини ўтказиш, унинг
агротехник ва иқтисодий самарадорлигини аниқлаш.
Тадқиқот объекти ва предмети:
Комбинациялашган агрегат
юмшаткичи ва у бажарадиган технологик жараён, юмшаткич иш
кўрсаткичларини у иш сиртининг шакли, параметрлари ҳамда иш тезлигига
боғлиқ равишда ўзгариш қонуниятлари.
Тадқиқот усуллари.
Назарий тадқиқотлар назарий механика, олий
математика ва пона назарияси асосида, экспериментал тадқиқотлар дала
шароитида ишлаб чиқилган тажрибавий қурилма, экспериментларни мате-
матик режалаштириш ва тензометрия усулларини қўллаш билан амалга
оширилган. Комбинациялашган агрегат юмшаткичининг агротехник ва энер-
гетик иш кўрсаткичлари Tst 63.02.2001 «Испытания сельскохозяйственной
техники. Машины и орудия для глубокой обработки почвы. Программа и
методы испытаний», Tst 63.03.2001 «Испытания сельскохозяйственной
техники. Методы энергетической оценки машин» асосида аниқланди.
Олинган натижаларга математик статистика усули билан ишлов берилди.
Юмшаткич параметрларининг мақбул қийматлари талаб даражасидаги
иш сифатини кам энергия сарфлаган ҳолда таъминлаш шартидан кўп омилли
экспериментларни математик режалаштириш асосида аниқланди.
Комбинациялашган агрегатнинг иқтисодий самарадорлиги РД Уз
63.03-98 «Испытания сельскохозяйственной техники. Методы расчёта
экономической
эффективности
испытываемой
сельскохозяйственной
техники» асосида хўжалик синовларининг натижалари ва меъёрий
ҳужжатлар материалларидан фойдаланиб аниқланди.
Тадқиқот гипотезаси.
Комбинациялашган агрегат юмшаткичи
томонидан тупроқни кам энергия сарфлаган ҳолда талаб даражасида сифатли
юмшатилишига
унинг
тупроқ
билан
таъсирлашиш
жараёнини
мақбуллаштириш, у иш сиртининг геометрик шакли ва асосий
параметрларининг мақбул қийматларини асослаш ҳисобига эришиш мумкин.
Ҳимояга олиб чиқилаётган асосий ҳолатлар:
-комбинациялашган
агрегат
юмшаткичининг
тупроқ
билан
таъсирлашиш жараёнини ифодаловчи математик моделлар;
5
-юмшаткичнинг параметрлари ва тортишга қаршилигини аниқлаш учун
олинган аналитик ифодалар;
-тупроқнинг комбинациялашган агрегат юмшаткичи иш шароитини
белгиловчи асосий хусусиятлари;
-тупроқнинг уваланиш сифати, юмшатилган қатлам чуқурлиги ва
кенглиги ҳамда юмшаткичнинг тортишга қаршилигини у иш сиртининг
геометрик шакли, эни, тупроққа кириш бурчаги, узунлиги ҳамда агрегатнинг
иш тезлигига боғлиқ равишда ўзгариш қонуниятлари;
-тупроқнинг уваланиш даражаси, юмшатилган қатлам кенглиги ва
юмшаткичнинг тортишга қаршилигини унинг параметрлари ва агрегатнинг
иш тезлигига боғлиқ равишда ўзгаришини ифодаловчи регрессия
тенгламалари;
- юмшаткич параметрларининг мақбул қийматлари;
-тавсия этилаётган параметрлар бўйича тайёрланган юмшаткичлар
билан жиҳозланган комбинациялашган агрегат синовларининг натижалари ва
иқтисодий кўрсаткичлари.
Илмий янгилиги.
Комбинациялашган агрегат юмшаткичини тупроқ
билан ўзаро таъсирлашиш жараёнини тадқиқ этиш асосида унинг иш сиртини
геометрик шакли асосланган ҳамда тупроққа кириш бурчаги, иш сиртининг
узунлиги, эни, устунининг ўткирланиш бурчаги ҳамда юмшаткичнинг
тортишга қаршилигини аниқлаш имконини берадиган аналитик ифодалар
олинган. Юмшаткичнинг сифат ва энергетик кўрсаткичларини унинг
параметрлари ва агрегат иш тезлигига боғлиқ равишда ўзгариш қонуният-
лари ўрганилган, уларни ифодаловчи эмпирик формулалар ва регрессия
тенгламалари олинган.
Тадқиқот
натижаларининг
илмий
ва
амалий
аҳамияти.
Комбинациялашган агрегат юмшаткичининг кам энергия сарфлаган ҳолда
юқори иш сифатини таъминловчи параметрлари асосланган. Тавсия этила-
ётган иш сирти ва мақбул параметрларга эга бўлган юмшаткичлар билан
жиҳозланган комбинациялашган агрегатни қўллаш тупроққа ишлов беришга
сарфланадиган харажатларни 12,7 %
га камайтириш имконини беради.
Натижаларнинг жорий қилиниши.
Ўтказилган илмий-тадқиқот
ишлари натижасида тупроққа минимал ишлов берувчи комбинациялашган
агрегатнинг тажриба нусхалари тайёрланиб, 2006-2008 йилларда Андижон
вилояти Қўрғонтепа туманидаги «Оқ сув» фермер хўжалиги ҳамда
ЎзМЭИнинг тажриба хўжалиги далаларида кенг хўжалик синовларидан
ўтган. Тадқиқот натижалари «БМКБ-Агромаш» ОАЖ томонидан қабул
қилинган ва КА-1,8 комбинациялашган агрегат конструкциясини ишлаб
чиқишда қўлланилган.
Ишнинг синовдан ўтиши
.
Мазкур иш бўйича 2005–2008 йилларда
ЎзМЭИ ва АҚХИ илмий кенгашларида, «Фермер хўжаликларида пахтачилик
ва ғаллачиликни ривожлантиришнинг илмий асослари» (Тошкент, 2006 й.),
«Аграр соҳада ислоҳотларни чуқурлаштириш ва фермер хўжаликларини
6
ривожлантиришнинг устивор йўналишлари» (Андижон, 2007 й.), «Ёш олим-
лар қишлоқ хўжалиги фани ва амалиётини юксалтиришда етакчи куч»
(Тошкент, 2008й.) илмий – техник ва илмий – амалий анжуманларда
маърузалар қилинган. Иш тўлиқ ҳажмда ЎзМЭИ илмий-техник кенгаши ва
ТИМИ илмий семинари йиғилишларида муҳокамадан ўтган ва маъқулланган.
Натижаларнинг эълон қилинганлиги.
Диссертация материаллари
юзасидан 10 та илмий иш чоп этилган, шулардан 5 таси илмий журналларда.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми.
Диссертация иши кириш,
тўртта боб, умумий хулосалар, фойдаланилган адабиётлар рўйхати ва
иловалардан ташкил топган. Диссертация босма ёзувда ёзилган 135 бетдан,
52 та расмдан, 13 та жадвал, 106 та фойдаланилган адабиётлар рўйхати, 4 та
иловадан иборат.
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Кириш
қисмида диссертация мавзусининг долзарблиги асосланган,
тадқиқотнинг мақсади ва вазифалари шакллантирилган, ҳимояга олиб
чиқилаётган асосий ҳолатлар баён қилинган.
Биринчи боб
да ҳозирги кунда Республикамизда ерларни чигит экишга
тайёрлаш бўйича қўлланилаётган технологиялар ва тупроққа ишлов беришда
фойдаланилаётган комбинациялашган агрегатлар таҳлили ҳамда тупроқни
ағдармасдан чуқур юмшатувчи машиналар ва уларнинг иш органлари
бўйича ўтказилган тадқиқотлар шарҳи келтирилган, тадқиқот вазифалари
ёритилган.
1- расм. Комбинациялашган
агрегатнинг конструктив
схемаси
Тупроққа минимал ишлов беришга
йўналтирилган комбинациялашган агре-
гат (1-расм) рама 1, уни тракторга осиш
учун ўрнатгич 2, устун, бошмоқ ва искана-
дан ташкил топган юмшаткич 3, пушта
олгич 4, ўғитлаш бункери 5, ўғитлагич 6
ва таянч ғилдираклар 7 дан ташкил топган
бўлиб, юмшаткичлар ғўзани суғориш учун
ўтган мавсумда олинган эгатлар ичини 30-
40
см
чуқурликда юмшатади, пушта
олгичлар эса шу юмшатилган жойларга
ўтган мавсумдаги ғўза қатор оралари
пуштасининг тупроғини ағдариб, янги пушталар ҳосил қилади.
Иккинчи боб
да юмшаткич иш сиртининг геометрик шакли, эни,
тупроққа кириш (увалаш) бурчаги, узунлиги ва у устунининг ўткирланиш
бурчаги асосланган ҳамда юмшаткичнинг тортишга қаршилигини аниқлаш
бўйича олиб борилган тадқиқот натижалари келтирилган.
Юмшаткич иш сиртининг геометрик шаклини асослаш учун тупроқни
текис, қабариқ ва ботиқ сиртли поналар таъсири остида деформацияланиш
жараёни кўриб чиқилди (2-расм). Текис сиртли пона таъсири остида (2,а-
расм) тупроқ парчалангунча унинг сиртига перпендикуляр йўналишда
7
сиқилади (эзилади) ва сиқилиш мустаҳкамлик чегарасига етганда палахса
ҳаракат йўналишига
ψ
бурчак остида синади (парчаланади) ва ундан призма
кўринишдаги кесак ажралади.
2- расм. Палахсани текис (а),
қабариқ (б) ва ботиқ (в) сиртли
юмшаткич таъсири остида
деформацияланиши
Иш органиниг сирти қабариқ
кўринишда бўлса (2,
б
-расм) палахса
сиқилиш билан бирга кўндаланг
кўринишда чўзилади, яъни иш органи
таъсири остида палахсанинг
m
нуқтаси
z
масофага сиқилади ва
l
масофага
чўзилади.
Бу
тупроқни
яхши
майдаланиши ва иш органининг
тортишга қаршилиги кам бўлишига
олиб келади.
Иш органининг сирти ботиқ
шаклга эга бўлса (2,в-расм) палахса
ҳам иш сиртига перпендикуляр, ҳам
кўндаланг йўналишларда сиқилади (бу
сиқилиш палахсанинг
m
нуқтаси учун
мос равишда
z
ва
l
га тенг). Бу ўз-
ўзидан равшанки тупроққа ишлов
беришда энергия сарфини ортишига
олиб келади.
Демак, тупроқни кам энергия сарфлаган ҳолда сифатли уваланишини
таъминлаш учун юмшаткичнинг иш сирти қабариқ шаклда бўлиши лозим.
3-расм. Тупроқнинг иш органи
таъсирида деформацияланиш ва
парчаланиш жараёнлари
Иш органининг агротехник ва
энергетик иш кўрсаткичлари кўп
жиҳатдан у тупроқни сиқишдан
бошлаб парчалагунча босиб ўтадиган
масофа
S
га (3-расм) боғлиқ. Бу масо-
фа қанча кичик бўлса тупроқнинг
уваланиш сифати шунча юқори,
тортишга қаршилиги эса кам бўлади
ва аксинча
S
катта бўлганда тупроқ-
дан йирик- йирик кесаклар кўчади
ҳамда иш органининг тортишга
қаршилиги ортади.
Иш органи таъсири остида тупроқ силжиш ҳисобига парчаланади деб
қараб,
S
масофани аниқлаш учун қуйидаги ифода олинди
,
sin
cos
cos
2
1
cos
1
cos
2
1
cos
2
4
2
1
cos
2
2
1
2
1
2
0
1
2
1
2
2
1
b
V
K
q
h
htg
b
S
V
к
(1)
8
бунда [
к
]-тупроқни силжишга киритик қаршилиги, Па ;
b-
юмшаткич эни, м;
α- юмшаткичнинг
тупроққа кириш бурчаги, град
.
;
1,
2
-тупроқнинг ташқи ва ички ишқаланиш бурчаклари, град.;
q
0
- тупроқнинг ҳажмий эзилиш коэффиценти, Н/м
3
;
V
K
-тупроқнинг ҳажмий эзилиш коэффицентини тезликка боғлиқ
равишда ўзгаришини ҳисобга олувчи коэффицент, с/м;
V-
ҳаракат тезлиги, м/с;
h-
юмшаткичнинг тупроққа ботиш чуқурлиги, м.
(1) ифодадан кўриниб турибдики берилган иш шароити, ишлов бериш
чуқурлиги ва тезлиги учун
S
нинг қиймати асосан иш органининг тупроққа
кириш бурчагига боғлиқ экан. [
τ
к
]= 2
.
10
4
Па;
φ
1
=30º;
φ
2
=40º;
q
0
=10
7
Н/м
3
ва
K
V
=0,1
с/м
; қабул қилиниб 4-расмда (1) ифода бўйича тезлик ва ишлов бериш
чуқурлигининг турли қийматларида
S
масофани
α
бурчакка боғлиқ равишда
ўзгариш графиклари қурилган. Бу графиклардан кўриниб турибдики ҳар икки
ҳолда ҳам
S
масофа
α
бурчакга боғлиқ равишда ботиқ парабола кўринишида
ўзгаряпти ва
α
=30-35
0
бўлганда у минимал қийматга эга бўляпти.
0,088
0,072
0,104
0,120
0,136
0,124
0,120
0,128
0,132
0,136
20
25
30
35
40
(град)
S
(м)
S
(м)
(град)
20
25
30
35
40
1
2 3 4
5
4
3
2
1
0,088
0,072
0,104
0,120
0,136
0,124
0,120
0,128
0,132
0,136
20
25
30
35
40
(град)
S
(м)
S
(м)
(град)
20
25
30
35
40
1
2 3 4
5
4
3
2
1
(град)
(град)
1-
V
=1,5 м/с; 2-
V
=2,0 м/с;
3-
V
=2,5 м/с; 4-
V
=3,0 м/с;
а
1-
h
=20 см; 2-
h
=25 см; 3-
h
=30 см;
4-
h
=35 см ва 5-
h
=40 см.
б
4-расм. Иш тезлиги (а) ва тупроққа ишлов бериш чуқурлигининг (б)
турли қийматларида иш органини тупроқни сиқишдан парчалангунча
босиб ўтган масофаси
S
ни унга кириш бурчаги
α
га боғлиқ равишда
ўзгариш графиклари
Демак юқорида таъкидланганлардан келиб чиққан ҳолда шуни айтиш
мумкинки тупроқни сифатли ва кам энергия сарфлаб парчалаш учун иш
органининг унга кириш бурчаги 30-35º оралиғида бўлиши лозим.
Юмшаткич иш сиртининг узунлигини 3-расмда келтирилган схемадан
фойдаланиб топамиз.Тупроқ етарли даражада юмшатилиши ва уваланиши
учун
L
≥
АD
бўлиши лозим (бунда
L
-юмшаткич иш сиртининг узунлиги)
Ушбу шартдан келиб чиққан ҳолда юмшаткич иш сирти узунлигини аниқлаш
учун қўйидаги ифодага эга бўлинди.
9
Қуйидаги ифодадан кўриниб турибдики юмшаткич иш сиртининг
узунлиги тупроқнинг физик-механик хоссалари, ишлов бериш чуқурлиги
ҳамда иш тезлигига боғлиқ экан.
sin
cos
cos
)
(
2
1
cos
1
cos
2
1
cos
2
4
2
1
cos
2
2
1
2
1
2
0
1
2
1
2
2
1
b
V
K
q
h
htg
b
L
V
к
. (2)
[
к
] ,
1
,
2
,
q
0
ва
K
V
ларни юқорида келтирилган қийматларини (2)
ифодага қўйиб, эгат ичини 35-40 см чуқурлик ва 1,5-2,0 м/с тезликда
юмшатиш учун юмшаткич иш сиртининг узунлиги камида 125 мм бўлиши
кераклигини топамиз.
Юмшаткичнинг эни. Ўтказилган тадқиқотларда аниқланишича иш
органи томонидан тупроқ «критик» деб аталувчи чуқурликгача юмшатилади
(5-расм). Бу чуқурликдан пастда тупроқ юмшатилмасдан деворлари
зичланган эгат ҳосил бўлади, бу эса тупроқнинг сув-ҳаво режимини
бузилишига ҳамда унга ишлов беришда бефойда энергия сарфланишига олиб
келади.
Демак тупроқни кам энер-
гия сарфлаган ҳолда сифатли
юмшатиш учун унинг «критик»
юмшатилиш чуқурлиги
h
кр
иш
органининг
тупроққа
ботиш
чуқурлиги
h
га тенг ёки ундан
катта бўлиши лозим, яъни
h
кр
≥h
(3)
Бунга асосан иш органининг энини
тўғри танлаш ҳисобига эриши-
рилади ва унинг (3) шартни бажа-
рилишини таъминловчи қиймати-
ни қуйидаги ифодадан топамиз
5-расм. Иш органи томонидан
юмшатилган зонанинг кўндаланг
кесими
n
tg
ctg
m
h
b
к
э
3
1
]
[
]
[
1
,
0
, (4)
бунда [
э
] – тупроқни эзилишга солиштирма қаршилиги, Па;
ξ
- тупроққа таъсир этувчи кучлар тенг таъсир этувчисининг
горизонтга нисбатан оғиш бурчаги , град ;
n, m
– тупроқнинг физик-механик хоссаларига боғлиқ бўлган ўлчов
бирликсиз коэффициентлар.
(4) ифодадан кўриниб турибдики юмшаткичнинг эни биринчи навбатда
ишлов бериш чуқурлигига, тупроқнинг физик-механик хоссаларига ҳамда иш
10
органининг тупроққа кириш бурчагига боғлиқ экан.
m
=4,2; [
э
]=1,44
10
6
Па
ва [
τ
к
]=2
10
4
Па,
n
=2,5 қабул қилиниб, (4) ифода бўйича эгат тубини 40 см
чуқурликда деворлари зичланган эгат ҳосил қилмасдан юмшатилишини
таъминлаш учун юмшаткичнинг эни 14 см дан кам бўлмаслиги аниқланди.
Юмшаткичнинг тортишга умумий қаршилиги.
Юмшаткичнинг тор-
тишга умумий қаршилигини аниқлаш учун қуйидаги ифода олинди
,
]
)
2
1
[
sin
cos
2
1
cos
sin
sin
)]
2
4
(
2
1
cos
[
)
100
1
(
]
cos
2
1
cos
2
1
[sin
2
1
cos
)]
2
4
(
2
1
cos
[
}
{
1
2
1
2
1
2
2
2
1
1
2
1
2
1
2
1
2
2
2
1
ctg
t
b
fq
fctg
t
q
L
h
V
htg
b
bLgtg
w
h
f
h
htg
b
к
tb
R
y
у
ё
y
o
к
э
(5)
бунда
t-
юмшаткич тиғининг қалинлиги, м;
f-
тупроқнинг юмшаткич иш юзасига ишқаланиш коэффициенти;
к
-юмшаткич иш сирти шаклини унинг тортишга кўрсатадиган
қаршилигига таъсирини ҳисобга олувчи коэффициент;
-
тупроқнинг зичлиги, кг/м
3
;
g-
эркин тушиш тезланиши, м/с
2
;
w
-тупроқнинг намлиги,%;
q
о
,q
ё
-тупроқни юмшаткич устунининг олд (ўткирланган) ва ёнбош
қисмларига солиштирма босими,Па;
t
y
-
устуннинг қалинлиги,м;
b
у
-
устуннинг эни,м.
(5) ифода таҳлилидан кўриниб турибдики юмшаткичнинг тортишга қарши-
лиги унинг параметрлари (
t
,
t
у
,
b, b
у
,
L α,
), иш сиртининг шакли (
к
), ишлов
бериш чуқурлиги (
h
)
,
тупроқнинг физик-механик хоссалари ([
э
,
[
к
],
1
,
2
,
,
w,q
о,
q
ё
,f
) ҳамда агрегатнинг ҳаракат тезлигига боғлиқ экан. (5) ифода
бўйича ўтказилган ҳисоблар 1,5-2,0 м/с тезлик оралиғида юмшаткичнинг
тортишга қаршилиги 7540-8052 Н ни ташкил этишини кўрсатди.
Учинчи боб
да экспериментал тадқиқотлар дастури, тажрибаларни
ўтказиш шароити ва усуллари, юмшаткич параметрлари ҳамда иш
режимларининг мақбул қийматларини асослаш бўйича ўтказилган
тадқиқотларнинг натижалари келтирилган.
Экспериментал тадқиқотларни ўтказиш учун комбинациялашган
агрегатнинг конструкцияси ишлаб чиқилди ва унинг тажрибавий нусхаси
11
ҳамда иш сирти, эни ва узунлиги турлича бўлган юмшаткичлар тайёрланди.
Экспериментал тадқиқотлар 2006-2007 йиллари ЎзМЭИ тажриба
хўжалигининг қатор ораларининг кенглиги 90см ли пахта ҳосилидан бўшаган
ва ғўзапояси юлиниб олинган ёки майдалаб сочиб юборилган пахта
майдонларида ҳамда махсус тайёрланган, яъни пушта олиниб, бир неча бор
суғорилган фонларда ўтказилди.
Тажрибаларда юмшаткич иш кўрсаткичларини баҳолаш мезони этиб
унинг тортишга қаршилиги, тупроқнинг уваланиш сифати, юмшатилган
қатлам кенглиги ва чуқурлиги қабул қилинди.
Экспериментал тадқиқотларда биринчи навбатда иш сиртлари текис,
ботиқ ва қабариқ юмшаткичлар синаб кўрилди. Синовлар 6,0 ва 8,0 км/соат
ҳаракат тезликларида ўтказилди.
Тажрибаларда
олинган
маълумотлар
ўтказилган
назарий
тадқиқотларнинг натижалари тўғри эканлигини кўрсатди, яъни иш сирти
қабариқ кўринишдаги иш органининг тортишга қаршилиги бошқа иш
органларига нисбатан кам, тупроқни уваланиш сифати эса юқори бўлди.
Бунинг сабаби, назарий тадқиқотларга кўрсатилганидек, қабариқ сиртли иш
органининг таъсири остида тупроқ ҳаракат йўналиши бўйича сиқилишдан
ташқари, кўндаланг йўналишда чўзилишидир. Бу тупроқнинг парчаланишига
кўрсатадиган қаршилиги ва демак иш органининг тортишга қаршилигини
камайишига ҳамда унинг уваланиш сифатини яхшиланишига олиб келади
Демак, олиб борилган назарий ва экспериментал тадқиқотлар асосида
шуни таъкидлаш мумкинки, кам энергия сарфлаган ҳолда тупроқни сифатли
майдаланишини таъминлаш учун юмшаткичнинг иш сирти қабариқ шаклда
бўлиши лозим.
Юмшаткич энини унинг иш кўрсатгичларига таъсирини аниқлаш
бўйича олиб борилган
тажрибаларда юмшаткичнинг эни 40 мм оралиқ билан
100
мм дан 220
мм гача оралиқда ўзгартирилди.
Тажрибаларнинг натижалари 1– жадвал ва 6 – расмда келтирилган.
1–жадвал
Эни турлича бўлган юмшаткичларнинг иш кўрсаткичлари
Юмшат-
кич эни,
мм
Иш тезлиги,
км/соат
Қуйидаги ўлчамдаги (мм)
фракциялар миқдори, %
Юмшатилган
қатлам чуқурлиги,
см
100
100-50
50
М
ўр
±
100
6,0
5,13
12,07
80,80
35,2
1,18
8,0
7,48
7,85
84,67
34,0
1,09
140
6,0
7,89
10,51
81,60
35,4
1,42
8,0
9,33
7,76
82,91
33,9
1,04
180
6,0
10,87
7,79
81,34
35,1
1,19
8,0
11,19
6,23
82,58
34,3
1,42
220
6,0
11,19
12,86
75,94
35,2
1,08
8,0
9,54
9,66
80,80
34,5
1,43
12
1– жадвалда келтирилган маълумотларга кўра юмшаткич энини ошиши
тупроқнинг уваланиш сифатини ёмонлашувига, яъни ишлов берилган қат-
ламда ўлчами 100 мм дан катта ва 100-50
мм оралиқда бўлган кесаклар
(фракциялар) миқдорини кўпайиши, ўлчами 50
мм дан кичик бўлган фрак-
циялар миқдорини эса камайишига олиб келган. Буни юмшаткич эни ошиши
билан тупроқнинг деформацияланиш зонаси ортиб, катта кесакларни кўчиш
эҳтимоли ортиши билан изоҳлаш мумкин.
Тезликни ортиши тупроқнинг уваланиш сифатини яхшиланишига олиб
келган. Буни тезлик ортиши билан тупроққа иш органлари томонидан
берилаётган зарба кучини ортиши билан тушинтириш мумкин.
100
140
180
220
100
140
180
220
8
10
12
14
65
70
75
80
P
(кН)
b
(мм)
В
(см)
b
(мм)
2
1
1
2
а
100
140
180
220
100
140
180
220
8
10
12
14
65
70
75
80
P
(кН)
b
(мм)
В
(см)
b
(мм)
2
1
1
2
б
1,2- агрегатнинг ҳаракат тезлиги мос равишда 6,0 ва 8,0 км/соат
6–расм. Юмшатилган қатлам кенглиги
В
(а) ва юмшаткичнинг
тортишга қаршилиги
Р
(б) ни унинг эни
b
га боғлиқ ҳолда ўзгариш
графиклари
1 – жадвалда келтирилган маълумотлар таҳлили яна шуни кўрсатадики
юмшаткич энини 100
мм дан 220
мм гача ўзгариши унинг тупроққа ботиш
чуқурлигига сезиларли таъсир кўрсатмади, тезликни ошиши билан бу
кўрсатгич барча вариантлар бўйича 0,5-0,8
см оралиқда камайди. Буни тезлик
ошиши билан юмшаткичнинг тортишга қаршилиги ортиши туфайли
агрегатни тупроқдан итариб чиқарувчи моментни кўпайиши билан
тушунтириш мумкин.
Тажрибалар тупроқ сифатли юмшатилиши учун юмшаткичнинг эни
140
мм дан кам бўлмаслиги лозим эканлигини кўрсатди, чунки
b=
100
мм
бўлганда ишлов берилаётган қатлам туби етарли даражада юмшатилмасдан,
унда иш органининг энига тенг бўлган ариқча ҳосил бўлади. Бу йўл қўйиб
бўлмайдиган ҳол ҳисобланади, чунки уни (ариқчани) бўлиши юқорида
таъқидланганидек тупроқнинг физик-механик хоссаларини ёмонлашувига
ҳамда энергияни бефойда сарфланишига олиб келади.
6-расмдаги маълумотлардан кўриниб турибдики юмшаткич энини
ошиши билан юмшатилган қатлам кенглиги ва унинг тортишга қаршилиги
ортяпти, тезликни ортиши эса биринчи кўрсаткични камайиши ва
иккинчисини эса ортишига олиб келяпти.
13
Юмшаткич энини ортиши билан унинг тортишга қаршилиги ҳамда
юмшатилган қатлам кенглигини ортиши иш органи томонидан
деформацияланаётган тупроқ ҳажмини ортиши билан боғлиқ бўлса, тезлик
ортиши билан юмшатилган қатлам кенглигини камайиши иш органи билан
тупроқни ўзаро таъсир вақтини камайиши билан изоҳланади.
Юмшаткич тупроққа кириш бурчагини унинг иш кўрсаткичларига
таъсирини аниқлаш бўйича олиб борилган тажрибаларда юмшаткичнинг
тупроққа кириш бурчаги 5
0
оралиқда 20
0
дан 40
0
гача ўзгартирилди. Бунда
ишлов берилаётган палахсанинг кўтарилиш баландлиги доимий ва 75 мм га
тенг бўлди. Агрегатнинг ҳаракат тезлиги бу ерда ҳам 6,0 ва 8,0
км/соат этиб
қабул қилинди.
Тажрибаларнинг натижалари 2–жадвал ва 7–расмда келтирилган.
2–жадвал
Юмшаткич иш кўрсаткичларини унинг тупроққа кириш
бурчагига боғлиқ равишда ўзгариши
Юмшаткич-
нинг тупроқ-
қа кириш бур-
чаги, град.
Иш
тезлиги,
км/соат
Қуйидаги ўлчамдаги (мм)
фракциялар миқдори, %
Юмшатилган
қатлам
чуқурлиги, см
100
100-50
50
М
ўр
±
20
6,0
11,90
13,87
74,94
34,9
1,08
8,0
10,48
11,85
77,67
34,5
1,22
25
6,0
10,59
12,84
76,57
34,9
1,48
8,0
9,98
11,63
78,39
31,1
1,07
30
6,0
9,75
12,08
78,17
35,3
1,19
8,0
9,06
10,04
80,90
35,1
1,42
35
6,0
7,33
10,38
82,29
35,2
1,07
8,0
4,43
11,40
84,17
34,9
1,42
40
6,0
9,20
12,24
78,56
35,4
1,24
8,0
8,17
11,40
80,43
35,2
1,32
2–жадвалда келтирилган маълумотлар шуни кўрсатяптики, агрегатнинг
ҳар иккала ҳаракат тезлигида ҳам тупроқнинг уваланиш сифати
юмшаткичнинг унга кириш бурчагига боғлиқ равишда қабариқ парабола
кўринишида ўзгарар экан, яъни бу бурчак 30-35
0
гача ўзгартириш тупроқнинг
уваланиш сифати яхшиланишига, 40
0
га ўзгартириш эса бу кўрсаткични
пасайишига олиб келяпти. Тупроқ уваланиш сифатини бундай қонуният
бўйича ўзгаришини тупроқ сиқилишидан бошлаб парчалангунча юмшаткич
томонидан босиб ўтиладиган
S
масофани унинг тупроққа кириш бурчаги
α
га боғлиқ равишда ўзгариш қонунияти билан тушинтириш мумкин (4,а ва б-
расмлар). Бу масофани α бурчак ошиши билан камайиши тупроқнинг
уваланиш сифатини яхшиланишига, ошиши эса уни пасайишига олиб келади.
Юмшаткич тупроққа кириш бурчагини 20-40
0
оралиқда ўзгариши
юмшатилган қатлам чуқурлигига сезиларли таъсир кўрсатмади.
Юмшаткичнинг тупроққа кириш бурчаги 20
0
дан 35
0
гача ўзгарганда
14
юмшатилган қатламнинг кенглиги (7,а-расм) агрегат ҳаракат тезлиги 6,0
км/соат бўлганда 66,3 см дан 73,5 см гача, 8,0 км/соат ҳаракат тезлигида эса
64,5 см дан 71,9 см гача ортган. Бу бурчак 35
0
дан 40
0
гача ўзгартирилганда
эса юмшатилган қатламнинг кенглиги камайган: 6,0 км/соатда 1,7 см га, 8,0
км/соатда эса 2,5 см га. Юмшатилган қатлам кенглигини кўрсатилган
оралиқларда ортиши юмшаткич таъсири остида тупроқда ҳосил бўладиган
парчаланиш текислигининг (2 ва 3-расмлар) ҳаракат йўналишига нисбатан
жойлашиш бурчаги
ψ
ни камайиши, камайиши эса юмшатилган қатлам
тубида ариқча ҳосил бўлиши билан изоҳланади.
Юмшаткичнинг тортишга қаршилиги унинг тупроққа кириш бурчагига
боғлиқ равишда ботиқ парабола кўринишида ўзгарди (7,
б
-расм), яъни у 20-
30
0
бурчак оралиғида камайди, 30-40
0
бурчак оралиғида ортди.
20
25
30
35
40
8
9
10
11
В
(см)
P
(кН)
(град)
20
25
30
35
40
60
65
70
75
(град)
2
1
2
1
20
25
30
35
40
8
9
10
11
В
(см)
P
(кН)
(град)
20
25
30
35
40
60
65
70
75
(град)
2
1
2
1
(град)
(град)
а
б
1,2 - агрегатнинг ҳаракат тезлиги 6,0 ва 8,0 км/соат
7 – расм. Юмшатилган қатлам кенглиги
B
(а) ва юмшаткичнинг
тортишга қаршилиги
Р
ни (б) унинг тупроққа кириш бурчаги
га
боғлиқ ҳолда ўзгариш графиклари
Юмшаткичнинг тортишга қаршилигини бундай қонуният билан ўзгари-
шини ҳам юқорида таъкидланганимиздек тупроқ сиқила бошлагандан
парчалангунча юмшаткич босиб ўтадиган
S
масофани унинг тупроққа
кириш бурчагига боғлиқ равишда ўзгариш қонунияти билан тушинтириш
мумкин.
Юмшаткич иш сирти узунлигини унинг иш кўрсаткичларига таъсирини
аниқлаш бўйича олиб борилган тажрибаларда юмшаткич иш сиртининг
узунлиги 50
мм оралиқда 100 мм дан 250
мм гача ўзгартириб борилди, унинг
эни 140
мм
,
агрегатнинг ҳаракат тезлиги эса 6,0 ва 8,0
км/соат бўлди.
Тажрибаларнинг натижалари 3– жадвал ва 8–расмда келтирилган.
Келтирилган маълумотлардан биринчи навбатда шу маълум бўляптики
эгат ичини сифатли юмшатилишини таъминлаш учун юмшаткич иш
сиртининг узунлиги 15 см дан кам бўлмаслиги керак экан, чунки бундан кам
бўлганда юмшатилган қатлам тубида деворлари зичланган ариқча ҳосил
бўляпти. Иккинчидан юмшаткич иш сирти узунлигини 10 см дан 20 см гача
ошиши тупроқнинг уваланиш сифатини яхшиланишига, юмшатилган қатлам
кенглиги ҳамда иш органининг тортишга қаршилигини ортишига олиб
15
келган. Бу кўрсаткичлар юмшаткич иш сиртининг узунлиги 20 см дан 25 см
гача ортганда кам ўзгарган.
3–жадвал
Иш сиртининг узунлиги турлича бўлган юмшаткичларнинг
иш кўрсаткичлари
Юмшаткич
иш сирти-
нинг
узунлиги,мм
Иш
тезлиги,
км/соат
Қуйидаги ўлчамдаги (мм)
фракциялар миқдори, %
Юмшатилган
қатлам чуқурлиги,
см
100
100-50
50
М
ўр
±
100
6,0
10,87
13,53
75,60
34,2
1,12
8,0
8,86
13,56
77,58
35,3
1,08
150
6,0
8,42
14,64
76,84
33,4
1,22
8,0
7,03
14,34
78,03
34,9
1,14
200
6,0
6,89
14,77
78,34
35,1
1,19
8,0
6,33
13,76
79,91
36,3
1,42
250
6,0
6,50
14,70
78,80
34,2
1,28
8,0
5,48
13,85
80,67
35,5
1,43
100
150
200
250
100
150
200
250
В
(см)
60
65
70
75
8
10
12
14
P
(кН)
L
(мм)
L
(мм)
1
2
2
1
а
100
150
200
250
100
150
200
250
В
(см)
60
65
70
75
8
10
12
14
P
(кН)
L
(мм)
L
(мм)
1
2
2
1
б
1,2- агрегатнинг ҳаракат тезлиги 6,0 ва 8,0 км/соат
8–расм. Юмшатилган қатлам кенглиги
В
(а) ва юмшаткичнинг
тортишга қаршилиги
Р
ни (б) иш сиртининг узунлиги
L
га боғлиқ
ҳолда ўзгариш графиклари
Тажрибаларда олинган маълумотларга биноан юмшаткич иш
сиртининг узунлиги 150-200
мм оралиқда бўлиши керак экан деган хулосага
келиш мумкин. Бу натижа назарий тадқиқотларда олинган натижаларга тўлиқ
мос келади
Юмшаткичнинг назарий тадқиқотлар ва бир омилли экспериментларда
ўрганилган параметрларининг мақбул қийматларини топиш учун
экспериментларни математик режалаштириш усулидан фойдаланиб кўп
омилли экспериментлар ўтказилди.
4-жадвалда
омиллар,
уларнинг
шартли
белгиланиши
ҳамда
вариацияланиш оралиқлари келтирилган. Улар ўтказилган назарий
16
тадқиқотлар ва бир омилли экспериментлар натижаларидан келиб чиққан
ҳолда белгиланди.
4- жадвал
Омиллар, уларнинг шартли белгиланиши,
вариацияланиш оралиғи ва сатҳи
Омилларнинг
номланиши
Ўлчов
бирли-
ги
Белги-
лани-
ши
Ора-
лиғи
Омиллар сатҳи
-1
0
+1
1.Юмшаткич эни
мм
Х
1
40
100
140
180
2.Юмшаткичнинг
тупроққа кириш
бурчаги
град
Х
2
10
20
30
40
3.Юмшаткич иш
сиртининг узунлиги
мм
Х
3
50
150
200
250
4.Агрегатнинг ҳаракат
тезлиги
м/с
Х
4
0,5
1,5
2,0
2,5
Кўп омилли экспериментларни ўтказишда баҳолаш мезони сифатида
тупроқнинг уваланиш даражаси, яъни ўлчами 50 мм дан кичик бўлган
фракциялар миқдори, тупроқ деформацияланиш зонасининг кенглиги ҳамда
юмшаткичнинг тортишга қаршилик кучи олинди.
Тажриба натижалари асосида жараённи адекват ифодаловчи қуйидаги
регрессия тенгламалари олинди:
а) тупроқнинг уваланиш даражаси бўйича
(%)
К=
80,672
-
2,731
Х
1
+
2,392
Х
2
+
2,595
Х
3
+
1,870
Х
4
;
(6 )
б) тупроқ деформацияланиш зонасининг кенглиги бўйича
(см)
В=
72,584
+
5,703
Х
1
+
2,785
Х
2
+
2,733
Х
3
-
1,746
Х
4
-
3,824
Х
2
2
;
(7)
в) юмшаткичнинг тортишга қаршилиги бўйича
(кН)
Р=
10,744
+
2,428
Х
1
+1,110
Х
3
+2,302
Х
4
+0,240
Х
1
Х
2
+0,259
Х
1
Х
3
+
+0,243
Х
1
Х
4
-0,269
Х
2
Х
3
-0,262
Х
2
Х
4
-0,422
Х
3
Х
4
-0,733
Х
1
2
+
+0,861
Х
2
2
+0,849
Х
4
2
.
(8)
Олинган регрессия тенгламалари «
К»
мезон 80 фоиздан кам
бўлмаслиги, «
В
» мезон максимал, «
Р
»
мезон эса минимал қийматга эга
бўлиш шартидан ечилиб, агрегатнинг 1,7-2,2
м/с тезликлари оралигида ва
b
140 мм бўлганда
α
=30-35
0
ва
L
=150-200
мм
оралиғида бўлишлиги
аниқланди.
Тўртинчи боб
да ўтказилган назарий ва экспериментал тадқиқотлар
асосида комбинациялашган агрегат ишлаб чиқилиб, унинг тажрибавий
нусхаси тайёрланди ва синаб кўрилди.
Синовлар 2007 ва 2008
йиллари Андижон вилояти Қўрғонтепа тумани
«Оқ сув» фермер хўжалиги ва ЎзМЭИ тажриба хўжалигининг қатор
ораларининг кенглиги 90
см бўлган пахта ҳосилидан бўшаган ва ғўзапояси
юлиб тозаланган далаларида ўтказилди.
Синовларнинг натижалари 5-жадвалда келтирилган.
17
5-жадвал
Комбинациялашган агрегат синовларининг натижалари
№
Кўрсаткичнинг номи
Кўрсаткичнинг қиймати
Агротехник
талаблар бўйича
Синов
натижалари
бўйича
1.
Агрегатнинг ҳаракат тезлиги, км/соат
6-8
7,2
2.
Агрегатнинг қамров кенглиги, см
М
ўр
±
180
-
182,4
1,68
3.
Эгат ичининг юмшатилиш
чуқурлиги,см:
М
ўр
±
30-40
-
35,7
1,26
4.
Ҳосил қилинган пушта баландлиги,см
М
ўр
±
24±3
-
29,8
0,93
5. Тупроқнинг уваланиш сифати, %:
100 мм дан катта фракциялар
100-50 мм ли фракциялар
50 мм дан кичик фракциялар
≤10
≤10
80 % дан кам
бўлмаслиги керак
9,91
8,31
82,4
6.
Юмшатилган тупроқнинг умумий
чуқурлиги:
М
ўр
,см
±
,см
, %
55-60
-
10%дан
ошмаслиги лозим
62,5
1,59
7,2
7. Агрегатнинг иш унумдорлиги, га/соат:
соф иш вақтидаги
эксплуатацион вақтдаги
1,08-1,62
0,97-1,46
1,31
1,18
5-жадвалда келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики комби-
нациялашган агрегатнинг иш кўрсаткичлари унга қўйилган агротехника
талабларига тўлиқ мос келади. Комбинациялашган агрегат эгат ичини ўртача
35,5
см чуқурликда юмшатган (агротехника талаби бўйича 30-40
см) ва уни
устида 25,6
см баландликдаги пушталар ҳосил қилинган (агротехника талаби
бўйича 24±3
см). Бунда тупроқнинг уваланиш даражаси, яъни ўлчами 50
мм
дан кичик бўлган фракциялар миқдори 82,4% бўлган (агротехника талаби
бўйича бу миқдор 80%
дан кам бўлмаслиги лозим), тупроқ умумий
юмшатилган қатлами чуқурлигини вариацияланиш коэффициенти 7,2%
ни
ташкил этди (агротехника талаби бўйича бу кўрсаткич 10% дан ортмаслиги
лозим).
Яна шуни таъкидлаш лозимки 2006-2008 йилари «Оқ сув» фермер
хўжалиги
далаларида
Ўзбекистон
пахтачилик
илмий-тадқиқот
институтининг Андижон филиали билан биргаликда ўтказилган тадқиқот-
18
ларнинг кўрсатишича комбинациялашган агрегатни қўллаш пахта
ҳосилдорлиги ошиши ҳамда сув сарфи камайишини таъминлайди.
Ўтказилган техник иқтисодий ҳисоблар шуни кўрсатдики тупроққа
ишлов беришда янги комбинациялашган агрегат қўлланилганда 1 гектар ерга
сарфланадиган эксплуатацион харажатлар 12,7% га камаяди. Бунда бир
агрегатдан олинадиган йиллик иқтисодий самара 3208297сўм ни ташкил
этди.
ХУЛОСАЛАР
1.
Ерларни чигит экишга тайёрлашнинг мавжуд технологиялари
алоҳида-алоҳида агрегатлар билан бажариладиган ўғитлаш, шудгорлаш,
бороналаш, чизеллаш, молалаш ва пушта олиш каби кўплаб агротехника
тадбирларидан иборат бўлиб, бу кўплаб меҳнат, ёқилғи ва бошқа моддий
харажатларни сарфланишига, тупроқ структурасининг бузилиши ва уни
ортиқча зичланишига олиб келади.
2. Чигит экиш учун ерларни тайёрлашда ёқилғи сарфи ва бошқа
харажатларни ҳамда тупроққа қишлоқ хўжалик техникалари томонидан
кўрсатиладиган зарарли таъсирни камайтириш ва пахта ҳосилини оширишга
тупроқни (ерларни) бир йўла йўл- йўл юмшатиш ва ўғитлаш, шу юмшатилган
ва ўғитланган жойларда пушталар ҳосил қилиб кетиш технологияси ва шу
технологияни амалга оширадиган комбинациялашган агрегатни қўллаб
эришиш мумкин.
3. Назарий ва экспериментал тадқиқотларнинг кўрсатишича:
- тупроққа минимал ишлов берувчи комбинациялашган агрегат
юмшаткичининг агротехник ва энергетик иш кўрсатқичлари у иш сиртининг
геометрик шакли, эни, тупроққа кириш бурчаги, иш сиртининг узунлиги,
агрегат тезлиги ҳамда тупроқнинг физик-механик хусусиятларига боғлиқ экан;
- 6-8 км/соат иш тезлигида кам энергия сарфлаган ҳолда тупроққа
сифатли ишлов берилишини таъминлаш учун комбинациялашган агрегат
юмшаткичининг иш сирти қабариқ шаклда, унинг эни камида 140мм,
тупроққа кириш бурчаги 30-35
0
, иш сиртининг узунлиги 150-200мм
оралиғида бўлиши лозим.
4. Ўтказилган синовларнинг кўрсатишича асосланган иш сирти ва
параметрларга эга бўлган юмшаткич билан жиҳозланган комбинациялашган
агрегатнинг иш кўрсаткичлари унга қўйилган агротехника талабларига тўлиқ
мос келади.
5. 2006-2008 йилари Андижон вилояти, Қўрғонтепа туманидаги «Оқ
сув» фермер хўжалиги далаларида Ўзбекистон пахтачилик илмий-тадқиқот
институтининг Андижон филиали билан биргаликда ўтказилган тадқиқот-
ларнинг кўрсатишича комбинациялашган агрегатни қўллаш пахта ҳосилдор-
лиги ошиши ҳамда сув сарфи камайишини таъминлайди.
6. Олиб борилган техник иқтисодий ҳисобларни кўрсатишига
комбинациялашган
агрегатни
қўллаш
тупроққа
ишлов
беришда
эксплуатацион харажатларни 12,7% га камайтириш имконини беради. Буни
эвазига бир йилда битта агрегатдан 3208297сўм
иқтисодий самара олинади.