ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ
АЛИШЕР НАВОИЙ НОМИДАГИ ТИЛ ВА АДАБИЁТ
ИНСТИТУТИ
Қўлѐзма ҳуқуқида
УДК 811.512.133
81’367.2
ЮЛДОШЕВА НИЛУФАР ЭРГАШЕВНА
ЙИҒИҚ ГАПНИНГ ФОРМАЛ-ФУНКЦИОНАЛ
ТАЛҚИНИ
10.02.01 - Ўзбек тили
Филология фанлари номзоди илмий даражасини
олиш учун тақдим этилган диссертация
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т И
Тошкент – 2009
2
Тадқиқот Қарши давлат университети ўзбек тилшунослиги
кафедрасида бажарилган.
Илмий ра
ҳ
бар -
филология фанлари доктори, профессор
САЙФУЛЛАЕВА Раъно Рауфовна
Расмий оппонентлар:
филология фанлари доктори, профессор
ШАХАБИТДИНОВА
Шохида Хошимовна
филология фанлари номзоди
САПАРНИЁЗОВА Муяссар
Етакчи ташкилот -
Самарқанд давлат университети
Ҳимоя 2009 йил ______ойининг__ куни соат ____ да Ўзбекистон
Республикаси Фанлар академияси Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиѐт
институти ҳузуридаги ДК 015.04.02 рақамли фан доктори илмий даражасини
бериш бўйича Бирлашган ихтисослашган кенгаш йиғилишида ўтказилади.
Манзил: 100170, Тошкент шаҳри, И.Мўминов кўчаси, 9-уй.
Диссертация билан Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг
Асосий кутубхонасида танишиш мумкин.
Манзил: 100170, Тошкент шаҳри, И.Мўминов кўчаси, 13-уй.
Автореферат 2009 йил «__»___________да тарқатилди.
Бирлашган ихтисослашган кенгаш
илмий котиби, филология
фанлари номзоди
Н.МАҲКАМОВ
3
ИШНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ
Мавзунинг долзарблиги.
Ўзбек тилшунослиги ўзининг янги босқичига қадам
қўймоқда. Бугунги кунда, бир томондан, умуман олганда,
лисон ва нутқнинг изчил
фарқланишига эришилганлиги, тил бирликларининг лисоний ва нутқий сатҳдаги
ўрнининг муқимлашганлиги, тил бирликларининг лисоний моҳиятлари тикланиб, ўзбек
тилининг лисон лингвистикаси ўзининг ҳаққоний мақомига эга бўлганлиги
тилшунослигимизнинг улкан ютуқларини ифодаласа, иккинчи томондан, давр фанимиз
олдига миллий тил ва миллий маънавият муштараклиги масаласига дахлдор янгидан-янги
вазифаларни қўймоқда. Шу маънода Президентимиз: “Жамики эзгу фазилатлар инсон
қалбига, аввало, она алласи, она тилининг бетакрор жозибаси билан сингади. Она тили –
бу миллатнинг руҳидир”
1
, – дея тилнинг миллий маънавият юксалишидаги ролига алоҳида
эътибор қаратди.
Лисоний моҳиятнинг нутқий воқеланиши, бунда унинг нолисоний ҳодисалар
қуршовидаги ўрни ва мақомини аниқлаш, тилнинг аккумулятив вазифаси, яъни ўзида
билим заҳирасини сақлаши, миллий маънавият ва маданиятни мужассам этиши каби
ҳодисалар талқини муаммолари юзага чиқмоқда. Бироқ фан ва ижтимоий тараққиѐтнинг
янги поғонасига ўтилиши олдинги босқичдаги барча муаммолар тўла-тўкис ҳал
этилганлигини кўрсатмайди. Аввалги босқичдаги айрим эпизодик ва фрагментар
ҳодисалар замиридаги муаммолар кейинги босқич тараққиѐти учун тўсиқ бўлиши мумкин.
Демак, бу муаммоларни ечиш ва хулосаларни янги босқич талқинлари учун далил
сифатида тақдим этиш аҳамиятсиз эмас, аксинча, зарур ўринларда илмий қиммат касб
этади. Ўзбек тилидаги йиғиқ гаплар талқини борасида ҳам шундай фикрни айтиш мумкин.
Маълумки, ўзбек субстанциал тилшунослигининг синтактик қурилишга ѐндашуви
асосида лисоний бирликларга имконият сифатида муносабатда бўлиш ѐтади. Шу маънода
сўз бирикмаси қолиплари, эркин бирикув омиллари, гапнинг қурилиш қолиплари, гап ва
сўз кенгайтирувчилари масаласи атрофлича тадқиқ этилди. Бироқ ўзбек мумтоз
синтаксисининг асосий тушунчаларидан бўлган йиғиқ гап масаласи субстанциал таҳлил
усуллари асосида илмий талқин этилмади, таъбир жоиз бўлса, талқин доирасидан четда
қолди. Ҳолбуки, европа ва туркий тиллар орасидаги асосий синтактик фарқлардан бирини
йиғиқ гап ташкил этар экан, унинг тегишли тил онтологик табиати асосидаги тавсифини
бериш фаннинг кейинги босқич муаммоларини ҳал этишида ўзига хос назарий ва амалий
аҳамиятга эга. Булар эса, ўз навбатида, мазкур тадқиқ усули асосида ўрганилмаган йиғиқ
гапнинг лиcoн~мeъѐр~нутқ тушунчалари ва cубстaнциaллик, ички зиддиятлилик, кўп
қaтoрлилик, oрaлиқ учинчи acocий тaмoйиллaригa таянган ҳолдаги формал-функционал
тавсифини беришнинг долзарблигини кўрсатади.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси.
Ўзбек тилшунослигида синтактик
ҳодисаларни ўрганиш ўтган асрнинг 30-йилларида жиддий тусда бошланиб, бу борада
бугунги кунда бир неча йўналишларга айланган турли синтактик назариялар вужудга
келди
2
. Бу мустақил назарияларнинг ҳар бири ўз тадқиқ манбаига эга бўлиб, ўзига хос
тадқиқ усуллари ва методологик таянчлари асосида муносабатда бўлди. Натижада улар
томонидан қўлга киритилган илмий ютуқлар кўп ҳолларда бир-бирига зид ҳолатларни
юзага келтирди. Бу табиий бўлиб, мазкур йўналишлар бўйича олиб борилган
тадқиқотларда, айтилганидек, серқирра моҳиятнинг турли томонлари очилган, ҳар бир
йўналиш хулосасига ана шу методлар ва тадқиқотчилар томонидан кўзда тутилган
мақсаду вазифалар асосида муносабатда бўлиш уларни холис баҳолаш имконини беради.
Ўзбек тилининг синтактик қурилиши ва унинг хусусий муаммоларидан бўлган
йиғиқ гап масаласи формал таҳлил усуллари асосида илмий талқин қилинган бўлишига
қарамай, субстанциал асосларда ўрганилмади. Бир қарашда гапнинг энг кичик қурилиш
1
Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008. – Б. 83.
2
Неъматов Ҳ. Лингвистик тадқиқ методикаси, методологияси ва методлари. – Бухоро: НС, 2003. – Б. 21.
4
қолипини махсус тадқиқ қилган М.Абузалова
3
, қўшма гапларни мазкур тадқиқ
тамойиллари асосида ўрганган Р.Сайфуллаева
4
ва семантик-функционал шаклланган сўз-
гапларни махсус тадқиқ қилган Р.Бобокалонов
5
ишларида масала кун тартибига
қўйилгандек тасаввур уйғотади. Бироқ ўзбек тилида йиғиқ гап - алоҳида ҳодиса. Унинг
бир кўриниши гапнинг энг кичик қурилиш қолипига мувофиқ келса, сўз-гап бошқа бир
кўринишидир. Айрим икки таркибли гап ҳам йиғиқ гап мақомида бўлади. Лекин уларнинг
бирортаси ҳам алоҳида олинганда йиғиқ гап моҳиятини ташкил эта олмайди. Шу боисдан
йиғиқ гапни гапнинг энг кичик қурилиш қолипи, сўз-гап, икки таркибли гап, шунингдек,
қўшма гап кесими моҳиятидан келиб чиқиб тадқиқ қилиш ва шу асосда тегишли хулоса
бериш ўзбек тили субстанциал синтаксисининг навбатдаги босқичи учун илмий қимматга
эга.
Диссертация ишининг илмий-тадқиқот ишлари режалари билан боғлиқлиги.
Тадқиқот
Қарши давлат университети ўзбек тилшунослиги кафедрасида ўрганилаѐтган
“Ўзбек тилининг субстанциал тадқиқи масалалари” муаммоси таркибига киради.
Тадқиқот мақсади.
Ўзбек тилидаги йиғиқ гапнинг туркона моҳиятини баѐн этиш
ишнинг асосий мақсадини ташкил этади.
Тадқиқот вазифалари.
Асосий мақсадга қуйидаги вазифаларни бажариш асосида
эришилади:
- ўзбек тили синтактик қурилишининг анъанавий талқини ва унда йиғиқ гап
масаласи ўрганилишини шарҳлаш;
- синтактик талқинлардаги
йиғиқ гап
ҳамда
ихчам гап
тушунчалари муносабатини
ойдинлаштириш;
- ўзбек тили синтактик қурилишида йиғиқ гап моҳиятини аниқлаш;
-
[WP
m
] қурилишли йиғиқ гаплар хусусиятини тавсифлаш;
-
[WP] қурилишли йиғиқ гаплар хусусиятини ѐритиш;
-
[S-P] қурилишли йиғиқ гаплар хусусиятини очиш;
-
йиғиқ гапнинг нутқий воқеланишини баѐн қилиш.
Тадқиқот объекти ва предмети.
Ўзбек тилидаги йиғиқ гаплар тадқиқот объекти
бўлиб, предмети эса уларнинг субстанциал хусусиятларидир.
Диссертация мавзуи мазкур масала борасида рус ва ўзбек тилшунослигида мавжуд
бўлган тадқиқот ишларидан, ҳозирги ўзбек адабий тили дарслик ва қўлланмаларидан,
ўзбек тилининг изоҳли луғати ва бадиий асарлардан ижодий фойдаланилган ҳолда
ѐритилди.
Тадқиқот методлари.
Ишда диалектиканинг билиш назарияси, хусусан, унинг
субстанция ва акциденция, шунингдек, мустақиллик мафкурасининг таркибий
категориялари бўлган миллий маънавият ва миллий тил, миллий руҳ, миллий мафкура ва
миллий тилшунослик тушунчаларидан методологик асос, системавий таҳлил усулларидан
эса тадқиқ методи сифатида фойдаланилди.
Ҳимояга олиб чиқилаѐтган асосий ҳолатлар:
1.
Ўзбек тили синтактик қурилишининг анъанавий талқинида йиғиқ гап европа
тиллари, хусусан, рус тили андозаси асосида ўрганилган.
2.
Синтактик қурилиш талқинидаги
йиғиқ гап
термини аталмишнинг европа
тилларидаги муқобилига,
ихчам гап
тушунчаси эса туркий кўринишига нисбатан
қўлланилган ва бунда зиддият мавжуд.
3.
Ўзбек тили синтактик қурилишида йиғиқ гапнинг:
-
[WPm];
3
Абузалова М. Ўзбек тилида содда гапнинг энг кичик қурилиш қолиплари ва унинг нутқда воқеланиши:
Филол. фанлари номзоди ...дисс. – Бухоро, 1994. – Б. 22 .
4
Сайфуллаева Р. Ҳозирги ўзбек тилида қўшма гапларнинг формал-функционал талқини. – Тошкент: Фан,
1994. – Б. 8.
5
Бобокалонов Р. Ўзбек тилида гап синтаксиси ва сўз-гапларнинг систем-структур талқини. – Тошкент: Фан,
2006. – Б. 35.
5
-
[WP];
-
[S-P]
турлари мавжуд.
4.
Йиғиқ гап содда ва қўшма гап таркибида турлича кўринишга эга.
5. Ўзбек тилида гапнинг лисоний босқичидаги энг кичик қурилиш қолипи [WPm]
бўлиб, шунингдек, йиғиқ гап [WP], [S-P] кўринишга ҳам эга.
6. Содда гапнинг содда йиғиқ ва содда ихчам гап тури орасида тафовут мавжуд
бўлиб, нутқий ва лисоний қурилиши орасидаги зиддият кўзга ташланади.
Ишнинг илмий янгилиги
қуйидагилардан иборат:
-
ўзбек тили синтактик қурилишининг анъанавий талқинида йиғиқ гап европа
тиллари, хусусан, рус тили андозалари асосида ўрганилганлиги далилланди;
-
синтактик қурилиш талқинидаги
йиғиқ гап
ҳамда
ихчам гап
тушунчалари
муносабати ойдинлаштирилди;
-
ўзбек тили синтактик қурилишида
йиғиқ гап
гап маркази тушунчаси асосида
белгиланиши лозимлигидан келиб чиққан ҳолда унинг: [WP
m
], [WP], [S-P] турлари
аниқланди ва ҳар бирининг ўзига хос хусусияти баѐн этилди;
-
йиғиқ гапнинг содда ва қўшма гап таркибидаги нутқий воқеланиш шакллари
тавсифланди;
-
ўзбек тилида гапнинг лисоний босқичидаги энг кичик қурилиш қолипи – [WPm]
эканлиги, шунингдек, йиғиқ гап [WP], [S-P] кўринишларига эга эканлиги ҳам асосланди;
-
содда гапнинг содда йиғиқ ва содда ихчам гап тури орасидаги тафовут очиб
берилди ҳамда уларнинг нутқий ва лисоний қурилиши орасидаги фарқ ойдинлаштирилди.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти.
Тадқиқот ўзбек тили
синтактик қурилиши субстанциал табиатининг янгича таҳлилидаги тегишли бўшлиқни
тўлдириб, мавжуд талқинлардаги айрим камчиликларни, мунозарали масалаларни
бартараф этишда назарий аҳамият касб этади. Шунингдек, ўзбек тили илмий
грамматикасини яратишда диссертациядаги материал алоҳида мавқега эга. Ишнинг
амалий аҳамияти эса: а) олий мактабнинг ўзбек филологияси йўналишларида “Ҳозирги
ўзбек адабий тили” курси дастур ва дарсликларида «Йиғиқ гап» мавзусини режалаштириш
ҳамда баѐн этишда асосий манба вазифасини ўташи; б) ўрта таълим бўғинларида ўзбек
тили ўқитувчиларига гап мавзуси бўйича ѐрдамчи методик қўлланмалар тузишда қўл
келиши; в) олий таълимда ўзбек тили синтаксиси муаммолари, шунингдек, тиллар
типологияси бўйича ихтисослик таълими курсларини ўқитишда фойдаланилиши билан
белгиланади.
Натижаларнинг жорий
қ
илиниши
. Тадқиқот натижалари олий ўқув юрти учун
синтаксис курси бўйича ўқув қўлланмасининг содда гап ва унинг турлари бўлган ѐйиқ,
йиғиқ, ихчам гап талқини қисмига жорий этилмоқда. Шунингдек, ўзбек филологияси
йўналиши бўйича таҳсил олаѐтган бакалаврлар учун бевосита мавзу билан алоқадор
махсус курслар ташкил этилган.
Ишнинг синовдан ўтиши
. Диссертация Қарши давлат университети ўзбек
тилшунослиги кафедраси йиғилишида (19.09.06) ҳамда ЎзР ФА Алишер Навоий номидаги
Тил ва адабиѐт институти ҳузуридаги ДК 015.04.02 рақамли Бирлашган ихтисослашган
кенгаш қошидаги Илмий семинар йиғилишида (18.09.09) муҳокама қилиниб, ҳимояга
тавсия этилган.
Натижаларнинг эълон қилинганлиги.
Тадқиқот мавзуси юзасидан Тошкент,
Самарқанд, Қарши шаҳарларида бўлиб ўтган тилшуносликка оид илмий анжуманларда
маърузалар қилинган. Тадқиқотнинг асосий мазмуни
17 та мақола ва тезисларда ўз аксини топган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми.
Диссертация кириш, уч асосий боб, хулоса
ва фойдаланилган адабиѐтлар рўйхатидан иборат бўлиб, 119 саҳифани ташкил этади.
6
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Диссертациянинг
Кириш
қисмида
истиқлол туфайли она тилимиз мавқеининг
тикланганлиги, унинг давлат тили мақомига эга бўлганлиги, шунингдек, она тили ва
миллий руҳ, миллий маънавият, давлат тили маданияти тушунчасига эътибор концептуал
характерга эга эканлиги, бошқа фанлар қатори тилшунослигимизнинг долзарб
муаммоларига эътиборни жалб қилиш лозимлиги хусусида сўз боради.
Ишнинг биринчи боби
“Ўзбек тили синтаксиси тадқиқ методологияси ва
усуллари ҳақида”
деб номланади. Боб икки бўлимдан иборат. Биринчи бўлимда
субстанциал ѐндашувда миллий мафкура ва миллий грамматика муносабати масаласи
ҳақида сўз юритилади. Ушбу бобда формал-функционал ѐндашувда тил ва тафаккур
муносабати ҳақида тўхталиниб, тил, тафаккур ва мафкура тушунчалари бир-бири билан
чамбарчас боғлиқ, мустаҳкам учликни ташкил этиши таъкидланади.
Ҳар бир халқ, миллатнинг руҳияти унинг тилида, тилининг грамматик қурилишида
яққол акс этади. Буни назарий тилшунослик асосчиси В.фон Гумбольдт қуйидагича
эътироф этади: “Ҳар қайси тил (ѐки тил оиласи)нинг ўз тузилиши, системаси бор, негаки
халқ тили - унинг руҳияти, халқ руҳияти унинг тили демакдир ва унинг тадқиқини ана
шундан бошламоқ лозим”
6
.
Мустақиллик туфайли миллий тил, миллий мафкура, миллий тафаккур ва миллий
дунѐқараш каби тушунчаларга алоҳида эътибор қаратилиб, уларнинг узвий алоқадорлиги
эътироф этилмоқда. Зеро, муҳтарам юртбошимиз И.А.Каримов истиқлолимизнинг
дастлабки йилларидаѐқ миллий тил ва унинг миллий мафкурадаги ўрни ҳақида тўхталиб,
«халқнинг миллий маданияти ва ўзига хослигини ифода этувчи восита бўлмиш ўзбек
тилини ривожлантириш, бу тилнинг давлат мақомини изчил ва тўлиқ рўѐбга чиқариш,
республикада яшовчи халқларнинг миллий маданиятлари ва тилларига ўзаро ҳурмат
билан муносабатда бўлиш”
7
зарурлигини алоҳида таъкидлади.
Тилшуносликда бир тил ҳодисасининг турли томондан ўрганилиши ўзбек
тилшунослигида ҳам фикрлар ҳар хиллиги ва лингвистик плюрализмнинг вужудга
келишига сабаб бўлди, бу эса, ўз-ўзидан, унинг давр билан ҳамоҳанг тараққий қилиши
учун замин яратди.
Бугунги кунда ўзбек тилшунослиги бир неча мустақил йўналишларга эгалиги,
турли лингвистик оқимлар томонидан кўп ҳолларда бир-бирига зид фикр, илмий
талқинлар қарор топаѐтганлиги билан ифтихор қилса, арзийди. Хусусан, синтактик
ҳодисалар талқинида бир далилга турлича ѐндашув натижасида қўлга киритилаѐтган
қарашларнинг зудлик билан, ҳатто таълим мазмунига тўхтовсиз жорий этилаѐтганлиги
тилни ўрганишда танлаш имконияти вужудга келаѐтганлигини кўрсатади.
Биринчи бобнинг иккинчи бўлимида ана шу хусусда, шунингдек, ўзбек тили
синтактик қурилишини ўрганиш усуллари ҳақида сўз боради. Бугунги кунда ўзбек
тилининг синтактик қурилиши, унинг асосий бирликлари масаласи, сўз бирикмаси ва гап
муаммосини турли таҳлил методлари асосида ўрганаѐтган йўналиш ҳамда оқимлар санаб
ўтилади. Фoрмaл
8
, мaнтиқий-грaммaтик, субстанциал, структурал, мазмуний-синтактик,
қиѐсий-типoлoгик, трaнсфoрмaцион (aйлaнтириш) таҳлил йўналишлари шулар
жумласидан.
6
Звегинцев В.А. История языкознания XIX-ХХ вв. в очерках и извлечениях. Часть I. – М.: Учпедгиз, 1960. -
С. 68.
7
Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008. – Б. 83.
8
Бунда, aсoсaн, тaҳлил тaмoйиллaри қайд этилган тадқиқ усуллари тўғрисида батафсил маълумот олиш
учун қаранг:
Звегинцев В.А. История языкознания XIX-ХХ вв. в очерках и извлечениях. Часть I-II. – М.:
Учпедгиз, 1960-1965; Лингвистический энциклопедический словарь. – М., 1990. – C. 380.
7
Системавий таҳлил билан шуғулланувчи субстанциал, структурал, мазмуний-
синтактик йўналишларнинг асосий умумий белгилари қуйидаги масалаларда кесишади ва
фарқланади: а) тилни ижтимoий-руҳий ҳoдисa сифaтидa тушуниш; б) тил, лисoн вa нутқни
изчил фaрқлaш; в) лисoний бирликлaр мoҳиятини уларнинг системавий мунoсaбaтлaридан
қидириш, шу билaн биргаликда, тилдаги oппoзитивлик ва пaрaдигмaтик тaҳлил вa
тaвсифлар устуворлиги; г) лисoнга сeмиoтик, яъни шaртли бeлгилaр (ишoрaлaр, рaмзлaр)
систeмaси сифaтидa ѐндашиш; д) aсoсий диққaтни лисoний бирликлaрнинг мaтeриaл-
мoддий тoмoни эмас, балки сeмaнтик-функциoнaл тoмoнигa қaрaтиш. Бу йўналишларда
синтактик қурилишга доир кўплаб муаммолар бўйича тадқиқот ишлари олиб борилгани
ҳолда, биз тадқиқ манбаи сифатида танлаган йиғиқ гап фақат [эга+кесим] шаклида талқин
этилган, холос.
Ишнинг иккинчи боби “
Ўзбек тили синтактик қурилишига формал-функционал
ѐндашувда йиғиқ гап муаммоси”
деб номланади. Бу боб олти бўлимдан иборат. Бобда
ўзбек тили синтактик қурилишининг субстанциал талқини ва унда йиғиқ гап масаласи,
она тили таълими мазмунининг ислоҳ қилиниши ва
йиғиқ гап
ҳамда
ихчам гап
тушунчасининг илмий талқинларда акс этиши хусусида сўз боради.
Ўзбек тилшунослигидаги гап ҳақидаги муфассал ва изчил таълимот тилшунос олим
А.Fуломов томонидан яратилди ҳамда унда Москва тилшунослик мактабининг етакчи
намояндалари
А.М.Пешковский
ва
В.В.Виноградов
назарияларига
таянилди.
А.М.Пешковский, В.В.Виноградов ва уларнинг издошлари ўз таълимотларида рус
тилининг ички қонуниятлари ҳамда логик оқимнинг тилшуносликдаги «из»ларини акс
эттирдилар ва гапга нутқий ҳодиса сифатида ѐндашдилар. А.Fуломов таълимотида ҳам
улар қарашларининг «мағзи» ўзбек тили далиллари билан «тўйинтирилган» ҳолда намоѐн
бўлди.
Маълумки, Ҳинд-Европа тилларида гап «икки чўққили» бўлиб, эга ва кесим
яхлитлиги гапни ташкил этади:
Я пришѐл - I came; Ты пришѐл - You came; Он пришѐл -
He came.
Кўринадики, Ҳинд-Европа тиллари учун шахс олмоши билан ифодаланган
эгасиз кесимнинг қайси шахс ва сонга тегишли ҳаракатни ифодалаб келаѐтганлигини кўп
ҳолларда аниқлаш мумкин эмас. Демак, бу тилларда [эга+кесим] комбинациясидан ҳосил
бўлувчи гаплар кўпчиликни ташкил этади ва гапнинг субстанциал моҳияти [эга+кесим]
[ЭIIWPmЙ] қолипидан келтириб чиқарилади. Ўзбек тилшунослигида ҳам гап талқинида
ушбу назарияга асосланилди ва гапнинг минимал кўриниши сифатида [эга+кесим]
тартибли қурилма олинди. Ҳинд-Европа тиллари учун минимал гап “эга+кесим”
қурилмаси бўлганлиги боис, у содда йиғиқ гап сифатида қаралди. Мазкур тилларга хос
ҳодиса ўзбек тилшунослигида ҳам акс этди. Ўзбек тилшунослигида [эга+кесим]
қурилмали гапларнинг йиғиқ гап сифатида баҳоланишига иккинчи сабаб - гап
таълимотида мантиқий асосларга таянилганлигидир. Мантиқ фанида [субъект-предикат]
қолипи ҳар қандай ҳукмнинг зарурат шарти бўлиб, бу атамаларнинг тилшуносликда яшаб
келаѐтганлиги ҳам мантиқ таъсирида эканлигидан далолат беради. Демак, ўзбек
тилшунослиги Ҳинд-Европа тиллари андозалилиги ва тилшуносликдаги мантиқий оқим
таъсиридан холи этилса, юқорида зикр этилган ҳолат бартараф этилади.
Бугунги кунда ўзбек миллий синтактик таълимотининг яратилиши ва ўзга тиллар
андозалилигидан халос бўлиш талаби мазкур масалани ҳам янгича талқин қилишни тақозо
этмоқда. Ўзбек тилида кесимлик категориясининг айрича моҳиятга эгалигидан келиб
чиқиб муаммога ѐндашиш унинг янгича ечимини келтириб чиқаради. Маълумки, ўзбек
тилининг формал-функционал талқинида гапнинг энг кичик қурилиш қолипи сифатида
[WP
m
] тан олинади. Бу ерда W – атов бирлиги, луғавий асос, P
m
– кесимлик кўрсаткичи.
Ўзбек тилида бошқа туркий тилларда бўлгани каби, шахс-сон категорияси мустаҳкам
ўринга эга, бу билан шаклланган кесим ҳаракат (ҳолат), белгининг қайси шахс-сонга
оидлигига ишора қилиб туради. Бу эса гап таркибида эга мавқеининг пасайишига,
кўпинча эганинг тушиб қолишига олиб келади. Бундан аѐн бўладики, кесим ўзбек тилида
энг кичик гапни ташкил этар экан, тилимизда фақат кесимдан иборат гапларни, эгага
8
зарурат бўлмаганлиги боис,
йиғиқ гап
сифатида баҳолаш имкони мавжуд. Бироқ таълим
тизимида маъновий жиҳатдан ўхшашлик касб этувчи
йиғиқ гап
ва
ихчам гап
атамалари
остида тушунилувчи лисоний ҳодисаларни фарқламаслик ҳамда ихчам гап ва бир бош
бўлакли гапларни аралаштириш ҳолати вужудга келди.
Истиқлолгача олий ва ўрта таълим муассасаларида ўзбек тилининг гап қурилиши
[эга+кесим] тарзида ўқитиб келинди. Айтилганидек, Ҳинд-Европа тилларида кесим эгасиз
фикр ифодалай олмаслиги сабабли уларда [эга+кесим] қурилиши устувор. Аммо ўзбек
тилида
Олдим. Келдинг.
Ишлади
типидаги фақат кесимдан иборат бўлган гаплар мавжуд
бўлиб, улар ўзбек тилида [кесим] қурилишига эга. Ўзбек тилшунослигида гап
талқинининг [эга+кесим] кўринишидан [кесим] моделига ўтиши дарсликларда «Ихчам
гап» мавзусининг пайдо бўлишига сабаб бўлди. Бу мавзуда фақат кесимдан иборат бўлган
гаплар талқин этилиб, улар содда йиғиқ гап таркибига киритилмади. Аммо «Содда йиғиқ
гап» мавзусида
Олдим. Кўргансиз. Учувчи бўлади. Синфдошмиз. Ёзгансиз
каби мисоллар
ҳам келтирилди
6
. Зотан, худди шу дарсликда содда йиғиқ гапга «фақат эга ва кесимдан
иборат бўлган гаплар» деб таъриф берилган эди. Шу тариқа
ихчам гап
атамаси остида
ўрганиладиган ҳодиса билан
йиғиқ гап
атамаси англатадиган тушунчаларни фарқлашда
ноаниқлик вужудга келди. Мазкур муаллифларнинг 8-синф учун “Она тили” дарслигида
ихчам гап
атамаси мутлақо ишлатилмайди ва ѐйиқ гапга нисбатан “гап таркибида иккинчи
даражали бўлаклардан бирортаси иштирок этса, бундай гап ѐйиқ гап дейилади”
9
деган
таъриф берилади. Бу эса зимдан “йиғиқ гап эга ва кесимдангина иборат гаплар” деб
тушунилганлигини кўрсатади.
Ўзбек тилининг структур синтактик таълимотини ишлаб чиқишда гапнинг лисоний
сатҳдаги энг кичик қурилиш қолипи (КҚҚ), яъни [WP
m
] асос қилиб олинди ва тадқиқ
этилди
10
. Бундай субстанциал ѐндашув ўзбек тили грамматик қурилиши талқинини тубдан
янгилашга олиб келди. Демак, ўзбек тилшунослигида бир таркибли гаплар масаласининг
янгича қўйилиши, яъни содда гапнинг энг кичик қурилиши асосига [WPm]нинг олиниши
ва ҳал қилиниши – ўзбек субстанциал синтаксисига хос, синтактик қурилишнинг формал-
функционал текшириш асоси.
Кейинги бўлимларда сўз ўзбек тилидаги йиғиқ гапнинг кўринишлари ҳақида боради.
Гапнинг бош бўлагидан бўлган кесим ва унинг мавқеи ҳақида кейинги йилларда
ўзбек тилшунослигида қатор тадқиқотлар юзага келди. Айниқса, В.Эгамбердиев,
Ж.Омонтурдиев тадқиқотларидан сўнг ва улар асосида формал-функционал тадқиқ
усулларида иш олиб борган Р.Сайфуллаева, М.Абузалова, Л.Раупова, Р.Бобокалонов каби
тадқиқотчиларнинг ишларида, олий ва ўрта мактаб дарслик ва қўлланмаларида ҳам
махсус бўлмаса-да, йўл-йўлакай кесим ҳақида баҳс борди. Туркийшуносликда кесим
муаммосига бағишланган қатор ишлар бўлса-да, уларда мустақиллик-номустақиллик
масаласи кун тартибига қўйилмаган ва тадқиқ этилмаган. Чунки бу тилларда содда гаплар
таркибида ҳам, қўшма гап таркибида ҳам кесимнинг формал хусусияти фарқланмайди.
Шу боисдан яратилган тадқиқотларда кесим дейилганда фақат содда гап кесими олиниб,
қўшма гапнинг кесими эътибордан четда қолган. Бу масала илк бор формал-функционал
синтаксис тезисларида, сўнгра Р.Сайфуллаева ва М.Абузалова, Л.Раупова тадқиқотларида
муаммонинг ечими даражасида кун тартибига қўйилди.
Л.Раупова ўзбек тилида гап марказини ташкил этувчи ва кўп ҳолларда унинг
қурилиш типларини белгиловчи кесимлик шаклларини икки турга ажратди: 1) мустақил
кесимлик шакли; 2) номустақил кесимлик шакли. “Мустақил кесимлик шакли деганда
қўшма гап таркибида ҳам, содда гап таркибида ҳам бемалол қўллана оладиган воситалар
6
Неъматов Ҳ., Ғуломов А. ва бошқ. Она тили: 5-синф учун дарслик. – Тошкент: Ижод дунѐси, 2001. – Б. 14.
9
Неъматов Ҳ., Маҳмудов Н., Сайфуллаева Р. ва бошқ. Она тили: 8-синф учун дарслик. – Тошкент: Ижод
дунѐси, 2002. – Б. 56.
10
Нигматов Х. и др. Структура предложения и актуальные вопросы синтаксиса тюркских языков // Тезисы
формально-функционального исследования // Советская тюркология. – Баку, 1984. – №5. – С. 5-10.
9
тушунилди”
11
. Номустақил кесимлик шакллари қатъий белгиланган синтактик вазифага
эга бўлиб, улар қўшма гап таркибидагина воқелана олади. Қўшма гап таркибидан бошқа
ҳолатларда улар ѐ тамоман бошқа маъно ва вазифада қўлланади, ѐки қўшимча матний ва
нутқий шароит ҳамда воситаларнинг мавжудлигини талаб қилади. Олима номустақил
кесимлик шакллари сифатида ўзбек тилида
-са, -са ҳам, -са-ку, -са-ю, -са-я, -а(р) экан, -
а(р)ди, -ган ҳам эди, -ди-ям
каби шаклларни олади. Бу шакллар ўзларининг
полисемантиклик хоссаси асосида мазкур белгисига эга бўлади. Яъни маълум бир
номустақил кесимлик шакли содда гап таркибида бошқа, қўшма гап таркибида бошқа
маъновий хусусиятини юзага чиқаради. Масалан: 1.
Салим кел
са
, борамиз
. (шарт ѐки
пайт). 2.
Салим кел
са
. (истак). Демак,
-са
шаклли кесим тегишли қуршов доирасидан
ташқарида бошқа семантик қиррасини намоѐн қилади.
Кесимларнинг қуршовга “эҳтиѐжи” даражаси турли кўринишда ва шаклда юзага
чиқиши мумкин. Масалан,
Ўқийман. Борасан. Ишчидир
гапларида кесим орқали
ўқиш,
бориш, ишчи
ва уларнинг субъекти ҳақидаги икки хил ахборот яхлитланган ҳамда мазкур
бутунликда бу ахборотнинг мавқеи турличадир. Масалан,
ўқийман
гапида ўқиш
ҳаракатининг бажарилиши, яъни W дан англашилувчи қисм ахборотнинг бир қирраси
бўлса, P
m
узатувчи келаси замон, аниқлик майли, биринчи шахс бирлик, тасдиқ
(бўлишлилик) ахборотнинг иккинчи қиррасидир. Ахборотнинг иккала қисми ҳам
коммуникация учун муҳим бўлиб, шу ҳолатда ахборотнинг W дан англашилувчи қисми
муҳимликда биринчи ва P
m
дан англашилувчи қисми иккинчи даражали ҳисобланади.
Ахборот қисмларининг бундай муҳимлик даражасига кўра фарқланиши кесимлик
шаклининг қўлланиш хусусиятини, яъни унинг мустаҳкамловчи воситаларга эҳтиѐжини
белгилайди. Бу эҳтиѐжлардан коммуникация талабига кўра баъзан айрими (биттаси ѐки бир
нечтаси), баъзан барчаси бир вақтнинг ўзида кучайиши мумкин. Натижада P
m
кенгаяди.
Мен
ўқий
ман
.
Бугун
ўқи
й
ман.
Мен бугун
ўқи
йман
каби. Бунда P
m
кенгайтирувчилари
мустаҳкамловчи унсурлар саналади.
Барча кенгайтирувчилар мустаҳкамловчи бўлавермайди. Масалан, [WP
m
] даги W
унсурини кенгайтирувчи тарз, пайт каби кенгайтирувчилар мустаҳкамловчи восита
саналмайди. Чунки W унсурида мустаҳкамланадиган унсур йўқ. Мустаҳкамланишда
такрорланиш мавжуд бўлиши лозим. Масалан,
Мен ўқийман
гапидаги [WP
m
] унсури
ҳосиласида “биринчи шахс, бирлик” маъносини ифодаловчи восита мавжуд (
-ман
).
Мен
олмоши ва
–ман
шахс-сон қўшимчаси семантикаси бир хил. Демак, бу гапда шахс-сон
маъносининг “икки қават” ифодаланиши – мустаҳкамланишнинг ѐрқин намунаси.
Қаватланиш давом этиши мумкин. Масалан,
Мен ўзим ўқийман
гапида шахс-сон маъноси
“уч қават” ифодаловчига эга. Демак, ѐйилиш (кенгайиш) мустаҳкамлаш асосида ҳам,
бошқа ҳолда ҳам бўлиши мумкин. Мустаҳкамлашга эҳтиѐж ноль даражага тушганда,
йиғиқ гап кўриниши вужудга келади. Мустаҳкамлаш мустаҳкамловчининг таъкид оҳанги,
мантиқий урғу олиши билан қувватланади. Мустаҳкамлаш кучайиши натижасида P
m
нинг
семантик ва функционал қуввати мустаҳкамловчининг функционал салмоғи олдида
сезиларсиз ҳолга тушиши мумкин. Бу, одатда, кесимдаги W нинг ифодаловчиси исмларга
мансуб,
P
m
замони ҳозирги замон бўлганда юз беради:
Мен - ўқитувчи.
Биз - ишчи. Сен -
шифокор
каби. Бунда эга тушириб қолдирилса, коммуникатив ифода ноль даражага
тушади. [WP
m
] нинг P
m
қисми ифодаланмиши учун қуршов ва эга кенгайтирувчиси
ифодаловчи сифатида юзага чиқади. Кесимнинг W қисми эгасиз номустақил ҳолга
тушади. Натижада кесимнинг номустақил кўриниши пайдо бўлади. Бу номустақилликни
номустақил кесимлик шаклидан фарқлаш лозим, албатта. Номустақил кесимлик шаклида
P
m
ифодаловчиси мавжуд бўлиб, у маъно англатишда номустақил бўлади. Яъни унинг
маъноларидан қайсиси юзага чиқаѐтганлиги, маъноларини фарқлаш учун қуршов зарур
бўлса, номустақил кесим P
m
маъносини ифодалай олмаѐтганлиги учун эгага зарурат
туғилганлиги сабабли номустақил саналади. Демак, номустақил кесимлик шакли ва
11
Раупова Л. Ўзбек тилида номустақил кесим масаласи ва [WP
m
-WP
m
] қурилишли гаплар: Филол. фанлари
номзоди дис... автореф. –Тошкент, 1999. – Б. 17.
10
номустақил кесим тушунчалари принципиал фарқларга эга. Номустақил кесим мавжуд
бўлганда гап қурилиши кесимлик шакллари ривожланмаган Ҳинд-Европа тиллари гап
қурилишига монандлик касб этиб, [S-P] қолипига тушади. Қиѐсланг:
Мен - ишчи. Я
рабочий. I am a worker.
Кўринадики,
Мен - ишчи
гапидаги
ишчи
узвида P
m
ноль
ифодаловчилигина эмас, балки мутлақо ифодаловчига эга эмас. Демак, кесим эгасиз
мутлақо юзага чиқмайдиган бундай гаплар ҳам ўзбек тили синтактик қурилишида йиғиқ
гапнинг ўзига хос шакли сифатида намоѐн бўлади
[WP
m
] қурилишли йиғиқ гап.
Лисоний сатҳда фикр ифодаловчи энг кичик асосий
бирлик – [ WP
m
]. Бу қолип ўзбек нутқида воқеланган аксарият гапларнинг барчаси учун
умумий ва мажбурий бўлиб, у аслида йиғиқ гапдир. Европа тилларида, хусусан, рус
тилида [эга+кесим] рамзи гапнинг энг кичик қурилиш қолипини ва, бир вақтнинг ўзида,
йиғиқ гапни ифодаласа, шунингдек, бу тилларнинг туркий ва кесимлик шакли
ривожланган бошқа тиллардан онтологик фарқини ифодаласа, ўзбек тили гапларининг энг
кичик қурилиш қолипи бўлмиш [WP
m
] рамзи гапнинг бу тилдаги энг кичик қурилиш
қолипини ва, бир вақтнинг ўзида, йиғиқ гапни ифодалаб, шунингдек, бу тилларнинг
европа ва кесимлик шакли ривожланмаган бошқа тиллардан субстанциал фарқини
кўрсатувчи энг муҳим белгиси ҳисобланади.
[WP
m
] қурилишли йиғиқ гапларда W ва P
m
компонентлари ѐйиқ гаплардагидан
шаклан фарқланмайди. P
m
йиғиқ гапларда турлича структур кўринишларга эга.
[WP
m
] қурилишли йиғиқ гапларда кесимлик категорияси маъноси кесимлик
қўшимчаларининг фақат ўзи билан ѐки боғлама ва кесимлик қўшимчалари воситасида
ифодаланиши мумкин.
Ўзбек тилидаги йиғиқ гапларда кесимлик қўшимчаларининг қуйидаги турлари
мавжуд:
1
. P
m
нинг маънолари синкретик ҳолда битта қўшимча орқали ифодаланади:
Бор-
ай
. Ишла-
йлик.
Юр-
ди
.
Белгиланган қўшимчалар (
-й, -йлик, -ди
) дан ҳар бирида шахс-сон,
замон, тасдиқ-инкор, майл маънолари биргаликда умумий ифодаланмишга эга. Масалан,
Бор-
ай
гапидаги -
ай
қўшимчаси I шахс (II шахс
Бор
), бирлик (кўпликда
Борайлик
) келаси
замон, тасдиқ (
-май
унинг инкор шакли), буйруқ-истак майли (бунда –
син, -нг, (
масалан,
Борсин. Боринг)
билан ассоциатив муносабатга киришади) маъноларига эга. Бундай
ҳолатни
Борса. Ёзса
гаплари P
m
воқелантирувчилари таркибидаги шарт майли
қўшимчасида ҳам кўриш мумкин. Бундай синкретик шаклли маънолар ноль
морфемаларда ҳам мавжуд:
Бор! Қиш.
2
. P
m
таркибида тасдиқ-инкор алоҳида шакл
орқали, модаллик, замон, шахс-сон синкретик ифодаланади:
Бор -
ма – ди
. Кел –
ди.
3
. P
m
таркибида шахс-сон маъноси бошқа шакл, тасдиқ-инкор, модаллик, замон маънолари
қоришиқ ҳолатда бир шакл билан берилади:
Бор -
са –нг
. Кел -
са – нгиз
. Бил -
ди – ми
?
4
. P
m
таркибида тасдиқ-инкор, шахс-сон алоҳида-алоҳида шакллар билан, модаллик ва
замон маънолари синкретик тарзда ифодаланади:
Бор-
ма-ди-нгиз.
5
. P
m
маъноларини
ифодалашга боғлама ѐки тўлиқсиз феъл хизмат қилади. Масалан:
Ишчи бўламан
(А.Мухтор). Ҳ
амон ѐдимдадир: гул чоғи эрди
(Уйғун, И.Султон.)
6.
P
m
нинг ҳар бир
маъноси алоҳида-алоҳида шакллар орқали ифодаланади:
Бор-
ма-са-йди-нгиз
.
7.
P
m
маъноси ҳаракат тарзи шакллари билан аналитик усулда ифодаланади:
Бақириб юборди.
Бора кўрма.
[WP] қурилишли йиғиқ гап.
Ўзбек тилшунослигида гапнинг энг кичик қурилиш
қолипи [WP
m
] сифатида талқин этилгач, баъзи ўринларда зиддиятли, изоҳталаб ҳолатлар
ҳам вужудга келди. Чунки тилимизда шундай сўзлар борки, улар ўзининг алоҳида
белгилари билан мустақил сўзлардан ҳам, ѐрдамчи сўздан ҳам, содда ѐки қўшма гапдан
ҳам фарқ қилади. Бу сўзлар – бўлакларга ажралмайдиган гап ѐки сўз-гап.
11
Ўзбек тилшунослигида сўз-гап кам ўрганилган ҳодисалардан биридир
12
. Чунки сўз-
гапнинг қўлланиш доираси анча тор ва хусусиятлари зиддиятли бўлгани учун унинг
тадқиқи ва татбиқи доим «кейин»га кўчирилади.
Сўз-гап маъно ва вазифасига кўра тўрт гуруҳга бўлинади: 1) модал;
2) ундов; 3) тасдиқ-инкор; 4) таклиф-хитоб
13
. Сўз-гап сўзловчининг баѐн этилаѐтган
фикрга муносабатини (модал), кишиларнинг ҳис-туйғусини, ҳайдаш, тўхтатиш каби
хитоб ва буйруқларини (ундов) ифодалайди. Масалан: 1.
Кечаси бироз ѐмғир ѐғади,
шекилли? -
Балки.
2.
“
Ҳой!
Ким бор?» - деб чақирди эшик табақасини бироз очиб Анзират
хола.
(О.Мухтор). 3
. Кўп гапириш кўп билишданми
? –
Йўқ
.
4.
Кам гапириш кўп
билишданми
? –
Ҳа.
«Сўз-гаплар ихчам гап сифатида маъно ва вазифаси жиҳатдан хосланганлиги
туфайли улар содда гаплар таркибида келганда ҳам бошқа бўлаклар билан боғланмайди,
улардан ажралиб туради»
14
. Муаллифлар, юқорида айтилганидек,
ихчам гап
атамасини
бизнинг талқинимиздаги йиғиқ гапга нисбатан қўллашган. Шундай экан, сўз-гап
мустақил гап бўла олиш қобилиятига эга бўлганлиги учун уларга нисбатан
семантик-
функционал шаклланган сўз-гап
атамаси унинг ўзида сўзлик ва гаплик хусусиятини
мужассамлаштирганлиги учун қўлланса,
йиғиқ гап
атамаси эса кенгаймаганлиги ва
шундай хоссага эга бўлганлиги учун қўлланади. Шунингдек, улар
атипик гаплар
ҳам
дейилади. Бундай гаплар ҳодисанинг луғавий томонига ишора қилиб туради ва синтактик
вазифа бажариши жиҳатидан фақат гап маркази вазифасида кела олиши билан
фарқланади.
Кесимлик маъноси сўзнинг луғавий маъноси ва сўзнинг эгаллаган синтактик
позицияси ҳамда морфологик шаклланмаганлигидан англашилиб турганлиги учун
формал-функционал синтаксис тадқиқотчилари бундай гапларнинг лисоний қолипини
[WP] рамзи билан белгилайди
15
. Биз ҳам бу типдаги гапларни йиғиқ гапнинг бир
кўриниши сифатида қабул қиламиз.
[S-P] кўринишли йиғиқ гап.
Ўтган асрнинг 80-йилларига келиб, фанимизда
систем–структур тадқиқотлар кучая бориши билан Ҳинд–Европа тилшунослиги ва
тилларининг ўзига хос синтактик қурилиши билан алоқадор бўлган гап негизининг
«эга+кесим»дан иборат эканлиги ҳақидаги фикрлар ўзбек тили синтаксиси учун мувофиқ
эмаслиги ойдинлаша борди. «Тилимизда Европа (хусусан, Ғарбий Европа – роман, герман
тиллар гуруҳига мансуб) тилларида кенг тарқалган [S-P] қурилишли (яъни эганинг
ифодаланиши шарт ва мажбурий бўлган) гаплар ҳам яширин имконият сифатида
хос»
16
лиги аниқланди. Масалан,
Мен - ўқитувчи. У - шоир.
Бундай гаплар ўзбек тилида
от-кесим қурилиши кўринишида бўлиб, баъзи тадқиқотчилар бу шаклдаги гапларни рус
тили таъсирида пайдо бўлган деган фикрни айтдилар
17
. Лекин [S-P] қурилишли гаплар
қадимги даврларданоқ яширин имконият сифатида тилимизга хос бўлган. Ҳатто Маҳмуд
Кошғарий ўзининг «Девону луғотит турк» асарида [S-P] қурилишли сифатдош кесимли
гаплар туркий тиллар қурилишига қадимдан хослигини қуйидаги мисоллар орқали
изоҳлайди:
Мен йай қурдуқ. Биз йай қурдуқ.
Ҳозирги ўзбек тилидаги баъзи гапларда
кесимни шакллантирувчи махсус морфологик кўрсаткич бўлмаса-да, уларнинг кесимидан
12
Шодмонов Э. Слова-предложения в современном узбекском литературном языке: Автореф. дис. ...канд.
филол. наук. – Ташкент, 1970. – С. 5; Бобокалонов Р. Ўзбек тилида гап синтаксиси ва сўз-гапларнинг
систем-структур талқини. – Тошкент: Фан, 2006. – Б.10.
13
Бобокалонов Р. Ўзбек тилида гап синтаксиси ва сўз-гапларнинг систем-структур талқини. –Тошкент: Фан,
2006. – Б. 12
14
Бобокалонов Р. Ўзбек тилида гап синтаксиси ва сўз-гапларнинг систем-структур талқини. –Тошкент: Фан,
2006. – Б. 15.
15
Бобокалонов Р. Ўзбек тилида гап синтаксиси ва сўз-гапларнинг систем-структур талқини. – Тошкент: Фан,
2006. – Б. 22.
16
Ғ.Ғулом ва давримиз. Академик шоир Ғафур Ғулом таваллудининг 100 йиллигига бағишланган
Республика илмий –амалий анжумани. (Мақолалар тўплами). – Қарши: Насаф, 2003. – Б. 81.
17
Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. – Тошкент: Ўқитувчи, 1965. – Б. 54.
12
замон, шахс–сон, тасдиқ ва аниқлик маънолари англашилиб туради. Масалан
: Бу ер -
мактаб
гапида кесим
мактаб
сўзи бўлиб, у морфологик кўрсаткичсиз шаклланган.
Шунингдек, бу тилга хос бўлган
Мен - ўқитувчи. Сиз –
шифокор. У - талаба
каби гаплар
эса рус тили таъсири асосида шаклланмаган. Агар бундай гаплар қурилишидаги эга
тушириб қолдирилса ҳамда
Ўқитувчи. Талаба
шаклида берилса, фикр фақат қайд
моҳиятини акс эттириб, атов гап сифатида намоѐн бўлиши мумкин ва гапнинг
коммуникатив субстанцияси бутунлай ўзгариб кетади. Шунга кўра, ўзбек тилининг
субстанциал синтаксисида [эга+от-кесим] кўринишида намоѐн бўлувчи
Сен – шифокор
типидаги йиғиқ гапларни [Э+WP] ѐки [S-P] қолипи асосида ифодалаш мумкин. Бунда
Сен
сўзи қолипнинг [Э] узви воқеланиши бўлса,
шифокор
бирлиги [WP]нинг воқеланишидир.
Кўринадики, ўзбек тилшунослигининг субстанциал синтаксисида содда йиғиқ гаплар
нинг
қурилиш
қолипи
фақат
[WP
m
]
кўрсаткичли эмас, балки [S-P] тарзида ҳам берилиши мумкин. Бунда P
m
унсурининг P
қисми қолдирилиб,
m
қисми туширилганлигининг сабаби шундаки, кесим вазифасида
келаѐтган сўзда марказлик хоссаси морфологик кўрсаткичсиз намоѐн бўлган ҳамда у эга
ва кесимнинг ўзаро муносабатидан юзага чиқади.
Ишнинг сўнгги боби
«Йиғиқ гапнинг кўринишлари ва нутқий воқеланиши»
деб
номланади ва унда содда йиғиқ гап, йиғиқ гапнинг қўшма гап таркибида келиши ва
нутқий воқеланиши хусусида тўхталинди.
Гап нутқий ҳосила сифатида хилма-хил, чексиз кўринишга эга. Лекин улар қанчалик
турланмасин, лисоний сатҳда умумийликка эга бўлади. Бу умумийлик – гапнинг энг кичик
синтактик қолипи.
Гапнинг умумий қолипини тиклашда барча атов бирликлари учун умумий бўлган
битта хусусият – “аташ маъноси” ва унга кесимлик мақомини берувчи воситалар учун
“кесимликни шакллантириш” вазифа ва маъноси олинди. Зеро, бу қолипнинг таркибий
қисми бўлган [W] нинг ҳам, [P
m
] нинг ҳам ўзига хос минглаб жузъий хусусияти мавжуд.
Тадқиқотчи М.Абузалова [W] ни ифодаланиш шаклларига кўра дастлаб икки турга
бўлади: 1. От, сифат, сон, олмош туркумига оид сўзларнинг [W] вазифасида келиши. 2.
Феълнинг [W] вазифасида келиши
18
.
Нутқ босқичида кесимнинг от ѐки феъл билан ифодаланиш хусусияти
Ж.Омонтурдиев томонидан ўз вақтида тадқиқ қилинган. У “кесим феъл билан ҳам, от
билан ҳам ифодаланса ҳам, предикативликни ифодалаши, эга ҳақидаги ҳукмни
билдириши”
19
ни айтган.
Кесимнинг от (аслида, исм) ѐки феъл билан ифодаланиш хусусиятлари нутқ
босқичида кенг ўрганилган. Шунингдек, юқорида қисман қолипнинг P
m
қисми
ифодаланишига [WP
m
] қолипли йиғиқ гаплар мисолида тўхталинди. Шу сабабли қуйида
гап марказини – кесимни – отли ѐки феълли каби турларга ажратиб, [WP
m
] нинг [W]
қисми нутқий воқеланиши – ифодаланиш шакллари кўрсатиб ўтилади: 1. Йиғиқ гапнинг
нутқий воқеланишида [W] нинг феъл билан ифодаланиши:
Ўқидинг. Боргин. Келади.
Куйласин. Сотиб олдим.
2. Йиғиқ гапнинг нутқий воқеланишида [W] нинг исм билан
ифодаланиши: а) от билан: Ўқ
итувчиман. Шифокордирсиз;
б) сифат билан:
Чиройлидир.
Тириксан. Нодонсан;
в) равиш билан:
Оғироѐқман
20
. Ҳайронман
21
;
г) сон билан:
Ўнтамиз.
Биринчисиз. Ўттиздаман;
д) олмош билан:
Менман. Ўзингсан.
Шунингдек, мазкур
вазифада содда сўзлар билан бирга қўшма сўзлар, сўз бирикмалари, фраземалар ҳам кела
18
Абузалова М. Ўзбек тилида содда гапнинг энг кичик қурилиш қолиплари ва унинг нутқда воқеланиши:
Филол. фанлари номзоди дис... – Тошкент, 1994. – Б. 47.
19
Омонтурдиев Ж. Ҳозирги ўзбек тилидаги содда гапларда кесимнинг структура жиҳатдан типлари: Филол.
фанлари номзоди дис.... автореф. – Тошкент, 1965. – Б. 14.
20
Абдуллаева Д.А.Семантик-синтактик валентлик ва ўзга гапли қурилмалар: Филол.фанлари номзоди дис....
автореф. – Самарқанд, 2002. – Б. 14.
21
Абдуллаев А.Б. Ҳозирги ўзбек адабий тилида ўзга гапларнинг ифода формалари. – Тошкент, 1983. –Б. 261.
13
олади ва [W] нинг тажаллиларини намоѐн қилади, уларнинг барчаси хусусийлик сифатида
бир қатор ўзига хосликларга эга бўлади. Масалан: [W] вазифасида: а) қўшма сўзларнинг
келиши:
Устабузармонсан. Олиб қочдим. Ишлаб чиқарди;
б) фраземаларнинг келиши:
Юраги ѐрилаѐзди. Капалаги учиб кетди. Кўзим тушди. Кўзлари тўрт бўлди
каби. [P
m
]
ҳам, аввалги бобларда таъкидланганидек, тасдиқ-инкор, замон, майл, шахс-сон
кўрсаткичларини ўзида мужассамлаштирган яхлитликдир. Бу кўрсаткич бир бутунлик
сифатида умумийлик деб олинадиган бўлса-да, унинг ҳам ўзига хос ифодаланиш
шакллари бор. М.Абузалова номзодлик ишида [P
m
] ни структурасига кўра уч турга
бўлади:
1
. [P
m
] маъноларининг йиғиқ ифодаланиши: а) феъл кесимларда:
Ёз. Ёзгин. Борай;
б) от кесимларда:
Ўқитувчиман.
2
. [P
m
] маъноларининг ѐйиқ ифодаланиши: а) феъл
марказли гапларда:
Ёзмасайдингиз;
б) от марказли гапларда: Ўқ
итувчидирман.
3
. [P
m
]
маъноларининг аналитик ифодаланишига: а) феъл [W] ли гапларда:
Ўқиса бўлади. Олган
бўлсангиз;
б) от [W]ли гапларда:
Баҳор бўлса. Баҳор эди
каби мисолларни келтиради
22
.
Кўринадики, ўзбек тилида шаклий ифодаланишига кўра [P
m
] ўта ранг-баранг.
Юқорида кўрилганидек, у ноль морфемадан бошлаб, морфемаларнинг йиғиқ, ѐйиқ
кўринишлари ҳамда боғламалар билан ифодаланиши мумкин. Шунинг учун унинг муайян
нутқий воқеланишлари ҳиссаси бу қолип таркибидаги қисмлар орасида ҳамма вақт ҳам
бир хил бўлавермайди. Баъзи ҳолларда бир маъно бўрттирилса, иккинчи маъноси
заифлашади.
Гапнинг синтактик қурилишида унинг ҳажми муҳим аҳамиятга эга. “Гап ҳажми
қанчалик катта бўлса, унда шунча кўп бўлиниш (бўлакларга ажратиш) мавжуд бўлади”
23
.
Маълумки, ҳар қандай ҳажмли гапда актуал бўлиниш икки қисмдан – тема(маълум) ва
рема(янги)дан иборат
24
. Агар актуал бўлиниш билан синтактик бўлиниш муносабати
ўзаро мувофиқ келса, эга ѐки эга гуруҳи темани, кесим ѐки кесим гуруҳи ремани
ифодалайди. Аѐнки, маълум–янги муносабатли жумлалар кўпроқ икки таркибли содда
гапларда учрайди. Масалан:
Нутқий ҳосила
У
шоир
Қолипи
[S - P]
Актуал бўлиниши
Т
Р
Нутқий ҳосила
Булбуллар
сайради
Қолипи
[Э - WP
m
]
Актуал бўлиниши
Т
Р
1.
Эр бойлиги – йўлда, Сўз бойлиги – тилда
. (Мақол). Бу мисолда боғловчисиз
қўшма гапнинг эгалари темани, кесимлар эса ремани ташкил этмоқда.
22
Абузалова М. Ўзбек тилида содда гапнинг энг кичик қурилиш қолиплари ва унинг нутқда воқеланиши:
Филол. фанлари номзоди дис... – Бухоро, 1994. – Б. 48.
23
Бозоров О. Ўзбек тилида гапнинг коммуникатив(актуал) тузилиши: Филол. фанлари номзоди дис....
автореф. – Фарғона, 2004. – Б. 23.
24
Крушельницкая К.Г. К вопросу о смысловом членении предложения //Вопросы языкознания. – Москва,
1956. – №5; Распопов И.П. Актуальное членение предложения. – Уфа, 1961; Ковтунова И.И. Современный
русский язык. Порядок слова и актуальное членение предложения. – М., 1976; Панфилов В.З. Грамматика и
логика. –М., 1963; Абдуллаев К.М. Актуальное членение предложения в азербайджанском языке //Советская
тюркология. – Баку, 1983. –№1; Сибагатов Р.Г. Атрибутивные и предикативные конструкции в плане
содержания // Вопросы языкознания. – Москва, 1982. – №2; Амиров Р.С. Способы актуального членения в
казахском языке // Советская тюркология. – Баку, 1970. – №6; Ҳайитметов А. Ўзбек тилида гапнинг актуал
бўлиниши ва позицион масалалар. – Тошкент: Фан, 1984; Маҳмудов Н., Нурмонов А., Аҳмедов А. ва бошқ.
Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Тошкент: Фан, 1992; Бозоров О. Ўзбек тилида гапнинг
коммуникатив(актуал) тузилиши: Филол. фанлари номзоди ... дис. автореф. – Фарғона, 2004. –Б. 23.
14
Қўшма гап таркибидаги содда гаплар ўзаро зич боғланган бўлади ва улар алоҳида
олинган содда гапдан нисбатан мустақил эмаслиги билан ажралиб туради. Бу
номустақиллик, энг аввало, оҳанг ва грамматик воситаларда учрайди:
Айтсанг, бораман.
Қўшма гаплар ҳам, содда гапда бўлгани каби, йиғиқ ва ѐйиқ шаклларда бўлади. Йиғиқ
қўшма гапларни ҳам содда гаплардек дастлаб иккига бўлиш мумкин: 1. Бир бош бўлакли
йиғиқ қўшма гап. 2. Икки бош бўлакли йиғиқ қўшма гап. Бир бош бўлакли йиғиқ, яъни
ихчам қўшма гапда гап неча компонентли бўлса ҳам, унинг компонентлари фақат
кесимдан иборат бўлади. Масалан:
1. Келинг, кўринг, харид қилинг. 2. Ема, ичма, бўл
бахил, Бой бўлмасанг, мен кафил.
Икки таркибли йиғиқ қўшма гапларда эса у неча
компонентдан, яъни содда гаплардан иборат бўлишидан қатъи назар, улар эга ва кесим
кўринишида бўлади. Бундай йиғиқ қўшма гаплар ҳам бир неча турли бўлиши мумкин: а)
қўшма гап таркибидаги ҳар бир содда гап алоҳида-алоҳида эга ва кесимдан иборат бўлади:
1. Ер –
хазина, сув - олтин.
(Мақол).
2. Тил – теша, дил – шиша.
(Мақол); б) қўшма гап
таркибидаги содда гап ѐки қўшма гапнинг компонентлари кесимдан, кейинги
компонентлари эса эга ва кесимдан иборат бўлиши мумкин:
Аралашдингми, фитна
кўтаради, кўр, Бири -ғийбатчи, чақимчилик қилувчи, Бири – иккиюзлама киши, таъмагир.
(Юсуф хос Ҳожиб); с) қўшма гап таркибидаги дастлабки компонентлар эга ва кесимдан,
кейинги компонентлар эса фақат кесимдан иборат бўлади. Масалан: 1.
У – шоир,
биламан..
2.
У айтсин, борақол.
Ушбу қўшма гапларнинг қолипини шартли равишда [S-P,
WPm] ѐки [WPm, WPm] шаклида бериш мумкин.
Қўшма гап таркибидаги йиғиқ гаплар тилшунослигимизда эътиборга олинмайди.
Бироқ бунда йиғиқ гапнинг амал қилиши турлича. Хусусан, қўшма гапнинг кесими
номустақил ҳам, мустақил шаклланган бўлиши ҳам мумкин. Шунингдек, [йиғиқ
гап+йиғиқ гап] кўринишида ҳам, [йиғиқ гап+ѐйиқ гап] шаклларида ҳам бўлади. Шунга
кўра, йиғиқ гапли қўшма гапларнинг қуйидаги турларини алоҳида таъкидлаш лозим:
I.
[Йиғиқ гап+йиғиқ гап] кўринишли қўшма гаплар
: 1) [[WP
m
], [SP], [WP]] қолипли
қўшма гаплар; 2) [[SP], [WP
m
], [WP]] қолипли қўшма гаплар; 3) [[WP], [SP], [WP
m
]]
қолипли қўшма гаплар. II.
[Йиғиқ гап+ѐйиқ гап] кўринишли қўшма гаплар
:
1) [[WPm],
[ЭHWPm]]
қолипли қўшма гаплар; 2) [[S
–
P], [ЭHWPm]]
қолипли қўшма гаплар;
3)
[[WP], [ЭHWPm]]
қолипли қўшма гаплар.
15
УМУМИЙ ХУЛОСАЛАР
1. Ўзбек тилининг синтактик қурилиши, унинг асосий бирликлари, сўз бирикмаси ва
гап муаммоси турли таҳлил методлари асосида шаклланган йўналиш ва оқимларда
ўрганилди ва ўрганилмоқда.
2. Мустақиллик туфайли миллий тил, миллий тафаккур ва миллий дунѐқараш каби
тушунчаларга алоҳида эътибор қаратилиб, уларнинг узвий алоқадорлиги эътироф
этилмоқда.
3. Ўзбек тилида кесим энг кичик гапни ташкил этар экан, тилимизда фақат кесимдан
иборат гапларни, эгага зарурат бўлмаганлиги боис, йиғиқ гап сифатида баҳолаш имкони
мавжуд. Бироқ таълим тизимида маъновий жиҳатдан ўхшашлик касб этувчи «йиғиқ гап»
ва «ихчам гап» атамалари остида тушунилувчи лисоний ҳодисаларни фарқламаслик ҳамда
«ихчам гап» ва бир бош бўлакли гапларни аралаштиришдан иборат чалкаш ҳолатлар
вужудга келди. Бунинг сабаби фанимизда рус тилшунослиги андозалилигининг
ўрнашганлигидир.
4. Анъанавий синтактик талқинларда Ҳинд-Европа тиллари, хусусан, рус тили
андозалилиги ҳам тилга муносабатнинг мантиқий асослари таъсири натижасида туркий
тилларнинг, хусусан, ўзбек тилининг субстанциал моҳиятини намоѐн қилувчи ҳодисадан
бири – йиғиқ гап масаласига бошқача ѐндашиб келинди. Бугунги кунда ўзбек миллий
синтактик таълимотининг яратилиши ва ўзга тиллар андозалилигидан халос бўлиш
эҳтиѐжи мазкур масалани ҳам янгича талқин қилишни тақозо этмоқда. Ўзбек тилида
кесимлик категориясининг айрича моҳиятга эгалигидан келиб чиқиб муаммога ѐндашиш
унинг янгича ечимини келтириб чиқаради.
5. Европа тиллари, хусусан, рус тилида [эга+кесим] рамзи гапнинг энг кичик
қурилиш қолипини ва, бир вақтнинг ўзида, йиғиқ гапни, шунингдек, бу тилларнинг
туркий ва кесимлик шакли ривожланган бошқа тиллардан онтологик фарқини ифодаласа,
ўзбек тили гапларининг энг кичик қурилиш қолипи бўлмиш [WP
m
] рамзи бу тилдаги
гапнинг энг кичик қурилиш қолипини ва, бир вақтнинг ўзида, йиғиқ гапни ифодалаб, бу
тилларнинг европа тиллари ва кесимлик шакли ривожланмаган бошқа тиллардан
субстанциал фарқини кўрсатувчи барқарор белгисидир.
6. Тилшуносларимиз ўтган асрнинг 40-90 йиллари давомидаги тараққиѐтида сўз-гап
моҳиятини даврга хос талқин қилиб келдилар, иккинчи томондан, бу мажмуа функционал
синтаксис тадқиқотчилари илгари сурган гапнинг минимал қолипи талабига ҳам жавоб
бермас эди. Демак, анъанавий синтаксис таҳлилида бўлганидек, формал-функционал
таҳлилда ҳам бу гетероген ҳодисалар мажмуи сўз-гап моҳиятини очишда тўғаноқ бўлиб
қолди. Кўринадики, бу ҳолат семантик-функционал шаклланган сўз-гапларни ҳам ўзбек
тилидаги йиғиқ гапнинг бир кўриниши сифатида қарашга илк асос бўлиб хизмат қилади.
7. Ўзбек тилшунослигининг субстанциал синтаксисида содда йиғиқ гапларнинг
қурилиш қолипи фақат [WP
m
] кўрсаткичли эмас, балки [S-P] тарзида ҳам берилиши
мумкин. Бунда P
m
унсурининг P қисми қолдирилиб,
m
қисми туширилганлигининг сабаби кесим вазифасида келаѐтган сўзда марказлик
хоссаси морфологик кўрсаткичсиз намоѐн бўлгани ҳамда у эга ва кесимнинг ўзаро
муносабатидан юзага чиққанлигидир.
8. Ўзбек тилида шаклий ифодаланишига кўра [P
m
] ўта ранг-баранг. У ноль
морфемадан бошлаб, морфемаларнинг йиғиқ, ѐйиқ кўринишлари ҳамда боғламалар билан
ифодаланиши мумкин. Шунинг учун унинг муайян нутқий воқеланишида бу қолип
таркибидаги қисмлар ҳиссаси ҳамма вақт ҳам бир хил бўлавермайди. Баъзан бир маъно
бўрттирилса, бошқаси заифлашади.
9. Агар актуал бўлиниш билан синтактик бўлиниш муносабати ўзаро мувофиқ
келса, эга ѐки эга гуруҳи темани, кесим ѐки кесим гуруҳи ремани ифодалайди.
16
10. Қўшма гап таркибидаги йиғиқ гап тилшунослигимизда кам ўрганилган. Хусусан,
қўшма гапнинг кесими номустақил ҳам, мустақил ҳам бўлиши мумкин. Шунингдек,
[йиғиқ гап+йиғиқ гап] кўринишида ҳам, [йиғиқ гап+ѐйиқ гап] шаклида ҳам бўла олади.
Эълон қилинган илмий ишлар:
1.
Йўлдошева Н. Ўзбек тилида «Йиғиқ гап» атамаси ѐки лингвистик терминлар
саргардонлиги // Тафаккур мевалари. ҚДУ иқтидорли талабалар, магистрант ва
аспирантларининг I илмий анжумани илмий мақолалар тўплами. II жилд. – Қарши: Насаф,
2003. –Б. 5-7.
2.
Йўлдошева Н., Баҳриддинова Б. Ғ.Ғуломнинг ѐрдамчи сўзлардан фойдаланиш
маҳорати // Ғафур Ғулом ва давримиз. Академик шоир Ғафур Ғулом таваллудининг 100
йиллигига бағишланган Республика илмий –амалий анжумани. (Мақолалар тўплами). –
Қарши: Насаф, 2003. –Б. 13-15.
3.
Йўлдошева Н. Йиғиқ гап формал-функционал талқинда // Миллий истиқлол ғояси
ва давлат тили тараққиѐти. Давлат тили ва ўзбек тилшунослигининг долзарб масалалари.
Республика илмий-амалий анжумани материаллари. –Қарши, 2004. –Б. 83-85.
4.
Йўлдошева Н. Мактаб дарсликларида ўзбек тили грамматикасининг қурилишига
доир учрайдиган ғайриилмий талқинлар // Фан, тараққиѐт ва ѐшлар. Республика илмий-
амалий анжумани материаллари. –Қарши, 2004. –Б. 10-12.
5.
Йўлдошева Н. Ўзбек тилида [S-P] кўринишли йиғиқ гаплар // Насаф зиѐси.
(Илмий, маърифий журнал). - Қарши, 2004. –№1. –Б. 28-29.
6.
Йўлдошева Н. Ўзбек тили синтактик қурилишининг зотий моҳияти ҳақида. Ўзбек
тилида йиғиқ гап // Илм-фан ва тараққиѐт. Республика илмий–амалий конференцияси
материаллари. II қисм. – Қарши, 2005.–Б. 114-117.
7.
Yo`ldosheva N. 5-sinfda “Yig‟iq gap” mavzusi ustida ishlashda induktiv usulni qo‟llash
// Til va adabiyot ta„limi. –Toshkent, 2006. –№2. –В. 4-6.
8.
Йўлдошева Н. Ўзбек тилидаги йиғиқ гапнинг кўринишлари ҳақида // Айюб
Ғуломов ва ўзбек тилшунослиги масалалари. Илмий мақолалар тўплами. –Тошкент, 2007.
–Б. 109-113.
9.
Йўлдошева Н. Ўзбек тилида [S-P] // Филология масалалари. Илмий -методик
журнал. –Тошкент, 2007. -№2(15). –Б. 101-103.
10.
Йўлдошева Н. Содда йиғиқ гап ва унинг нутқий воқеланиши // Ўзбек тили ва
адабиѐти. –Тошкент: Фан, 2007. –№6. –Б. 99-101.
11.
Йўлдошева Н. Йиғиқ гапга ўзбек тили синтактик қурилишининг зотий моҳияти
acосида ѐндашув омиллари // Илм, фан ва тараққиѐт. Республика илмий–амалий анжумани
материаллари. – Қарши: Насаф, 2007. –Б. 135-137.
12.
Йўлдошева Н. Йиғиқ гап қўшма гап таркибида // Айюб Ғуломов ва ўзбек
тилшунослиги масалалари. Республика илмий–амалий анжумани материаллари. –
Тошкент, 2008. –Б. 46-49.
13.
Йўлдошева Н. 6-синфда феъл мавзусини мустаҳкамлаш. // Тил ва адабиѐт
таълими. –Тошкент, 2008. –№6. –Б. 10-13.
14.
Йўлдошева Н. Йиғиқ гап қўшма гап таркибида // Фан тараққиѐт ва ѐшлар. Илмий-
амалий конференция материаллари. II жилд. –Қарши: Насаф, 2008. –Б. 40-42.
15.
Йўлдошева Н. [WP] қурилишли йиғиқ гаплар // Ўзбек тилшунослиги ХХI асрда.
Номшунос олим Тўра Нафасов таваллудининг 70 йиллигига бағишланган илмий-назарий
анжуман материаллари. – Қарши, 2008. –Б. 158-161.
16.
Йўлдошева Н. Содда йиғиқ гап ва унинг нутқий воқеланиши // Фан, тараққиѐт,
ѐшлар. ҚаршиДУ иқтидорли талабаларининг илмий тўплами. –Қарши, 2009. –Б. 34-36.
17.
Йўлдошева Н. Йиғиқ гапга субстанциал ѐндашув // Айюб Ғуломов ва ўзбек
тилшунослиги масалалари. Илмий мақолалар тўплами. –Тошкент, 2009. –Б. 72-76.
17
Филология фанлари номзоди илмий даражасига талабгор Юлдошева
Нилуфар Эргашевнанинг 10.02.01 – ўзбек тили ихтисослиги бўйича
«Йиғиқ гапнинг
формал-функционал талқини»
мавзусидаги диссертациясининг
РЕЗЮМЕСИ
Таянч сўзлар:
умумийлик, хусусийлик, содда гап, йиғиқ гап, ихчам гап, синтактик
қолип, [WPm], [S–P], [WP], зот, тажалли, лиcoн-нутқ, лиcoний бирлик-нутқий бирлик,
умумийлик, мoҳият, имкoният, caбaб, УМИC, яккaлик, ҳoдиca, вoқeлик, oқибaт, ЯҲВO,
тема, рема.
Тадқиқот объекти:
Ўзбек тилидаги йиғиқ гап.
Ишнинг мақсади:
Ўзбек тилидаги йиғиқ гапнинг туркона моҳиятини очиш.
Тадқиқот методлари:
систем текшириш, зиддиятга қўйиш, компонент таҳлил
усуллари.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги
: миллий мафкура миллий
грамматикани белгилаши, миллий грамматиканинг миллий мафкурага таъсир этиши баѐн
қилинди; ўзбек тили синтактик қурилишининг анъанавий талқинида йиғиқ гап европа
тиллари, хусусан, рус тили андозалари асосида ўрганилганлиги асосланди; ислоҳ
қилинган она тили таълими мазмунида
йиғиқ гап
ҳамда
ихчам гап
тушунчалари
муносабати ойдинлаштирилди, ўзбек тили синтактик қурилишида йиғиқ гап
гап маркази
тушунчаси асосида белгиланиши лозимлигидан келиб чиққан ҳолда унинг [WPm], [S
–
P],
[WP] турлари аниқланди ва тавсифланди.
Амалий аҳамияти:
тадқиқот натижаларидан ўзбек тилшунослигининг синтаксис
соҳаси бўйича дарслик ва қўлланмалар тузишда, махсус курслар ўтишда, ўзбек тили
назарий ва академик грамматикаларини яратишда фойдаланиш мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги:
тадқиқот натижалари
“Ҳозирги ўзбек адабий тили” (муаллифлар жамоаси, –Тошкент: Университет, 2006)
қўлланмасининг “Синтаксис” бўлимида, “Ҳозирги ўзбек адабий тилидан машқлар
тўплами” (–Тошкент: Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриѐти, 2006) да амалиѐтга
татбиқ этилган.
Қўлланиш соҳаси
: диссертация материалларидан олий ўқув юрти филология
факультетларида ўқитиладиган «Ҳозирги ўзбек адабий тили» курсининг “Синтаксис”
бўлимидаги “Гап”, “Содда гап”, “Қўшма гап”, “Содда йиғиқ гап” мавзуларини ўқитишда
фойдаланиш мумкин.
18
РЕЗЮМЕ
диссертации Юлдашевой Нилуфар Эргашевны на тему
«Нераспространенное
предложение в формально-функциональном аспекте»
на соискание ученой степени
кандидата филологических наук по специальности 10.02.01 – узбекский язык
Ключевые слова:
общее, единичное, простое предложение, нераспространѐнное
предложение, портативное предложение, синтаксическая форма, [WPm], [S-P], [WP],
субстанция, акциденция, язык-речь, языковая единица-речевая единица, общность,
сущность, возможность, причина (ОСВП), индивидуальность, явление, действительность,
результат (ИЯДР), тема, рема.
Объекты исследования:
нераспространѐнное предложение узбекского языка.
Цель работы:
раскрыть тюркскую сущность нераспространѐнного предложения в
узбекском языке.
Методы исследования:
системное исследование, оппозитивный анализ,
компонентный анализ.
Полученные результаты и их научная новизна:
изложено мнение о том что
национальная идея определяет национальную грамматику, а национальная грамматика
воздействует на национальную идею; доказано, что в традиционном языкознании
синтаксическое строение узбекского языка толкуется, исходя из законов европейских
языков, в частности русского языка; определено отношение понятий
нераспространѐнное предложение и портативное предложение в содержании
реформированного обучения родному языку; в синтаксическом строении узбекского
языка нераспространѐнное предложение должно определяться на основе понятия центр
предложения, исходя из этого уточнены и классифицированы виды нераспространѐнного
предложения: [WPm], [S–P], [WP].
Практическая значимость:
результаты исследования можно использовать при
составлении учебников и учебных пособий, проведении спецкурсов по синтаксису
узбекского языка, создании теоретической и академической грамматики.
Степень внедрения и экономическая эффективность:
результаты исследования
отражены в главе «Синтаксис» учебного пособия «Современный литературный узбекский
язык» (коллектив авторов. –Т., УзМУ, 2006), в «Сборнике упражнений по современному
литературному узбекскому языку» (–Т., 2006).
Область применения:
материалы диссертации могут быть использованы при
проведении теоретических и практических занятий в разделе «Синтаксис» по курсу
«Современного узбекского литературного языка».
RESUME
Thesis of Yuldasheva Nilufar Ergashevna on the scientific degree competition of the Candidate
of philology sciences, speciality 10.02.01 – “Uzbek language”, on the subject:
“Unextended
sentence in the formal and functional aspect”
Key word:
the general, individual, simple sentence, unextended sentence, extended
sentence, portable sentence, syntactic form, [WPm], [S-P], [WP], stem, reflection, language and
speech, lingual unit, speech unit, community, essence, opportunity, cause (SEOC), individuality,
phenomenon, reality, result, (IPhRR), theme, rheme.
Subject of the inquiry:
unextended sentences of the Uzbek language.
Aim of the inquiry:
to disclose Turkic essence of unextended sentence of the Uzbek
language.
Methods of the inquiry:
system investigation, oppositive analysis, component analysis.
The results achieved and their novelty:
there given ideas that National idea defines
National grammar and in its place National grammar influence on National idea; it is proved that
19
in the version of traditional syntactic structure of Uzbek unextended sentence has been studied
on the basis of European languages in particular Russian; in the content of reformed mother
tongue the attitude to unextended sentence and portable sentence are defined, in syntactic
structure of the Uzbek portable sentence must be taken as the centre of the sentence and
according to this, its [WPm], [S–P], [WP] types are defined.
Practical value:
the results of research can be used in writing of the textbooks and
manuals, carrying out the special courses on syntax of the Uzbek language, creation of
theoretical and academic grammar.
Degree of embed and economic effectivity:
the results of research have been reflected in
the chapter "Syntax" of the manual «Modern Literary Uzbek Language» (staff of authors. –Т.,
UzMU, 2006), in «The Collection of Exercises on Modern Literary Uzbek Language» (–Т.,
2006).
Sphere of usage:
materials of the dissertation can be used during carrying out the
theoretical and practical lessons on themes «Sentence», «Simple sentence», «Complex
sentence», «Simple unextended sentence» in the department «Syntax» of the course «Modern
literary Uzbek Language» on the department of Philology at the Universities and Institutes.
