The State System of the Western Turkic qaghanate

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ

АБУ РАЙҲОН БЕРУНИЙ НОМИДАГИ

ШАРҚШУНОСЛИК ИНСТИТУТИ

Қўлѐзма ҳуқуқида

УДК 94(575)

БОБОЁРОВ ҒАЙБУЛЛА БОЛЛИЕВИЧ

ҒАРБИЙ ТУРК ХОҚОНЛИГИНИНГ

ДАВЛАТ ТУЗУМИ

Ихтисослик: 07.00.03 – Умумий тарих

Тарих фанлари доктори илмий даражасини

олиш учун ѐзилган диссертация

АВТОРЕФЕРАТИ

Тошкент – 2012

2

Иш Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Абу Райҳон Беруний номидаги
Шарқшунослик институтида бажарилган

Илмий маслаҳатчи

: – тарих фанлари доктори

Исҳоқов Мирсодиқ Мирсултонович

Расмий оппонентлар

: – тарих фанлари доктори

Аҳмедов Ашраф

– тарих фанлари доктори

Сулайманов Рустам Ҳамидович

–

тарих фанлари доктори

Агзамова Гулчеҳра Азизовна

Етакчи ташкилот

: Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети

Ҳимоя

Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Абу Райҳон Беруний

номидаги Шарқшунослик институти ҳузуридаги Д 015.14.01 рақамли Ихтисослашган

кенгашнинг 2012 йил

–––––––––

ойининг

–––

куни соат

–––

да ўтадиган мажлисида бўлади

(манзил: 100170, Тошкент шаҳри, Мирзо Улуғбек кўчаси, 81-уй. Тел.: 262-54-61. e-mail:

beruni1@uznet.net

).

Диссертация билан Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг Асосий

кутубхонасида танишиш мумкин (манзил: 100170, Тошкент шаҳри И. Мўминов кўчаси,
13-уй).

Автореферат 2012 йил

––––––––––

ойининг

––––

кунида тарқатилди.

Ихтисослашган кенгаш

илмий котиби

т.ф.н. Н.И. Тошов

3

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ

Мавзунинг долзарблиги.

Ўзбекистоннинг истиқлоли ўтмиш тарихимиз, жумладан,

халқимизнинг давлатчилик анъаналари ва этник тарихини манбалар асосида чуқур ва
мукаммал ѐритиш учун кенг имконият яратди.

Халқимизнинг ўз тарихи ва миллий қадриятларини ўрганишга бўлган эҳтиѐжидан

келиб чиқиб, аждодларимиздан мерос турли моддий­маънавий ѐдгорликларни тадқиқ

этиш ишлари қўллаб­қувватланмоқда. Республика раҳбарияти бу борада ташаббускорлик
кўрсатиб, тарихчи, археолог ва шарқшунос олимлар олдига халқимизнинг қадим

тарихини қайтадан, ҳаққоний равишда яратиш вазифасини қўйди

1

. Хусусан, Ўзбекистон

Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 27 июлда «ЎзР ФА Тарих институти

фаолиятини такомиллаштириш тўғрисида»ги қарори эълон қилинди. 1998 йил 11
августда бўлиб ўтган академик Яҳѐ Ғуломов номидаги «Ўзбек давлатчилиги тарихини

ўрганиш» Республика илмий семинарида тайѐрланган «Ўзбек халқи давлатчилиги тарихи
концепцияси» лойиҳасида эса Турк хоқонлиги даврига алоҳида эътибор қаратилди

2

.

Буюк Турк хоқонлигининг таркибий бир қисми бўлмиш Ғарбий Турк хоқонлиги

Марказий Осиѐ халқлари, жумладан, ўзбек халқи давлатчилиги тарихида муҳим ўрин

эгаллайди. Қарийб икки юз йил мобайнида Ғарбий Олтойдан то Қора денгизнинг

шимолигача, Волга – Урал бўйларидан то Шимолий Ҳиндистонгача бўлган ҳудудда ўз
ҳокимиятини ўрнатган ушбу хоқонлик таркибига Сирдарѐ – Амударѐ оралиғидаги Чоч,

Фарғона, Уструшона, Суғд, Бухоро, Тўхористон ва Хоразм каби воҳа ҳукмдорликлари
кирган бўлиб, мазкур воҳаларнинг аксарияти географик жиҳатдан, асосан, бугунги

Ўзбекистон ҳудудига тўғри келади. Аввало, бу даврда давлатчилик жараѐнлари айнан
Ғарбий Турк хоқонлиги фаолияти билан боғлиқ ҳолда кечган, хоқонлик бошқарувига хос

давлатчилик анъаналари эса минтақада барпо этилган бир қатор давлатлар учун тамал
тоши бўлиб хизмат қилган. Шу жиҳатдан олганда, хоқонликнинг давлат тузумини

ўрганиш халқимиз давлатчилиги тарихини ѐритишда муҳим аҳамият касб этади.

Ғарбий Турк хоқонлигининг қароргоҳларидан бири Чоч воҳасида жойлашган,

хоқонликнинг илк танга-пуллари, асосан, айнан ушбу воҳада, қисман эса Фарғона
водийсида зарб қилдирилган. Бу эса хоқонлик тарихини Ўзбекистон ҳудудидаги

давлатчилик нуқтаи назаридан чуқурроқ ўрганишни тақозо этади.

Марказий Осиѐ халқлари ўзаро яқинлашув, чуқур интеграциялашув жараѐнларини

бошдан кечириш билан биргаликда‚ ўз давлатчилик анъаналарини янада

мукаммаллаштиришга интилаѐтган бир паллада, мазкур минтақанинг барча ҳудудларини
ўзида бирлаштирган Ғарбий Турк хоқонлигининг давлат тузуми ва қадимги туркий

давлатчилик тарихини ѐритиш долзарб масалалардан биридир.

Муаммонинг ўрганилиш даражаси.

“Ғарбий Турк хоқонлиги” атамаси

тарихшуносликка ХIХ аср охири – ХХ аср бошларида кириб келган. Буюк Турк
хоқонлигининг ғарбий қисмига нисбатан ишлатилган мазкур атама остида, асосан,

иккита туркий сулола – Ашина хонадони (568-740) ва Тургаш хоқонлиги (699-766)
тушунилади. Бироқ кейинги тадқиқотлар Тургаш хоқонлигига алоҳида бир давлат

уюшмаси сифатида қаралиши лозимлиги, шунингдек, Ашина хонадонининг бошқарув

1

Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Тошкент: Ўзбекистон, 1998. – Б. 29­30.

2

“Ўзбек халқи давлатчилиги тарихи концепцияси” // Ўзбекистон тарихи. – Тошкент, 1999.

‒

№1.

‒

Б. 31­34.

4

йиллари шу пайтгача қабул қилинган санадан анча фарқли бўлгани, яъни 568-740
йилларга тўғри келишини кўрсатмоқда.

Дунѐ тарихшунослигида Ғарбий Турк хоқонлиги тарихи бўйича чуқур тадқиқотлар

кам. Тадқиқотларнинг аксариятида асосий эътибор Мўғулистон, Жанубий Сибир ва
Шимолий Хитойда ҳукм сурган Шарқий Турк хоқонлиги (552-630; 682-744)га

қаратилган. Фақатгина баъзи тадқиқотларда Ғарбий хоқонлик тарихининг айрим
масалаларига тўхталиб ўтилганига гувоҳ бўлиш мумкин.

Муаммонинг ўрганилишига махсус параграф ажратилгани

3

боис, бу ерда мавзунинг

тарихшунослигига доир фақат қуйидаги хулосалар билан чекланамиз:

- Ғарбий Турк хоқонлиги тарихи, хусусан, унинг давлат тузуми тарихи шу пайтгача

алоҳида махсус ўрганилмаган; бу масалага доир билдирилган фикрларнинг аксариятида

ўзаро номутаносиблик кўзга ташланади ва уларда изчиллик етишмайди;

- Хоқонлик тарихи‚ жумладан‚ унинг давлат тузуми акс этган барча тиллардаги

маълумотлар жамланиб, қиѐсий тадқиқотлар олиб борилмаган.

Диссертация мавзусининг илмий тадқиқот ишлари режаси билан боғлиқлиги.

Диссертация мавзуси Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Абу Райҳон Беруний
номидаги Шарқшунослик институтининг умумий тарихни ўрганишга оид комплекс

тадқиқотлар иш режасига киритилган. Диссертация ФА-A3-Г045 рақамли “Илк ўрта

асрларда Ўзбекистон ҳудудидаги давлатчилик ва унинг манбашунослиги масалалари”
мавзусидаги амалий лойиҳа доирасида бажарилди.

Тадқиқотнинг мақсад ва вазифалари.

Ишнинг мақсади Ғарбий Турк хоқонлиги

давлат тузумини тадқиқ этишдан иборат. Шундан келиб чиққан ҳолда, қуйидаги

вазифалар белгиланди:

- Хоқонликнинг давлатчилик тарихига оид манба ва тадқиқотлар билан танишиб

чиқиш ва уларни таҳлил қилиш;

- “давлат”, “давлатчилик” ва “давлат тузуми” тушунчаларининг марказий осиѐлик

қадимий этнослар давлатчилигида қай даражада акс этганлигига тўхталиб ўтиш;

- Турк хоқонлиги ташкил топиши арафасида Марказий Осиѐдаги этносиѐсий

аҳволга назар ташлаш, хоқонликда Шарқий ва Ғарбий қанотлар тизимининг пайдо
бўлиши ва Ғарбий қанотнинг хоқонликка айланиш жараѐнларини ѐритиш;

- Ғарбий Турк хоқонлигининг давлатчилик хусусиятлари: давлат тузуми, бошқарув

шакллари, мафкуравий асоси, бошқарувда қўлланилган усул ва воситалар, анъанавийлик
ва ворисийлик, ўзлашмалар ва янги тартиблар, ҳокимият рамзлари ва бошқа

жиҳатларининг генезисини таҳлил қилиш;

- Хоқонликнинг

маъмурий-ҳудудий тузилиши, бошқарув марказлари - қароргоҳлар,

марказий ва тобе (вассал) бошқарувлар, олий ҳокимият ва қанотлар тизими, вассаллар
бошқарувида қўлланилган усул ва воситаларни ѐритиш;

- Хоқонлик бошқарувида қўлланилган унвон ва лавозимлар, уларнинг функциялари ва

генезиси каби масалаларни тадқиқ этиш;

- Хоқонликдаги ҳарбий иш, қўшин таркиби ва мудофаа тизимига тўхталиш;

- хоқонликнинг ижтимоий-иқтисодий ҳаѐти ва солиқлар тизимини очиб бериш.

Тадқиқотнинг объекти

ва предмети.

VI–VIII асрларда Марказий Осиѐдаги

давлатчилик тарихи тадқиқот объекти, предмети эса Ғарбий Турк хоқонлигининг давлат

3

Бу ҳақда авторефератнинг I Боб. 2-параграф. “Хоқонлик тарихига доир тадқиқотлар” бўлимида тўхталиб ўтилди.

5

тузуми ва унинг ўзига хос хусусиятлари, бошқарув шакллари, марказий ҳокимият ва тобе
ҳукмдорликларни бошқаришда қўлланилган усул ва воситалардир.

Тадқиқотнинг даврий чегараси.

Ғарбий Турк хоқонлиги 568-740 йиллар орасида

ҳукм сурган давлат бўлганлиги учун тадқиқотнинг даврий чегараси VI–VIII асрлар билан
белгиланади.

Тадқиқотнинг ҳудудий чегараси.

Ғарбий Турк хоқонлиги Марказий Осиѐ ва унга

туташ ҳудудларни қамраб олганлиги боис, тадқиқотнинг ҳудудий чегараси Евроосиѐнинг

марказий ҳудудлари билан белгиланади.

Тадқиқотнинг манбавий асоси.

VI–VIII асрларга оид қадимги турк, хитой, суғдий,

бақтрий, паҳлавий, юнон, арман, сурѐний, араб, форс, тибет тилларидаги ѐзма манбалар
ва археологик (асосан, нумизматик ва эпиграфик) материаллардан фойдаланилди.

Манбаларга махсус параграф ажратилгани

4

боис, бу ерда манбаларнинг мавзуга доир қай

даражада маълумотлар акс эттирганини қуйидагича қисқача тавсифлашни лозим топдик:

- қадимги турк битиктошлари (VII–VIII асрлар) бирламчи маълумотлар сифатида

хоқонлик давлат тузумининг ўзига хос жиҳатларини ўзида акс эттирган

5

; хитой

йилномаларида (VI–Х асрлар) хоқонликнинг сиѐсий тарихи, шаклланиш жараѐнлари,
бошқарувда қўлланилган унвон ва атамаларга доир бирламчи маълумотлар ўрин олган

6

;

суғдий тилли битиктош, ҳужжат ва нумизматик материалларда хоқонликка доир айрим

маълумотлар сақланиб қолган

7

, айниқса, тангаларда ҳокимият рамзлари, айрим турк

хоқонлари исми ва унвонларининг учраши диққатга сазовордир (VI–VIII асрлар);

бақтрий тилидаги ҳужжатлар (VII–VIII асрлар) хоқонлик бошқарувига доир баъзи муҳим
маълумотлар акс этган

8

; юнон, сурѐний ва арман манбаларида (VII–VIII асрлар) Турк

хоқонлиги – Византия алоқалари ҳамда хоқонликнинг Шимолий Кавказдаги фаолиятига
доир маълумотлар мавжуд

9

; тибет тилидаги манбаларда (VIII–IX асрлар) хоқонлик ва

4

Бу ҳақда авторефератнинг I Боб. 1-параграф. “Ёзма манбалар ва археологик материаллар” бўлимида тўхталиб ўтилди.

5

Thomsen V. Orhon ve Yenisey yazıtlarının ilk çözümü. İlk Bildiri. Çözülmüş Orhun yazıtları (Türkçe terc. V. Köken). – Ankara: ТТК, 1993;

Радлов В.В., Мелиоранский П.М. Древнетюркские памятники в Кошо­Цайдаме. – СПб., 1897; Бартольд В.В. Новые исследования
об орхонских надписях // Сочинения. – Т. V. – М.: Вост. лит., 1968; Бернштам А.Н. Социально­экономический строй орхоно-
енисейских тюрок VII­VIII вв. Восточно­тюрксий каганат и киргизы. – М.­Л.: Изд-во АН СССР, 1946; Кляшторний С.Г.
Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. – М.: Наука, 1964; Малов С.Э. Памятники
древнетюркской письменности. – М­Л.: Изд-во АН СССР, 1951; Orkun H.N. Eski Türk Yazıtları. – Ankara: ТТК, 1986; Айдаров Г.
Язык орхонского памятника Бильге­кагане. – Алма-Ата: Наука, 1966; Абдураҳмонов Ғ., Рустамов А. Қадимги туркий тил. – Т:
Ўқитувчи, 1982.

6

Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в древние времена. Т. I­III. – М­Л.: Изд. АН СССР, 1950;

Кюнер Н.В. Китайские известия о народах Южной Сибири, Центральной Азии и Дальнего Востока. – М.: Вост. лит., 1961;
Материалы по истории древних кочевых народов группы дунху / Введение, перевод и комментарии В.С. Таскина. – М.: Наука,
1984; Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. – Алматы: Дайк-пресс, 2002; Chavannes E. Documents sur les Tou­Kiue
(Turks) occidentaux. – SPbg., 1903; Liu Mau-Tsai. Die chinesischen Nachrichten zur Geschihte der Ost­Türken (T‟u­küe). I­II. – Wiesbaden
1958; Taşağıl A. Gök­Türkler. Cilt I–III. – Ankara, 1999, 2003, 2004; Togan İ., Kara G., Baysal C. Çin kaynaklarında Türkler. Eski T‟ang
Tarihi. – Ankara: ТТК, 2006; Хўжаев А., Хўжаев К. Қадимги манбаларда халқимиз ўтмиши. – Тошкент: Маънавият, 2001.

7

Кляшторный С.Г., Лившиц В.А. Согдийская надпись из Бугута // Страны и народы Востока.

‒

Москва, 1971.

‒

Вып. Х.

‒

C.

121­146; Согдийские документы с горы Муг. Чтение. Перевод. Комментарий. Вып. 2. Юридические документы и письма. Чтение,
перевод и коммент. В.А.Лившица.

‒

М.: Вост. лит., 1962; Лившиц В.А. Согдийская эпиграфика Средней Азии и Семиречья.

‒

СПб.:

Фил. фак. СПбГУ, 2008; Смирнова О.И. Сводний каталог согдийских монет.

‒

М.: Наука, 1981; Ртвеладзе Э.В. История и

нумизматика Чача (вторая половина III – середина VIII в. н.э.).

‒

Ташкент, 2006; Исҳоқов М. Унутилган подшоликдан хатлар.

‒

Тошкент: Фан, 1992; Баратова Л.С. Древнетюркские монеты Средней Азии VI

‒

Х вв. (типология, иконография, историческая

интерпретация): Дис. ... канд. ист. наук.

‒

Ташкент, ИААНРУз, 1995; Шагалов В.Д., Кузнецов А.В. Каталог монет Чача III–VIII вв.

‒

Т.: Фан, 2006.

8

Sims-Williams N. Bactrian Documents from Northern Afghanistan. I: Legal and Economic Documents.

‒

Oxford Univ. Press, 2000.

9

Пигулевская Н.В. Сирийские источники по истории народов СССР.

‒

М.­Л.: Изд­во АН СССР, 1941; Тер­Мкртчян Л.Х.

Армянские источники о Средней Азии V

‒

VII вв.

‒

М.: Наука. 1979;; Тер­Мкртичян Л.Х. Армянские источники о Средней Азии

V­VII вв. – М.: Наука, 1979.

6

Тибет империяси алоқаларига доир маълумотлар учрайди

10

; араб ва форс тилидаги

асарларда (VIII–X асрлар) турк хоқонлари ва воҳа ҳукмдорликларининг араб истилосига

қарши кураши хусусида баъзи маълумотлар ўрин олган

11

ва ҳ.к.

Тадқиқотнинг назарий-услубий асоси

ни билишнинг диалектик усули,

тафаккурнинг умумбашарий тамойиллари, миллий мустақиллик

ғояси, шунингдек,

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1996 йил 16 декабрдаги
«Ўзбекистоннинг янги тарихини яратиш ҳақида»ги ва 1998 йил 23 июндаги «ЎзР ФА

Тарих институти фаолиятини такомиллаштириш тўғрисида»ги қарорларида баѐн
қилинган тарихий ҳақиқатни ѐритишда холислик ва ҳаққонийликка амал қилиш каби

усуллар

тадқиқотнинг назарий-услубий асосини ташкил этди. Шунингдек, тадқиқотни

амалга оширишда замонавий тарихий тадқиқот усуллари, тизимли ѐндашув ва тизимли

таҳлил, тадрижийлик, объективлик, тарихий-қиѐсий, даврий-муаммовий ва ретреоспектив
таҳлилга таянилди.

Шу билан биргаликда, бугунги кунда дунѐ фанида қабул қилинган тадқиқот

усуллари ва ѐндашувлардан ҳамда тарихий тадқиқотлар бўйича дунѐ олимлари

томонидан қўлга киритилаѐтган ютуқ ва янгиликлардан фойдаланишга ҳаракат қилинди.

Тадқиқотнинг илмий фарази

. Диссертация ишида замонавий тадқиқот

ѐндашувларига асосланган ҳолда умумжаҳон тарихий жараѐнлари доирасида Ғарбий

Турк хоқонлиги бошқарув тузумининг концептуал масалалари қараб чиқилади.

Тадқиқот вазифаларининг амалга оширилиши Марказий Осиѐ тарихида мавжуд

бўлган туркий ва ғайритуркий давлат уюшмаларининг давлатчилик анъаналари ва
бошқарув тузумини тадқиқ этишда муайян даражада хизмат қилади.

Ҳимояга олиб чиқилаѐтган асосий ҳолатлар қуйидагилардан иборат

:

- 568-740 йиллар ораcида Марказий Осиѐнинг катта бир қисми ва унга туташ

ҳудудларда ҳукмронлик қилган Ғарбий Турк хоқонлиги ўз шаклига кўра империя
характерида бўлиб, Еттисувдаги марказий ҳокимият (“давлат улуси / метрополия” – “Ўн

Ўқ/қабила иттифоқи”) ва вассаллар (“давлат улуси”дан ташқаридаги қабила иттифоқлари
ва Шарқий Туркистон, Амударѐ – Сирдарѐ оралиғи, Хуросон, Шимолий Ҳиндистонда

жойлашган воҳа ҳукмдорликлари) бошқарувидан иборат эди;

­ Ғарбий хоқонлик давлат сифатида

Ябғулик

,

Ябғу­хоқонлик

ва

Хоқонлик

каби уч

босқични босиб ўтган. Дастлаб у Шарқий Турк хоқонлигининг Ғарбий қаноти сифатида

шарқдаги марказий ҳокимиятга бўйсунган. Сўнгги босқичда эса у хоқонлик мавқеига
эришиб, тўла мустақил давлатга айланган. 657­740 йиллар оралиғида эса Хитойдаги Тан

сулоласи устунлигини тан олган;

­ Хоқонлик вассал ҳукмдорликларнинг аксариятида маҳаллий сулолалар

бошқарувига рухсат бериб, уларни ўз вакиллари

тудун

­ ноиблар воситасида назорат

қилган бўлса­да, вазият тақозо этганида, баъзи воҳа ҳукмдорликлари бошқарувига

бевосита Ашина хонадони аъзоларини тайинлаган;

10

Bacot J. Reconnaissance en haute asie septentrionale par cinq envoyes ouigours au VIII

e

siècle // Journal Asiatique. – Paris, 1956.

‒

T. 264.

‒

P. 137-153; Абдуҳолиқ Абдурасул ўғли. Туркий халқлар тарихига оид бир тибетча ҳужжат // Ўзбекистонда ижтимоий фанлар.

‒

Тошкент, 1997.

‒

№6.

‒

Б. 72-77.

11

История ат-Табари. Избранние отрывки / Пер. с араб. В.И. Беляева. Допол. к переводу О.Г. Большакова и А.Б. Халидова. –

Тaшкент: Фан, 1987; Наршахий, Абу Бакр. Бухоро тарихи. Форсчадан А. Расулев таржимаси.

‒

Тошкент: Фан, 1966; Бируни.

Памятники минувших поколений / Пер. с араб. и прим. М.А. Cалье // Бируни. Избранные произведения. Т. 1.

‒

Ташкент: АН Уз

ССР, 1957.

7

­ Ғарбий Турк хоқонлигининг асосий бошқарув маркази Еттисувдаги Суяб шаҳри

бўлиши баробарида, Беш-балиқ ва Эк­тоғ (Шарқий Туркистон), Минг-булоқ, Жабғукат

(Чоч) турли даврларда хоқонликнинг қароргоҳлари вазифасини ўтаган;

-

Хоқонликнинг унвонлар тизими мураккаб бўлиб, 40 га яқин унвон ва 50 дан отриқ

эпитетлар қўлланилган. Уларнинг аксарияти хоқонлик томонидан махсус

шакллантирилган бўлиб, кўпчилиги туркий тил негизига эга;

­ Хоқонликнинг ҳарбий кучи Ашина хонадони ва унга иттифоқчи қабилалар

ҳамкорлигига таянган бўлиб, қўшин ушбу қабилалар жангчиларидан ташкил топган.

Тадқиқотнинг илмий янгилиги.

Мазкур диссертацияда VI–VIII асрларда

Марказий Осиѐда энг йирик сиѐсий кучлардан бири бўлган Ғарбий Турк хоқонлигининг
давлат тузуми илк бор монографик планда тадқиқ қилинмоқда. Мавзу бўйича

қуйидагича муҳим илмий янгиликлар қўлга киритилди:

- Ғарбий Турк хоқонлиги давлат тузумининг ўзига хос жиҳатлари кўрсатиб берилди.

Хусусан, хоқонлик бошқарувига хос “Ўн Ўқ” иттифоқининг генезиси ѐритилиб, унинг ўз
“давлат улуси” бўлгани ҳамда у Шарқий Турк хоқонлиги каби ўнг ва сўл ўлароқ, 2 та

ҳарбий-маъмурий қанотга тақсимланиб бошқарилгани асосида айнан қандай омиллар
ѐтиши аниқланди. “Давлат улуси”нинг марказида бош ҳукмдор (ябғу / ябғу-хоқон /

хоқон) қароргоҳи жой олиб, сўл –

Дулу

ва ўнг –

Нушиби

деб аталувчи, ҳар бири 5 тадан

қабилани ўз ичига олган қанотларга таянилган ҳолда салтанат бошқарилгани ѐритилди;

- Хоқонлик муайян бир империя ўлароқ, давлат тузумида ҳарбийлик устуворлик

қилгани тасдиқланди. Хусусан, у ҳудудий жиҳатдан даштлардаги чорвадор этнослар ва
воҳаларда истиқомат қилувчи зироаткорларни ўз ичига олган бўлиб, асосан, улардан

биринчисига таянилган ҳолда бошқарув ишлари олиб борилганлиги ўз исботини топди;

- Ғарбий хоқонлик Турк хоқонлигининг вориси ўлароқ, ўзидан аввал Марказий

Осиѐнинг шимолий­шарқий қисмида мавжуд чорвадор давлатларга хос давлатчилик
анъаналаридан унумли фойдалангани, айниқса, Жуан­жуан хоқонлиги (402­552)га хос

бир қатор бошқарув анъаналарини ўзлаштириш жараѐнида уларни янада
ривожлантиргани аѐн бўлди;

- Хоқонликда мавжуд унвон ва лавозимлар, уларнинг функцияси, даражаси, келиб

чиқиши масалалари таҳлил қилинди. Жумладан, хоқонликнинг унвонлар тизимида 40 га

яқин унвон ва 50 дан ортиқ эпитетлар мавжуд бўлганлиги ва бу борада муайян бир

иерархик тартибга амал қилинганлиги ўз тасдиғини топди;

- “Хоқонликнинг Ўрта Осиѐ воҳа давлатлари устидаги ҳокимияти номинал васфда

бўлиб, хоқонлар вассаллардан ўлпон олиш билан чекланган, уларнинг ички ишларига
аралашмаган” мазмундаги фикрларнинг бирѐқлама эканлиги, аксинча, вассаллар

бошқарувида ўзига хос усуллардан фойдаланилгани турли тиллардаги ѐзма манбалар ва
нумизматик материаллар асосида исботлаб берилди. Хусусан, Чочда

Тегинлар

(605­750),

Фарғонада Ашина хонадонининг бир тармоғи (630­750), Тўхористонда

Ябғулар

(620­750), Кобулистонда

Тегин-шоҳлар

(630­844) каби туркий сулолаларнинг вужудга

келиши хоқонликнинг воҳалардаги бошқаруви билан алоқалидир. Тўхористон ва
Суғддаги бир қатор майда ҳукмдорликларнинг салмоқли қисмини туркий сулолалар

бошқаргани ҳам айнан хоқонлик бошқаруви билан боғлиқ. Бундан ташқари, хоқонлик
вассал бошқарувчиларнинг ҳар бирига

элтабар

унвонини бериш ва уларнинг назоратига

бирор нафар ноиб –

тудун

юбориш усулини йўлга қўйган бўлиб, бу эса “хоқонликнинг

вассаллар устидан ҳокимияти номигагина” бўлмаганидан дарак беради;

8

- Хоқонлик ва унинг вассаллари бошқаруви масаласида “хоқонлик даврида

Мовароуннаҳр ва Хуросонда бир қатор туркий унвонларнинг учраши – бу муайян бир

тартиб билан боғлиқ бўлмасдан, аксинча, баъзи маҳаллий ҳукмдорларнинг туркий

унвонларга эга бўлиши “давр модаси” билан алоқалидир” мазмундаги қарашлар нотўғри
эканлиги аниқланди. Хоқонликка хос унвонлардан тобе бошқарувчилар ҳар қайсиси ўзи

хоҳлаганини қабул қилмаганлиги, бу борада муайян тартибга амал қилинганлиги
исботланди. Хусусан, вассал воҳа ҳукмдорликлари бошқарувида учрайдиган туркий

унвонлардан ҳар қайсиси хоқонлик иерархиясида қандай қўлланилган бўлса, шу тартибга
асосланган ҳолда даражасига қараб ишлатилган;

- Ғарбий Турк хоқонлигининг ўзига хос танга-пул тизими бўлгани, хоқонлар ўз

номларидан Чоч воҳасида танга зарб қилдирганлиги аниқланди. Тангаларда “жабғу”,

“жабғу-хоқон”, “хоқон” унвонлари ва этносиѐсий ном сифатида “Турк-хоқон” ҳамда
“Тарду хоқон”, “Тун жабғу-хоқон” каби ҳукмдор исмлари, шунингдек, хоқонликка хос

ҳокимият рамзлари ўрин олган бўлиб, улар қадимги турк давлатчилик анъаналарининг
танга зарбида қай даражада ўз аксини топгани ва узвийлик касб этганидан дарак беради;

- Турк хоқонлигининг Шарқий ва Ғарбий хоқонликларга бўлингани борасида

тадқиқотчилар орасида мавжуд қарама-қарши фикрларни бартараф эта оладиган ѐзма ва

нумизматик далиллар аниқланди. Шу асосда I. Шарқий Турк хоқонлиги (552-630)

мавжуд бўлган муддатда Ғарбий Турк хоқонлиги унинг таркибий бир қисми – Ғарбий
қаноти сифатида дастлаб

Ябғулик

(VI аср 60-йиллари – VII аср бошлари), кейинчалик

Ябғу-хоқонлик

(VII аср бошлари – 30-йиллари) мавқеида бўлгани ўз тасдиғини топди. Тан

империяси

Шарқий хоқонликка барҳам бергач (630 й.), Ғарбий қанот

Ябғу-хоқонлик

дан

Хоқонлик

ка айлангани ва 740 йилгача мавжуд бўлгани аѐн бўлди;

Шунингдек, хоқонлик бошқарувнинг мавжуд андозалардан қандай фойдалангани,

ўзлашмалар ва янги татбиқлар, бошқарувда қадимги туркий давлатчилик анъаналарининг
ўрни ва хорижий таъсирлар каби масалалар кўриб чиқилди. Хусусан, хоқонликнинг танга

зарби, иш юритиш ва маҳкамачиликда қадимги турк ѐзуви билан бирга суғдий тил ва
ѐзувдан кенг фойдаланилгани, бошқарув, дипломатик ва тижорий муносабатларда

суғдийлар фаол иштирок этгани яна бир карра тасдиқланди.

Тадқиқотнинг илмий­амалий аҳамияти.

Тадқиқот натижалари Марказий Осиѐ

халқлари ижтимоий-сиѐсий тарихи, айниқса, уларнинг давлатчилик тарихини ўрганишда,

бу борадаги мавжуд муаммоли масалаларни ҳал этишда, шунингдек, уларнинг
давлатчилик анъаналари, бошқарув тизимини тадқиқ қилишда аҳамият касб этади. Ушбу

иш материаллари қадимги туркий унвонларнинг генезиси ва функцияларини
тарихий­этник ва тилшунослик нуқтаи назаридан ўрганувчиларга ѐрдам беради.

Тадқиқот натижалари олий ўқув юртларининг тарих факультетларида ижтимоий-сиѐсий
тарих ва давлатчилик тарихини ўқитишда, дарслик ва қўлланмалар яратишда қўл келади.

Натижаларнинг жорий қилиниши.

Докторлик диссертациясининг материаллари

муаллиф томонидан тайѐрланган ўқув ва иш программалари тузишда фойдаланилган

бўлиб,

Ўзбекистон

Миллий

Университетининг

Ўқув-услубий

кенгашида

Университетнинг тарих факультетида “Ўзбек давлатчилиги тарихи” ҳамда “Нумизматика

ва эпиграфика” курсларини ўқитишда қўлланишга тавсия этилди.

Диссертация материаллари бакалавриат талабалари учун “Ўзбек давлатчилиги

тарихи” фанидан ўқув ва ўқув-услубий қўлланма сифатида киритилди.

9

Ишнинг синовдан ўтганлиги.

Тадқиқотнинг асосий мазмуни ва натижалари

“Ўзбекистон этнологиясининг долзарб масалалари” (Тошкент-Наманган, 2007),

“Тюркское наследие в Евразии VI–VIII вв.” (Астана, 2008), “Узбекского-японского

научное сотрудничество: История и культура Центральной Азии (источники‚ вопросы
методологии)” (Тaшкент, 2009), «Ўзбекистон тарихининг долзарб масалалари: асосий

йўналишлари ва ѐндашувлар» (Тошкент‚ 2010), “Ötüken‟den İstanbul‟a Türkçenin 1290 Yılı
(720-2010) Sempozyumu” (Истанбул, 2010), “The Stages of the Development of Turkic

Culture: the Beginning and the Inscription Era Conference ” (Улан-Батор, 2011) каби бир
қатор республика ва халқаро миқѐсдаги илмий анжуманларда илмий жамоатчиликка

ҳавола қилинди.

Диссертация 2010 йил 1 декабрда ЎзР ФА ШИ “Марказий Осиѐ ва Узоқ

Шарқ халқлари алоқалари” бўлимининг 1-сонли кенгайтирилган йиғилишида ҳамда 2011

йил 27 майда мазкур институт ҳузуридаги Ихтисослашган кенгаш қошидаги Илмий
семинарнинг 2-сонли мажлисида муҳокама қилинган ва ҳимояга тавсия қилинган.

Натижаларнинг нашр этилиши

. Диссертация мавзуси бўйича 3 та монография, 3

та рисола чоп этилган бўлиб, 80 та мақола ва тезис эса илмий журналлар ҳамда илмий

анжуман материаллари тўпламларида нашр қилинди. Шунингдек, “ZiyoNET” интернет
порталида 2 та мақола эълон қилинди.

Тадқиқотнинг тузилиши.

Диссертация Кириш, олтита боб, хулоса, фойдаланилган

манбалар ва адабиѐтлар рўйхати ҳамда иловалардан иборат. Диссертациянинг умумий
ҳажми 347 бет.

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ

Кириш

да тадқиқот мавзусининг долзарблиги, мақсад ва вазифалари, объекти ва

предмети, илмий янгилиги, манбавий асослари, ҳимояга олиб чиқилаѐтган асосий
ҳолатлар, илмий­назарий асослари, апробацияси ва тузилиши акс этган.

Диссертациянинг “

Ғарбий Турк хоқонлигига оид манба ва тадқиқотлар”

номли

1-бобида “Ёзма манбалар ва археологик материаллар” (1.1) ва “Хоқонлик тарихига доир

тадқиқотлар” (1.2) масалалари кўриб чиқилди. Хусусан, 1-параграф

а) “Манбаларнинг

турларига кўра таснифи”

сарлавҳаси остида, асосан, хитой манбалари ва қадимги турк

битиктошлари, сўнгра юнон‚ арман ва сурѐний тилларидаги “

Йилномалар

”

характеридаги ѐзма манбаларга эътибор қаратилди. Хитой йилномалари кенг қамровли
бўлса ҳам‚ улар, асосан, хоқонликнинг марказий ҳудудларидаги сиѐсий жараѐнлар,

хоқонлик ва хитой империялари орасидаги муносабатлар моҳиятини қамраб олгани учун
чекка ҳудудлар - Қора денгиз соҳиллари‚ Шимолий Кавказ ва Хуросондаги

ижтимоий­сиѐсий жараѐнларни ѐритишда бошқа манбаларга мурожаат қилиш зурурияти
туғилади. Битиктошлардаги маълумотлар воқеаларни анча-мунча йилма­йил ѐритган

бўлса ҳам, хоқонликнинг нисбатан кейинги даврларига тўғри келишини айтиб ўтиш
зарур. Бу гуруҳга мансуб бошқа тиллардаги манбалар эса хоқонликнинг маълум бир

даврини қисқа шаклда қамраб олади. “

Саѐҳатномалар

” эса Сюан Цзан (629­645) ва Хой

Чао (726) каби хитой роҳибларининг Марказий Осиѐ ва унга қўшни мамлакатларга

қилган саѐҳатлари қайди‚ византиялик элчилар маълумотларига асосланган юнон
манбалари‚ Уйғур хоқонлиги (745-840) томонидан солиқ йиғими тафтиши ва қўшни

халқлар ҳақида маълумот йиғиш мақсадида юборилган элчилар маълумотлари асосида

10

ѐзилиб, тибет тилидаги таржима нусхаси етиб келган ҳужжат ва ҳ.к.лардир

12

.

“

Ҳужжатлар”

туркумидаги Панч (Суғд) ҳукмдорлигига оид суғдийча Муғ тоғи архиви

ҳужжатлари‚ Тўхористон ва Кобул водийсидан топилган бақтрийча ҳамда Турфонга

тааллуқли хитой ва суғдий тилли ҳужжатлар хоқонлик тарихини ѐритувчи бевосита ва
билвосита маълумотларни ўзида акс эттиради

13

. “

Достон ва эпик асарлар”

эса “Қутадғу

билик”‚ “Ўғузнома” каби асарлардан иборат бўлиб, уларда қадимги туркий давлатчилик
анъаналарига доир лавҳалар учрайди

14

. Шунингдек, хитой йилномаларида акс этган

қадимги туркларнинг яратилиш афсоналарига алоқадор лавҳалар ҳам хоқонликнинг
давлат сифатида пайдо бўлиши масалаларини ѐритишда муҳим аҳамиятга эга.

“

Лингвистик манбалар”

моҳиятидаги қадимги туркча Ўрхун­Енисей битиктошлари,

Маҳмуд Кошғарийнинг “Девону луғотит турк” (XI аср) асари хоқонлик давридаги

бошқарувига хос атамаларни ѐритишда катта ўрин тутади

15

.

1-параграфнинг

б) “Манба муаллифларининг этно­сиѐсий мансублигига кўра

таснифи”

деб номланган 2-бўлимида эса Буғут (Мўғулистон; 588 й.), Или (Шарқий

Туркистон; 599 й.) каби

суғдий

тилли ва 690­730 йиллар орасида яратилган Онгин‚

Тунюқуқ‚ Кул Тегин‚ Билга хоқон‚ Муюнчўр‚ Терхин каби

қадимги туркий

тилли

битиктошлар хоқонлик тарихининг маълум бир даврларини, “Бэй ши” (630­йй.)‚ “Суй

шу” (630­йй.) ва “Тан шу” (Х аср) сингари

хитой

йилномалари хоқонлик тарихининг

деярли бутун даврини қамраб олган бўлса,

суғдий

ва

бақтрий

тилидаги ҳужжатлардан 10

га яқинида хоқонликка дахлдор унвон, атама каби давлатчиликка оид маълумотлар

учрайди

16

. Хоқонлик томонидан Кавказнинг эгалланишини акс эттирувчи Менандр (VI

аср)‚ Феофан (VII аср)‚ Феофиликат Симокатта (VII аср) каби

византия (юнон)

муаллифлари асарлари, уларни тўлдирувчи моҳиятдаги ўз асарларини VII асрда ѐзган
Себеос, Анания Ширакаци, Моисей Каланкаваци, Моисей Хоренаци (VIII аср) каби

арман

муаллифлари, хоқонликнинг ғарбдаги фаолиятини ѐритувчи

сурѐний

, хоқонлик ва

Тибет алоқаларини акс эттирган

тибет

ва хоқонлик тарихининг баъзи қирраларини,

хусусан, унвонлар тизимини ѐритишда ѐрдам берадиган

паҳлавий

(ўрта форс)‚

ҳинд

‚

сак(?)­хўтан

‚

грузин

‚

араб

ва

форс

каби тиллардаги маълумотлар ҳам жалб этилди

17

.

1-параграфнинг

в) “Манбаларнинг яратилган даврига кўра таснифи”

бўлимида

эса юқорида келтириб ўтилган ѐзма манбаларнинг ѐзилган даврига кўра хоқонлик

тарихини қанчалик даражада ѐритиши, уларнинг ишончлилик даражаси, бирламчи ѐки

аксинча маълумотларга эгалиги кўриб чиқилди. Шу параграфнинг

г) “Археологик

12

Бернштам А.Н. Тюрки и Средняя Азия в описании Хой Чао (726) // Вестник древней истории.

‒

Москва, 1952.

‒

№ 1.

‒

С.

187­195; Александрова Н.В. Путь и текст: китайские паломники в Индии. – М.: Вост. лит., 2008; Чичуров И.С. Византийские
исторические сочинения: “Хронография” Феофана, “Бреварий” Никофора. Тексты, перевод, комментарий.

‒

М.: Наука, 1980; Bacot

J. Reconnaissance en haute asie septentrionale par cinq envoyes ouigours au VIII

e

siècle ...

‒

P. 137-153.

13

Согдийские документы .. – II. – С. 78-84, 116-118, 139-140; Sims-Williams N. Bactrian Documents ...

‒

Р. 74‚ 82‚ 88, 94-95; Vaissière E.

de la. Sogdian traders: a history. Translated by J. Ward.

‒

Leiden: Brill‚ 2005.

‒

Р. 169.

14

Togan A. Zeki Velidi. Oğuz Destanı.

‒

İstanbul, 1972; Короглы Х. Огузский героический эпос.

‒

М.: Наука, 1976.

15

Orkun H.N. Eski Türk Yazıtları.

‒

Ankara: ТТК, 1986; Абдураҳмонов Ғ., Рустамов А. Қадимги туркий тил.

‒

Тошкент: Ўқитувчи,

1982; Кошғарий Маҳмуд. Девону-луғот ит-турк / Тарж. ва нашрга тайѐрловчи С.М. Муталлибов. 3 томлик. – Тошкент: Фан, 1960-
1963.

16

Ôsawa T. Aspect of the Relationship Between the Ancient Turks and the Sogdians – Based on a Stone Statue with a Sogdian Inscription in

Xinjiang // Ērān und Unērān. Studies Presented to B.I. Maršak on the Occasion of His 70

th

Birthday.

‒

Venezia, 2006.

‒

P. 471-504.

17

Müller F.W.K. Ein Doppleblatt aus einem manichäischen Hymnenbuch (Mahrnāmag). Abhandlungen der Preussischen Akademie der

Wissenschaften, 1912. – Nr. 5. – P. 3-40; Moravcsik G. Byzantinoturcica. II.

‒

Berlin: Akademie-Verlag, 1958; Kalankatlı M. Alban Tarihi.

Türkçeye çeviren Y. Gedikli.

‒

İstanbul: Selenge, 2006; Beckwith I.C. The Tibetan Empire in Central Asia.

‒

Princeton: Princeton University

Press.

‒

1993.

‒

P. 203-210; Bailey H.W. A Khotanese text concerning the Turks in Kantsou // Asia Major.

‒

London, 1964­1965.

‒

Vol. I.

‒

P.

28-52; Moğolistan‟daki Türk Anıtları Projesi Albümü. Hazırlayanlar: O.F. Sertkaya‚ C. Alyılmaz‚ T. Battulga.

‒

Ankara: TTK, 2001.

11

материаллар”

бўлимида эса балбал (тош ҳайкал)лар‚ қоялар‚ металл ва сопол буюмлар

ҳамда бошқа ашѐлар сиртига ѐзилган битикларга эътибор қаратилди. Узоқ Шарқ

(Байкал)дан Дунай (Шарқий Европа)гача бўлган кенг ҳудудда тарқалган

эпиграфик

ѐдгорликлар

, Чоч ва Фарғона водийсининг асосан суғдий, қисман эса қадимги турк-рун

ѐзувли

жабғу

‚

жабғу­хоқон

‚

хоқон

унвонли тангаларидан иборат

нумизматик

материаллар

ва Афросиѐб (Самарқанд)‚ Тавкатепа (Жанубий Ўзбекистон)‚ Панжикент‚

Шаҳристон (Тожикистон) ҳамда Фундуқистон (Бомиѐн) каби бир қатор қадимий шаҳар

харобалари, сарой ва шунга ўхшаш иншоотлар

деворий расмлар

тасвирлари қадимги

туркларга хосдир

18

. Деворий расмлар қаторига Шимолий Хитойдан топилган ва

тадқиқотчилар томонидан Ан­цзя‚ Михо ѐдгорликлари деб юритилаѐтган бир неча қабр
бўртма тасвирларида ҳам хоқонлик давлатчилик анъаналарига хос сюжетлар ўрин

олган

19

. Шунингдек‚ Ғарбий хоқонликнинг марказий ҳудудида жойлашган Чу ва Талас

дарѐлари ҳавзасидаги Жайсан‚ Мерке каби мавзеларда яқин йилларда олиб борилган

археологик қазишмалар натижасида бир неча ўнлаб балбаллар‚ қоя расмлари топилган
бўлиб‚ улар орасида амалдор ва жангчи ҳайкаллари ҳамда бошқа тасвирлар учрайди

20

.

Деворий расмлар ва бошқа тасвирий санъат асарларида асосан хоқонликнинг
бошқарувчи тоифаси акс этган бўлиб, улар аслзодаларнинг кийиниш тарзи ва урф-

одатлари бўйича муайян тасаввур ҳосил қилиш имконини беради.

1-бобнинг “

Хоқонлик тарихига доир тадқиқотлар”

номли 2-параграфида эса

Ғарбий Турк хоқонлиги тарихининг ўрганилиш даражаси кўриб чиқилди. Хоқонликнинг

ижтимоий-сиѐсий тарихига доир илк тадқиқот француз шарқшуноси Э. Шаванн
томонидан амалга оширилган бўлиб, унинг 1903 йилда нашр қилинган “Ғарбий

туркларга доир ҳужжатлар” номли асари

21

орадан бир асрдан ортиқроқ вақт ўтганига

қарамай, тадқиқотчилар учун ҳалигача қимматли асар бўлиб қолмоқда. Бу масалада В.В.

Бартольд томонидан амалга оширилган бир қатор тадқиқотлар ҳам муҳим

22

. Улардан

кейин хоқонлик тарихини нисбатан изчил равишда ўрганган тадқиқотчилар орасида Л.Н.

Гумилев ва С.Г. Кляшторныйнинг ишлари диққатга сазовордир. Жумладан, Л.Н.
Гумилев ўзининг “Қадимги турклар” номли монографиясида Ғабий Турк хоқонлиги

сиѐсий тарихини махсус ѐритган

23

. С.Г. Кляшторный эса хоқонлик тарихини, асосан,

Шарқий Турк хоқонлиги мисолида ѐритган бўлиб, Ғарбий хоқонликка қисқача

тўхталган

24

. О.И. Смирнова эса ўз тадқиқотларида Суғд ҳукмдорликлари тарихини ѐзма

манбалар ва нумизматик материаллар асосида ѐритиб, хоқонлик ва мазкур
ҳукмдорликлар орасидаги муносабатларга доир муҳим фикрларни ўртага ташлаган

25

.

Россиялик тадқиқотчи В.В. Трепавлов ўз тадқиқотларида Мўғул (Чингизхон)

империясининг давлат тузумини тадқиқ этиш мобайнида хоқонлик тарихига ҳам

18

Babayar G. Köktürk Kağanlığı sikkeleri Katalogu - The Catalogue of coins of Turkic Qaghanate.

‒

Ankara: TİKA, 2007; Альбаум Л.И.

Живопись Афрасиаба.

‒

Ташкент: Фан, 1975; Arzhantseva I., Inevatkina O. Afrasiab wall-paintings revisited: new discovered twenty-five

years old // Royal Naurūz in Samarkand. Edit. Compareti M., de la Vaissière É.

‒

Pisa – Roma, 2006.

‒

Vol. LXXVIII.

‒

P. 185-211.

19

Juliano L.A. Chinese Pictoral Space at the Cultural Crossroads // Ērān und Unērān. Studies Presented to B.I. Maršak on the Occasion of His

70

th

Birthday.

‒

Venezia, 2006.

‒

Р. 293-316.

20

Досымбаева А. Батыс Түрiк қағанаты қазақ даласының мәдени мұрасы.

‒

Алматы, 2007.

21

Chavannes E. Documents sur les Tou-Kiue (Turks) occidentaux / Сборник трудов Орхонской экспедиции. Вып. 6. – СПб., 1903.

22

Бартольд В.В. Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии // Сочинения. Т. V.

‒

М.: Вост. лит., 1968.

‒

С. 284­328.

23

Гумилев Л.Н. Древние тюрки.

‒

М.: Наука, 1967.

‒

С. 210-213.

24

Кляшторный С.Г. Генеалогия и хронология западнотюркских и тюргешских каганов VI–VIII вв. // Из истории дореволюционного

Киргизистана.

‒

Фрунзе: Илим, 1985.

‒

С. 165-168.

25

Смирнова О.И. Очерки из истории Согда.

‒

М.: Наука, 1970.

‒

С. 183-185, 256; Сводный каталог согдийских монет..., – С. 58.

12

мурожаат қилган

26

. С.А. Яценко эса Шимолий Хитойдан топилган ва Ғарбий хоқонликка

алоқадор қабртош тасвирлари асосида қадимги туркларнинг кийиниш маданиятини

ѐритиш баробарида хоқонлик тарихининг айрим жиҳатлари, жумладан, суғдий ва

туркийлар орасидаги муносабатларга тўхталган

27

. Хоқонлик тарихи бўйича Европада

амалга оширилган тадқиқотларда ҳам Ғарбий хоқонлик тарихи у ѐки бу даражада

ѐритилганига гувоҳ бўламиз. Жумладан, италиялик турколог А. Бомбачи Ғарбий
хоқонликда қўлланилган унвонларга махсус тўхталган бўлса, хоқонликнинг Шимолий

Ҳиндистон ва Афғонистондаги фаолияти венгриялик олим Я. Харматта томонидан
тадқиқ этилган, М. Добровичнинг ўнлаб мақолаларида эса хоқонлик ва Византия

алоқалари ҳамда хоқонликнинг Шарқий Европадаги фаолиятига доир янги фикрлар
ўртага ташланган

28

. Хоқонликнинг Қора денгиз соҳиллари ва Шимолий Кавказдаги

фаолиятига доир яқин йилларда амалга оширилган муҳим тадқиқотлардан яна бири
украиналик тарихчи А. Комарга тегишлидир

29

. Шунингдек, германиялик тадқиқотчи З.

Штаркнинг хоқонлик тарихига бағишланган махсус мақоласи диққатга сазовордир

30

.

Француз суғдшуноси Э. де ла Вессиернинг тадқиқотларида ҳам хоқонлик тарихининг

бир қатор мавҳум жиҳатлари ѐритилган

31

. Америкалик тадқиқотчилар ҳам Ғарбий Турк

хоқонлиги тарихининг айрим жиҳатларига эътибор қаратган бўлиб, турколог П.Б. Голден

ўз тадқиқотларида хоқонликнинг ижтимоий ҳаѐтини таҳлил қилган, Ж.К. Скэфф эса

унинг ўтроқ халқлар бошқарувида қўллаган усулларига тўхталган

32

.

Япон туркологи Т. Осава суғдий тилли Или битиктошининг Ғарбий турк

хоқонларига тегишли эканини аниқлаб, шу асосда хоқонликнинг ташкил топиш
жараѐнларини ѐритган бўлса, эроншунос Ё. Ютака бақтрий тилли ҳужжатлардаги айрим

атама ва ибораларнинг хоқонликка алоқадорлигини аниқлади

33

. Хитойлик

тадқиқотчилардан Ҳ. Ванг Ғарбий хоқонликка айнан ким томонидан асос солинганига

доир фарқли қарашларни ўртага ташлаган, Ш. Луо эса марказий осиѐликлар, шу
жумладан, қадимги туркларда қўлланилган унвонлар масаласига бағишланган

монографиясида хоқонликка хос айрим унвонларга тўхталади

34

.

Асосий эътиборни Шарқий хоқонликка қаратган туркиялик тарихчилар орасида

А.Н. Курат, Б. Ўгел, Э. Эсин, С. Гўмеч, А. Ташагил, Э. Экрем каби тадқиқотчилар Ғарбий
хоқонликка ҳам қисқача тўхталишган ѐки хитой йилномаларидан таржималар амалга

ошириш мобайнида ушбу хоқонликка доир маълумотларни келтириб ўтишган

35

.

26

Трепавлов В.В. Государственный строй Монгольской империи ХIII в.

‒

М.: Вост. лит., 1993.

27

Яценко С.А. Древние тюрки: костюм на разноцветных изображениях // http://www.formuseum.info

28

Bombaci A. Qui Était Ĵebu Hak‟an ? // Turcica.

‒

Paris, 1970.

‒

Т. 2.

‒

Р. 7-24; Harmatta J., Litvinsky B.A. Toharistan and Gandhara under

Western Turk rule // History of Civilizations of Central Asia.

‒

Paris, 1996.

‒

Vol. 3.

‒

Р. 367-401; Dobrovits M. The

Tölis

and

Tarduš

in Old

Turkic İnscriptions // The Black Master. Essays on Central Eurasia in Honor of G. Kara on His 70

th

Birthday. Ed. by S. Grivelet and others.

‒

Wiesbaden, 2005.

‒

P. 34-42.

29

Комар А. Наследие тюркских каганатов в Восточной Европе // Культурное наследие. – Астана‚ 2009. – № 1. – С. 100­102.

30

Stark S. On Oq Bodun. The Western Türk Qaghanat and the Ashina clan // Archivum Eurasiae Medii Aevi.

‒

Wiesbaden, 2008.

‒

Vol. 15.

‒

P.

159-172.

31

Grenet F., de la Vaissiere E. The last days of Panjikent // Silk Road Art and Archaeology.

‒

Kamakura, 2002.

‒

№ 8.

‒

P. 155-196.

32

Golden P.B. An İntroduction to the History of the Turkiс Peoples.

‒

Wiesbaden, 1992; Skaff K.J. Western Turk Rule of Turkestan‟s Oases in

the Sixth through Eighth Centuries // TURKS.

‒

Ankara, 2002.

‒

T. 2.

‒

Р. 364-372.

33

Osawa T. Batı Göktürk Kağanlığın‟daki Aşinaslı Bir Kağan‟ın Şeceresine ait Bir Kaynak // TÜRKLER.

‒

Ankara, 2002.

‒

Cilt 2.

‒

S. 79-88;

Yoshida Y. On the Origin of the Sogdian Surname Zhaowu and Related Problems // Journal Asiatique. – Paris, 2003.

‒

T. 291.

‒

P. 35-67.

34

Wang H. Apa Qaghan, Founder of the Western Turkish Khanate, the Splitting up of the Turkish Khanate and Formation of the Western

Turkish Khanate // Social Sciences in China. – Peking, 1982.

‒

No. 2; Luo X. Studies on the Titulary of Medieval Inner Asian Peoples.

‒

Peking

University Press, 2009.

35

Kurat A.N. Gök Türk Kaganlığı // Ankara Üniversitesi Dil-Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi. – Ankara 1952. – Cilt X.

‒

S. 3-55; Ögel B.

Doğu Göktürkleri hakkında vesıkalar ve notlar // Belleten. – Ankara: ТТК, 1957.

‒

Cilt XXI.

‒

S. 57­137; Esin E. İslâmiyetten önceki Türk

13

Хоқонлик тарихи бўйича яна ўнлаб тадқиқотлар қўшни республикаларда ҳам олиб

борилган. Жумладан, қозоғистонлик Ю.А. Зуев ўз нашрларида Ғарбий хоқонлик

ҳудудида рўй берган этносиѐсий жараѐнларга эътибор қаратган бўлса, К.М. Байпаков

мазкур хоқонлик тарихини археологик манбалар асосида ѐритган

36

. А. Досымбаеванинг

Чу дарѐси ҳавзаларида олиб борган тадқиқотлари эса айнан Ғарбий хоқонликнинг

моддий ѐдгорликларига қаратилган

37

. К. Торланбаева хоқонликда монийлик динининг

тарқалиши масаласини ѐритган, А. Камалов эса турк-суғд муносабатларини ѐритиши

баробарида Ғарбий хоқонликнинг бошқарув шаклига ҳам қисқача тўхталиб ўтган

38

.

Қирғизистонда ҳам бу борада олиб борилган тадқиқотлар асосан, археологик

қазишмаларга таянилган бўлиб, улар орасида К. Табалдиевнинг ишлари алоҳида ажралиб
туради. У бу даврга оид бир неча ўнлаб балбаллар ва туркий битикларни илм аҳлига

танитди. Т. Жуманалиев хоқонлик бошқарувини марказий осиѐлик кўчманчиларда
сиѐсий ҳокимият доирасида тадқиқ этган

39

. В.Д. Горячева эса турк хоқонликлари даврида

Еттисувдаги шаҳар маданиятига доир махсус тадқиқот эълон қилган.

Ўзбекистонда ҳам хоқонлик тарихига доир бир қатор изланишлар олиб борилган

бўлиб, улар орасида туркологлар Н. Раҳмонов, Ҳ. Дадабоев, Қ. Содиқовларнинг,
тарихчилардан А. Зиѐнинг тадқиқотлари диққатга сазовор

40

. Н. Раҳмонов “Турк

хоқонлиги” номли монографиясида қадимги турклар мифологияси ва давлатчилик

мафкурасига тўхталган бўлса, Ҳ. Дадабоев қадимги турк давлатчилигини ҳарбий
атамалар таҳлили асосида ѐритишга ҳаракат қилган. Қ. Содиқов эса қадимги туркий

битиктошларга бағишланган бир қатор ишларида хоқонликдаги давлат бошқарувининг
айрим жиҳатларига эътибор қаратган. А. Зиѐ эса ўзбек давлатчилигига бағишланган

асарида хоқонликнинг давлат бошқарувига бирмунча тўхталган.

Мамлакатимизда бевосита ва билвосита хоқонлик тарихи бўйича шуғулланувчи

нумизмат ва археолог тадқиқотчилар етишиб чиқди ва улар томонидан илмий
жамоатчиликка кўплаб моддий материаллар танитилди. Жумладан, Л.С. Баратова

“Қадимги турк тангалари” гуруҳини тадқиқ этиш баробарида, бу давр сиѐсий тарихини
ѐритишда ѐрдам берадиган маълумотларни ҳам илм оммасига ҳавола қилган

41

. Э.В.

Ртвеладзе ўз тадқиқотларида Ғарбий турк хоқонлари Чоч воҳасида ўз танга зарбини йўлга
қўйганини кўплаб нумизматик материаллар асосида кўрсатиб берган

42

. А. Маликов эса

мамлакатимиз ҳудудидан топилаѐтган хоқонликка алоқадор моддий ѐдгорликларга

Kültür târîhi ve İslâma Giriş.

‒

İstanbul, 1978; Gömeç S. Kök Türk Tarihi.

‒

Ankara, 1997; Taşağıl A. Gök-Türkler. I. 2. Baskı.

‒

Ankara: TTK,

2003.

36

Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. – Алматы: Дайк-пресс, 2002;

Байпаков К.М. Западно-Тюркский и

Тюргешский каганаты: тюрки и согдийцы‚ степь и города // Известия НАН РК. Серия общест. наук.

‒

Алматы, 2009.

‒

№1.

‒

С. 105-

146.

37

Досымбаева А. Батыс Түрік қағанаты Қазақ даласының мәдени мұрасы.

‒

Алматы, 2007; Торланбаева К.У. Дуальная

организация и система наследования у Восточных тюрок // Shygys.

‒

Алматы, 2004.

‒

№ 1.

‒

С. 29-34.

38

Камалов А.К. Тюрки и иранцы в Танской империи (618-907 гг.): Дис. ... док. ист. наук.

‒

Алматы: ИВРК, 2008.

39

Табалдиев К., Алимов Р. Байыркы түрктөрдун Талас жергесинде табылган жаңы эстеликтери // Турк цивилизациясы жана

мамлекеттик салты.

‒

Бишкек, 2004.

‒

С. 277-294; Джуманалиев Т.Д. Эволюция политической власти кочевников Притяншанья (II

в. до н.э.

‒

XII в.).: Автореф. дисс. ... док. ист. наук.

‒

Бишкек: Киргизский Нац. Универститет, 2005.

‒

С. 15-21; Горячева В.Д.

Городская культура тюркских каганатов на Тянь-шане (середина VI – начало XIII в.).

‒

Бишкек, 2010.

40

Раҳмон Н. Турк хоқонлиги.

‒

Тошкент: Халқ мероси, 1993; Дадабаев Х., Насыров И., Хусанов Н. Проблемы лексики

староузбекского языка. – Ташкент: Фан, 1990.

‒

С. 7-26; Содиқов Қ. Туркий ѐзма ѐдгорликлар тили: адабий тилнинг юзага келиши

ва тикланиши.

‒

Тошкент: Фан, 2006; Зиѐ А. Ўзбек давлатчилиги тарихи.

‒

Тошкент: Шарқ, 2001.

‒

Б. 80­90.

41

Баратова Л.С. Турк хоқонлиги ва унинг Ўрта Осиѐ давлатлари билан ўзаро алоқалари // Ўзбекистон давлатчилиги тарихи

очерклари.

‒

Тошкент: Фан, 2001.

‒

Б. 44-59.

42

Ртвеладзе Э.

История и нумизматика Чача (вторая половина III - середина VIII в. н.э.).

‒

Ташкент, 2006.

14

эътибор қаратган

43

. Хитойшунос А. Хўжаев Чоч ва Самарқанд тарихига доир хитой

йилномаларидаги маълумотларни таҳлил қилиш мобайнида ушбу ҳукмдорликлар ва

хоқонлик орасидаги муносабатлар масаласига ҳам тўхталган

44

. Ўз тадқиқотларида

қадимги турклар тарихининг муаммоли жиҳатларига эътибор қаратган Ш. Камолиддин
хоқонлик тарихининг айрим масалаларини анчагина ѐритган

45

. А. Отахўжаев эса ўз

тадқиқотларида хоқонлик тарихи ва ўша даврга хос омил – турк-суғд муносабатларига
тўхталиб ўтган

46

. М. Хатамова бўлса хоқонликда шаҳарсозлик масалаларини ѐритиш

баробарида қадимги турк давлатчилиги назариясига ҳам эътибор қаратган

47

.

Тадқиқотчиларнинг аксарияти хоқонлик тарихининг у ѐки бу жиҳатларини ѐзма

манбалар ва археологик материаллар орқали бирмунча ѐритиб, унинг давлат бошқаруви
масалаларига кам эътибор беришган. Уларда асосий эътибор хоқонлик тарихининг

муайян бир қисмига қаратилиб, комплекс ўрганилмагани боис, тадқиқот мавзумиз
хоқонлик тарихининг айнан давлатчилик масалалари ва давлат тузумига қаратилмоқда.

Эътироф этиш зарур, мазкур тадқиқотчиларнинг бирортаси хоқонлик тарихининг ушбу
жиҳатларини алоҳида мавзу сифатида танлаб олишмаган.

Диссертациянинг

“Давлат” тушунчаси ва Марказий Осиѐ халқларида

давлатчиликнинг шаклланиши масалалари”

номли 2-бобида “Давлат”,

“давлатчилик” ва “давлат тузуми” тушунчалари ҳамда уларнинг Марказий Осиѐ

халқлари давлатчилигида акс этиши” (2.1) ва “Марказий Осиѐ кўчманчиларида
давлатчиликнинг келиб чиқиши ва унинг ўзига хос хусусиятлари” (2.2) масалалари

тадқиқ қилинди. Ушбу бобнинг 1-параграфида давлатнинг келиб чиқиши бўйича ХIX
аср 2-чи ярми – ХХ аср 1-чи ярмида устувор бўлган давлат - бу эзилувчи синфни

эксплуатация қилувчи синфларнинг бошқарувчи аппарати сифатида қулдорлик жамияти
шароитида келиб чиққан мазмундаги фикрларнинг анча-мунча эътирозларга сабаб

бўлгани ва давлат ер юзининг ҳамма жойида бир хил шарт-шароит остида вужудга
келмагани, унинг пайдо бўлиш жараѐни дунѐнинг турли ҳудудларида табиий-географик

муҳитга боғлиқ ҳолда турлича кечгани ҳақидаги фикрларга тўхталиб ўтилди

48

.

Давлатнинг илк аломатлари жамоат ҳокимиятининг таъсис этилиши ва аҳолининг

ҳудудий белгиларига қараб тақсимланишга ўтиши билан тавсифланиб, ҳозирги
маънодаги “давлат” атамаси XV асрдан бошлаб маълум, илк ўрта асрлардагиларни эса

атиги ҳукмдор ва кўнгилли қўшин томонидан гавдалантирилувчи “давлат ҳокимияти”

деб аташ мумкин

49

. Айнан илк давлатлар учун муқаддаслаштирилган ҳукмдор шахси

давлатни жипслаштирувчи ва бирлаштирувчи сиймо бўлиб хизмат қилган. Ҳукмдор

илоҳлар ва фуқаро орасида “воситачи” ҳисобланиб, ўзининг сакрал хусусияти билан

43

Маликов А. Тюрки в среднеазиатском междуречье в VI

‒

VIII вв. (по археологическим и письменным источникам).: Автореф. дис.

... канд. ист. наук.

‒

Самарканд: ИААНРУз, 2000.

44

Ходжаев А. Сведения о Ташкенте в китайских источниках периода средневековья // O„zbekiston tarixi. – Тошкент, 2009.

‒

№ 4.

‒

С.

38­50; Шу муаллиф. Из истории древних тюрков (сведения древнекитайских источников). – Ташкент: Тафаккур, 2010.

45

Камолиддин Ш.С. Древнетюркская топонимия в Средней Азии. – Ташкент: Шарк, 2006.

46

Отахўжаев А. Илк ўрта асрларда Марказий Осиѐ цивилизациясида турк-суғд муносабатлари.

‒

Тошкент, ART-FLEX, 2010.

47

Хатамова М.М. Турк хоқонларининг Чочдаги қароргоҳлари: Жабғукат ва Хотункат//O„zbekiston tarixi. – Тошкент, 2009.

‒

№1.

‒

С.

3-13.

48

Карнейро Р.Л. Теория происхождения государства // Раннее государство, его альтернативы и аналоги.

‒

Волгаград, 2006.

‒

С. 55-

71.

49

Ушницкий В. Тюркская государственность на крайнем севере // Second international congress on Turkic civilization.

‒

Bishkek,

October 4-6, 2004.

‒

Bishkek, 2005.

‒

C. 138-139; Горский А.А. Дружинное государство // Родина. – Москва, 2002.

‒

№2.

‒

С. 40.

15

жамият барқарорлиги ва ривожини таъминлаган ҳамда тортиқ этиш воситаси билан
ижтимоий муносабатларни ягона тармоққа бирлаштирган

50

.

Маълумки, ер юзидаги дастлабки илк давлатлар, асосан, мил. авв. 3 мингйиллик – 2

мингйиллик ўрталарида “улуғ дарѐлар” ҳавзаларидаги суғоришга мослашган
деҳқончилик ҳудудларида вужудга келган. Жумладан, бу даврда Дижла ва Фрот

дарѐлари ҳавзаларида Шумер, Аккад, Бобил, Нил дарѐси ҳавзасида Миср, Янзци ва
Хуанхэ дарѐлари оралиғида Хитой каби давлат уюшмалари пайдо бўлади

51

. Иккиламчи

давлат уюшмалари эса шаклланган бирламчи давлатлар билан қўшничилик таъсири
остида келиб чиққан

52

. Қадимги илк давлатларга хос хусусиятлардан бир шуки, уларнинг

аксарияти шаҳар-давлатлар босқичини босиб ўтган. Хусусан, қадимги Миср,
Месопотамия ва Юнонистонда дастлаб шаҳар-давлатлар вужудга келиб, кейинчалик

уларнинг бирлаштирилиши асосида том маънодаги давлатлар ташкил топган.

“Давлат тузуми” ва “давлатчилик” тушунчалари қуйидагича таснифга эга:

Давлат тузуми

– бу ҳуқуқ нормалари билан ўрнатилган ва мустаҳкамланган

ижтимоий, иқтисодий ва сиѐсий-ҳуқуқий муносабатлар тизими бўлиб, жамиятшунос ва

тарихчи олимлар давлат тузуми тушунчасига асосан қуйидагиларни киритадилар: 1)
давлат қурилиши масалалари; 2) бошқарувнинг сиѐсий шакли; 3) бошқарувнинг

марказий ва маҳаллий органларининг тузилиши ва ваколати; 4) ҳарбий тузум; 5)

давлатнинг маҳкамачилик тизими

53

.

Давлатчилик

иборасини эса бир қатор тадқиқотчилар ишлатаѐтганидек, бирор

сулолага нисбатан (

мас

. “Турк хоқонлиги давлатчилиги”, “Сомонийлар давлатчилиги” ва

ҳ.к. шаклида) эмас, муайян бир этнос ѐки ижтимоий гуруҳга нисбатан ишлатиш керак

бўлади. Бу тушунча, асосан, давлатнинг қуйидаги жиҳатларини қамрайди: 1) ҳуқуқий
асослари; 2) бошқарув тизими; 3) чегаралар ва маъмурий бўлиниши; 4) қўшин; 5) ички ва

ташқи муносабатлари; 6) товар-пул муносабатлари; 7) солиқ тизими; 8) халқаро мақоми;
9) мулкчилик; 10) маънавий ва ғоявий асослари

54

.

Марказий Осиѐда илк давлатлар ўтроқ аҳоли яшайдиган воҳаларда – дастлаб,

Мурғоб, Амударѐ ва Зарафшон каби дарѐлар ҳавзаларида, кейинроқ эса Сирдарѐ

ҳавзасида вужудга келган. Минтақанинг жануби-ғарбий қисмида, хусусан, Ўзбекистон
ҳудудида илк давлатчилик тизимлари даврий ва шаклий жиҳатдан қуйидагича

босқичларда шаклланган: 1) Бронза даври – мил. авв. II минг йилликнинг ўрталари ва

иккинчи ярми. Унчалик катта бўлмаган деҳқончилик воҳалари асосида (мисол учун,
Шеробод (Сурхон) воҳаси) илк давлатчиликка ўтиш даври; 2) Бронза давридан темир

асрига ўтиш даври – мил. ав. IX–VIII асрлар. Майда давлат уюшмаларининг
ривожланиши ва йирик ҳарбий-сиѐсий уюшмаларнинг вужудга келиши; 3) Илк темир

даври – мил. ав. VII–VI асрлар. Қадимги Парфия, Катта Хоразм ва Қадимги Бақтрия каби
йирик давлат уюшмаларининг пайдо бўлиши

55

.

50

Крадин Н.Н. Кочевые империи: генезис, расцвет, упадок // Восток.

‒

Москва, 2001.

‒

№ 3.

‒

С. 21-32.

51

Авдеев В.И. Қадимги Шарқ тарихи.

‒

Тошкент: Фан, 1950.

‒

Б. 17-23.

52

Крадин Н.Н. Археологические признаки цивилизации // Раннее государство, его альтернативы и аналоги.

‒

Волгаград: Логос,

2006. – С. 143-144.

53

Очерки по истории государственности Узбекистана. Под ред. Д.А. Алимовой, Э.В. Ртвеладзе.

‒

Ташкент: Шарқ, 2001.

‒

С. 6;

Исламов З. Общество. Государство. Право.

‒

Ташкент: Адолат, 2001.

‒

C. 121-181, 248-289.

54

Исламов З. Общество. Государство ... – С. 121-181, 248-289.

55

Сагдуллаев А. ва бошқалар. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиѐти.

‒

Тошкент: Академия, 2000.

‒

Б. 31.

16

Марказий Осиѐ халқлари давлатчилигининг яна бир шакли – бу асосан, минтақанинг

шимоли-шарқий ҳудудларида чорвадор қабилалар томонидан барпо этилган кўчманчи

асосли давлатлардир. Улар ўтроқ шаҳар-давлатлар ѐки воҳа давлатларидан шаклан ва

моҳиятан катта фарқ қилиб, муайян бир қабила томонидан кўплаб чорвадор қабилалар
бўйсундирилган ҳолда барпо этилган. Кейинчалик улар ҳудудий жиҳатдан кенгайиб,

сиѐсий мавқеи ошади ва ўтроқ воҳа ҳукмдорликларини ўз вассалларига айлантирган
империяларга айланишади. Минтақада бу типдаги давлатларнинг пайдо бўлиш даври ҳам

деярли илк темир даврига тўғри келиб, Скиф/Сак (мил. ав. VI–II асрлар)

56

, Хун (мил. ав.

III – мил. II аср.), Қанғ (мил. ав. III – мил. III аср.) давлат уюшмалари бунга мисол бўлади.

Булар қаторига Усун, Юечжи каби сиѐсий уюшмалар ҳам киради.

Давлат билан боғлиқ тушунчалар Марказий Осиѐнинг шимоли­шарқий

ҳудудларида яшаган қадимги этносларда, шу жумладан, қадимги турклар (аниқроғи,
прототурклар)да қай даражада ифодалангани муҳимдир. Битиктошлардан маълум

бўлишича, қадимги туркларда “давлат” маъносида “эл” атамаси ишлатилган

57

.

Хоқонликдаги қабилалар иттифоқи‚ яъни

турк қара қамағ будун

­ “Турк (хоқонлиги)

фуқароси”

буд

(қабила) ва

ўғуш

(уруғ)лардан ташкил топган бўлиб‚ сиѐсий жиҳатдан

“эл”га уюшган эди. Қабила-уруғ уюшмаси (

будун

) ва ҳарбий-маъмурий ташкилот (

эл

)

пухта ва мустаҳкам ижтимоий муносабатлар билан ўзаро бир­бирини тўлдирган.

Қадимги туркларда сиѐсий уюшма сифатидаги

эл

тушунчаси остида давлатни

ташкил этувчи асосий унсурлар;

тўру

– ҳокимият/қонун,

улуш

- мамлакат,

будун

– халқ

тушунилган

58

. Ҳатто, асосий маъноси “давлат” бўлган

эл

атамаси давлатни ташкил

қилувчи ушбу уч унсурнинг ҳар бири билан тенг маъно берувчи синоним сўз сифатида

ҳам қўлланилган

59

. Яъни

эл

ўрни келганда мамлакат ѐки халқ маъносида ҳам ишлатилган.

Бироқ Ўрхун битиктошларида

эл

, асосан, “давлат” маъносида ишлатилиб, халқ

мазмунида доимо

будун

сўзи қўлланилгани кўзга ташланади

60

.

II бобнинг “

Марказий Осиѐ кўчманчиларида давлатнинг келиб чиқиши ва

унинг ўзига хос хусусиятлари

” номли 2-параграфида мил. ав. бир мингйилликнинг

ўрталаридан то сўнгги ўрта асрларгача кечган давр мобайнидаги Марказий Осиѐ

халқлари давлатчилигига назар ташланиб, қуйидагича таснифланди:

1) Евроосиѐ минтақасининг шарқда Мўғулистон даштларидан бошлаб, ғарбда то

Қора денгизгача чўзилган ҳудудларини ўз ичига олувчи шимоли ва шимоли-шарқий

қисмларида нисбатан кўчманчи ҳаѐт тарзи ҳукмрон чорвадор қабилаларни бирлаштирган
давлат уюшмалари. Улар майда ва йирик сиѐсий уюшмалар шаклида бўлиб, биринчиси

ҳар бири ўз қабила бошлиғи (

мас

. бек) томонидан бошқарилган ва ҳали тўлақонли давлат

шаклини олмаган сиѐсий уюшмалар, иккинчиси эса, улкан ҳудудларни қамраб, кўплаб

қабилаларни бирлаштирган, салтанат шаклидаги қудратли йирик сиѐсий уюшмалар эди;

2) Марказий Осиѐнинг Шарқий Туркистондан бошлаб, ғарбда то Каспий

денгизининг жануби-ғарбий ҳавзаларигача чўзилган қисмида зироатчи этносларни ўз
ичига олган ѐ воҳа давлати, ѐ бўлмаса, салтанат шаклидаги давлат уюшмалари. Улар ҳам

56

Акишев К.А., Акишев А.К. К интерпретации символики иссыкского погребального обряда // Религии народов Южной Сибири и

Центральной Азии. Часть I. Поздняя древность: хрестоматия / Сост. П.К. Дашковский. – Барнаул, 2008. – С. 45-50.

57

Абдураҳмонов Ғ., Рустамов А. Қадимги туркий тил ...

‒

Б.

71‚ 77‚ 101-103‚ 126‚ 129.

58

Kaşıkçı O. Eski Türklerde Devlet Başkanlığı – Hakanlık // TÜRKLER.

‒

Ankara, 2002.

‒

2. Сilt.

‒

S. 888.

59

Древнетюркский словарь / Под ред. В.М. Наделяева, Д.М. Насилова, Э.Р. Тенишева, А.М. Щербака. – Л.: Наука, 1969.

‒

С.

168-169.

60

Абдураҳмонов Ғ., Рустамов А. Қадимги туркий тил ...

‒

Б. 71, 105.

17

моҳиятан икки хил тавсифга эга эди; биринчиси, географик шарт-шароитлардан келиб
чиқиб шаклланган, яъни муайян бир тоғ этаги, водий ѐки дарѐ ҳавзаси билан чегараланган

кичик сиѐсий уюшмалар, иккинчиси эса бир неча воҳаларни ўз ичига олган воҳа

ҳукмдорликлари. Уларнинг ҳар иккиси ҳам кўпинча йирик кўчманчи асосли салтанатлар
ҳимояти (таркиби)да бўлган.

Марказий Осиѐнинг жанубий ҳудудларида илк давлатларнинг пайдо бўлиши дарѐ

ҳавзаларидаги шаҳар-давлат босқичини босиб ўтгани, шимолий ѐки шимоли-шарқий

ҳудудларда эса қабилалар иттифоқидан давлат уюшмаси сари одим ташлангани
кўринади. Гарчи мазкур минтақанинг ҳар иккала қисмида ҳам илк давлат

уюшмаларининг пайдо бўлиши моҳиятан бир-биридан анча фарқ қилса ҳам, бири
иккинчисига таъсир қилмасдан қолмаган. Бу ҳолат Сак-скиф, Юечжи (Кушон), Хун

(Хионит)лар, Эфталитлар, Турк хоқонлиги, Қорахонийлар, Салжуқийлар, Мўғуллар,
Шайбонийлар мисолида қарийб икки минг йилни ўз ичига олган давр мобайнида

чорвадор қабилалар барпо этган давлат уюшмаларининг ўз ҳудудини мазкур
минтақанинг жануби-ғарбидаги ўтроқ ҳудудлар томон кенгайтиришга интилишларида

бўлсин, минтақанинг нисбатан жануби-ғарбий воҳаларида вужудга келган Сомонийлар,
Ануштегинийлар, Темурийлар, Ўзбек хонликларининг кўчманчилар устидан ўрнатган

мавқеи мисолида бўлсин, муайян даражада ўз ифодасига эга.

Марказий Осиѐ даштлари дунѐнинг аксарият бошқа ҳудудларидан фарқ қилиб,

қулдорчилик, сунъий суғориш ѐки тижорий омиллар натижасида давлатнинг вужудга

келиши бу минтақага хос эмас эди. Сўнгги уч минг йиллик давомида минтақада кўплаб
давлат уюшмалари ташкил топган ва таназзулга юз тутган бўлиб, тадқиқотчиларнинг

эътирофича, улардан аксариятининг ташкил топиши чорвадор элатлар фаолияти билан
боғлиқдир. Бошланғич босқичда уларнинг истило импулси (ички ҳаракати) янги

яйловларни эгаллашга қаратилган бўлиб‚ борган сари ўзгача маданий­хўжалик укладга
эга мамлакатларни бўйсундира боришган. Дашт қабилалари ягона сардор‚ якка уруғ ва

сулола қўли остида бирлаштирилган. Минтақада илк империяларнинг ташкил топиши
дастлаб полилингвал ва полиэтник гуруҳлардан иборат кўплаб чорвадор қабилаларнинг

империя типидаги уюшмага бирлашиш жараѐни мил. ав. V–IV асрларда Юечжи
қабиласининг ҳарбий имкониятлари туфайли юз беради. Мил. ав. III–II асрлар арафасида

узоқ ва шиддатли урушлар натижасида уларнинг шимоли­шарқий қўшнилари ва собиқ

ўлпон тўловчилари бўлиб, “Дашт”да ўз ҳокимиятини ўрнатган Сюнну (Хун)лар даврида
квази­сиѐсий ва ижтимоий тузилманинг оддий бирликлари‚ яъни ҳозирги илмий

адабиѐтдаги атамага биноан “сардорлик”дан “ибтидоий давлат” шаклига ўтади

61

. Яъни

макон ва замонга мувофиқ атама билан айтганда, у куч ѐки таҳдид кучи билан

бирлаштирилган ва ибтидоий давлат ташкилотлари ҳамда сардорликдан ташкил топган
“архаик / илк босқич империя” ҳолатида эди.

Н.Н. Крадин, кўчманчи ва ўтроқ давлатлар орасидаги муносабатларга эътибор

қаратиб, бундай давлатларни 3 та турга бўлади:

типик

– кўчманчилар ва зироатчилар

масофали қўшни бўладилар, қайсики, қўшимча маҳсулот олиш узоқдан туриб
экплуатация қилиш воситаси бўлади, яъни қўққисдан ҳужумлар уюштириш, таҳдидлар

орқали «совға» ундириш ва ҳ.к.;

ўлпончилик

– эксплуатация шакли бўлиб, ўтроқ

деҳқонлар кўчманчиларга ўлпон орқали бўйсунишади;

истилочилик

– номадлар

61

Кляшторный С.Г. Имперский фон древнетюркской цивилизации // Вестник МИЦАИ.

‒

Cамарканд, 2008.

‒

Вып. 8.

‒

С. 14.

18

зироаткор жамиятларни истило қилади ва уларнинг ҳудудига бориб жойлашиб, ҳужум
ва ўлпончилик ўрнини зироатчилар ва шаҳарликлардан солиқ ундириш эгаллайди

62

.

А. Хазанов Турк хоқонлигини ўз таснифи бўйича биринчи тип давлатлар қаторига

киритади. Унга кўра, кўчманчилар давлатчилигининг биринчи типида ўтроқ халқларни
босиб олиб, уларни ўзларига бўйсундирган ҳукмрон кўчманчиларга хос

ўлпон олувчи -

вассал

муносабатларини йўлга қўяди. Кўчманчилар давлатчилигининг бу шаклида

кўчманчи ва ўтроқ аҳоли алоҳида экологик зоналарда яшашда давом этишади, бироқ

уларнинг ҳар иккаласи ягона давлат таркибида бўлади

63

. Бироқ Турк хоқонлигига доир

Хазановнинг мазкур фикрлари мунозарали. Чунки чорвадорлар ва зироатчи халқлар

фарқли экологик зоналарда яшашган бўлсалар-да, бироқ борган сайин ўзаро аралашиб,
синггишиб боришгани кузатилади. Бундан ташқари, хоқонликдан анча олдин ҳам туркий

этносларнинг маълум бир қисми ўтроқ ҳаѐт кечирган бўлиб, шаҳарларда яшашган. Араб
истилоси арафасида эса нафақат Марказий Осиѐ, балки унга қўшни ҳудудлар (

мас

.

Шимолий Кавказ, Қора денгиз шимоли ва ҳ.к.)даги шаҳар ва қишлоқлар аҳолисини
бошқа этнослар билан бирга туркийлар ҳам ташкил қилган

64

.

Америкалик Т.Ж. Барфилд кўчманчиларда давлат уюшмаларининг шаклланиши

жараѐнида қуйидагича “илк туртки”лар мавжуд бўлганини сабаб кўрсатади: 1) шахсият

мақсадининг ўртага чиқиши; 2) қабилавий муносабатларнинг синфий муносабатларга

алмашинуви (чорвага ѐки ерга бўлган эгалик); 3) қўшни зироатчи давлатлар билан
“ассиметрик” (мос) иқтисодий алоқалар қўллаб-қувватланишининг зарурийлиги

65

.

Ўз вақтида Марказий Осиѐ чорвадорлари давлатчилигига доир В.В. Бартольд

шундай ѐзган: «кўчманчи халқ нормал шарт-шароитлар мавжуд бўлган пайтда сиѐсий

ташкилотга интилмайди;

…

Қулай шароитлар пайтида давлат ҳокимияти вакиллари

хонлар, бутун халқни ѐки бир неча халқларни ўзига бўйсундиришга муваффақ бўлишади.

Фақат фавқулода вазиятлар келиб чиққан пайтлар бўладики, бундай пайтларда ҳеч ким
тайинламаган ва ҳеч ким танламаган хонлар ўзлари ҳокимият жиловини қўлларига

олишади”

66

. Аксарият ҳолларда қабила ва уруғлар ичида энг кучли ва лаѐқатли шахс

ҳукмдор сайланган, яъни Хунларда

Маодунь

, Сянбиларда

Таншихуай

, Жуан-жуанларда

Шелунь

, Турк хоқонлигида

Бумин

, Кидан (Қорахитой)ларда

Абаоцзи

, Мўғулларда

Темучин

ва ҳ.к.

67

Бироқ давлатнинг пайдо бўлишини муайян бир шахс билан боғлаш

ўзини тўлақонли оқламайди. Эҳтимол, хитой йилномачилари асосий эътиборни битта

шахсга қаратиб, бошқа вазиятларни ҳисобга олмаган бўлишлари мумкин. Қолаверса,
муайян бир шахснинг истеъдоди ва кучи давлатнинг вужудга келишидаги омиллардан

фақат бири бўлиб, уни ягона омил деб бўлмайди.

Кўпчилик номадологлар фикрича, кўчманчи жамиятларда давлат структурасининг

ички ривожланиши муҳим эмас, уларда давлат ташқи шароитлар таъсири натижасида
келиб чиқади ва ички эмас, тамомила ташқи вазифаларни бажаришга интилиш бунга

сабаб бўлади

68

. Т.Ж. Барфилдга кўра, кўчманчиларда давлат структураси фақат ташқи

62

Крадин Н.Н. Кочевые империи ...

‒

С. 24-25.

63

Хазанов А.М. Кочевники и внешний мир. Изд. 3-е.

‒

Алматы: Дайк-Пресс, 2000.

‒

С. 366.

64

Golden P.B. Türk Halkları tarihine Giriş.

‒

Ankara: KaraM, 2002.

‒

S. 81­87; Комар А. Наследие тюркских каганатов ...

‒

С. 100­101.

65

Барфильд Т.Дж. Опасная граница: кочевые империи и Китай (221 г. до н. э. – 1757 г. н. э. ) / Пер. Д.В. Рхлядева, В.Б. Кузнецова;

науч. ред. п пред. Д.В. Рхлядева.

‒

Санкт-Петербург, 2009.

‒

С. 19-20.

66

Бартольд В.В. Двенадцать лекций по истории турецких народов ...

‒

С. 22-23.

67

Бичурин Н.Я. Собрание сведений ...

‒

Т. I.

‒

С. 47, 154, 187, 220-221.

68

Хазанов А.М. Кочевники и внешний мир ...

‒

С. 363.

19

таъсир натижасида пайдо бўлади. Яъни, кўчманчилар ҳарбий эҳтиѐжлари учун қўшни
ўтроқ давлатларни ўлпон (контрибуция) тўлашга мажбурлаши ѐки чегара бозорларининг

очилиши бунга сабаб бўлади

69

. Барфилд билан ўхшаш нуқтаи назарга эга Н.Н. Крадин

кўчманчиларда марказлашган иерархия ва уюшиш зарурияти фақатгина тижорат
йўллари устидан назорат ўрнатиш мобайнида зироатчи қўшниларини талон-тарож қилиш

ѐки уларнинг ҳудудига бостириб кириш учун уруш олиб бориш пайтида вужудга келади
ва бу уларнинг яшаш эҳтиѐжига хизмат қилади, деб ҳисоблайди

70

. Яъни, у

кўчманчиларда давлатнинг пайдо бўлишини кўчманчи полития, яъни ўтроқ-зироаткор
“асос” (базис) устидан “устқурма”га ўхшаш бир шакл, деб билади.

Бироқ шу ўринда савол туғилади: агар кўчманчилардаги барча давлатлар фақат

ташқи мақсадларни амалга ошириш учунгина пайдо бўлган бўлса, унда Крадиннинг

империялар шаклланишини қуйидагича бир-биридан фарқ қилувчи 4 та таснифга
тақсимлашини қандай изоҳлаш мумкин: 1)

мўғулларга хос

; 2)

туркийларга хос

; 3)

хунларга хос

; 4)

хазарларга хос

71

. Ушбу таснифга асосан Турк хоқонлиги ўз

мустақиллиги учун кураш

натижасида вужудга келган бўлиб чиқади, қайсики у

ўзигача мавжуд бўлган кўчманчи империя доирасида, яъни Жуан-жуан хоқонлиги
таркибида сиѐсий уюшма сифатида шаклланган эди. Шу боис, Крадин кўчманчи давлат

шаклланишининг бу шаклини шартли равишда “

туркийларга хос

”, деб талқин қилган.

А. Хазанов талқинича, кўчманчиларда давлат

ички седентаризация (ўтроқлашув)

ҳисобига ѐки диний ҳаракатлар натижасида ҳеч бир босқинчиликларсиз, яъни уларнинг

жамиятида деҳқончилик хўжалик тарзининг пайдо бўлиши натижасида вужудга келиши
мумкин

72

. Н.Н. Крадин ҳам таъкидлаб ўтганидек, гарчи бундай давлатнинг келгусидаги

тақдири ўтроқ жамиятлар устидан қозонилажак муваффақият ѐки акси билан боғлиқ
бўлса-да, айрим ҳолларда кўчманчиларда давлат ўтроқ халқларни босиб олгунга қадар

ҳам пайдо бўлиши мумкин.

“Марказий Осиѐда VI–VIII асрларда этносиѐсий аҳвол”

номли 3-бобда “VI аср

биринчи ярмида Марказий Осиѐда этносиѐсий аҳвол ва Турк хоқонлигининг ташкил
топиши” (3.1) ва “Турк хоқонлигида Шарқий (марказий) ва Ғарбий (таркибий) қанотлар

ҳамда Ғарбий қанотнинг хоқонликка айланиш жараѐнлари” (3.2) масалалари кўрилди.

Турк хоқонлиги ташкил топиши арафасида Марказий Осиѐ аҳолисини асосан

воҳаларда истиқомат қилувчи ўтроқ зироаткорлар ҳамда дашт ва чўлларда чорвачилик

билан шуғулланувчи кўчманчи ва ярим кўчманчилар ташкил этган. Минтақанинг
шимоли-шарқий қисмлари (ҳозирги Қозоғистон), Олтой ва Тяншан этаклари,

Мўғулистон ва Шимолий Хитойда кўпроқ кўчманчи ҳаѐт тарзи устувор бўлса,
минтақанинг жануби-ғарбий қисмларида, асосан, Шарқий Туркистон, Амударѐ - Сирдарѐ

оралиғи, Шимолий Ҳиндистон, Афғонистон, Хуросон каби ҳудудларида ўтроқ воҳалар
мавжуд бўлиб, аҳолисининг аксарияти шаҳар ва қишлоқларда истиқомат қилган ва

хўжалик ҳаѐтида деҳқончилик, ҳунармандчилик ва тижорат катта ўрин тутган.
Минтақанинг ҳар иккала қисмида ҳам серсув дарѐ ҳавзалари, ҳам дашт ва чўллар бўлиб,

улардан бири доимий равишда ўтроқ аҳолини ўзига жалб қилса, иккинчисида эса
қадимдан кўчманчи аҳоли ўз чорвалари билан кўчиб юрадиган масканлар эди. Хусусан,

69

Барфилд Т.Дж. Опасная граница: кочевые империи и Китай. ...

‒

С. 18-19.

70

Крадин Н.Н. Кочевники, мир-империи и социальная эволюция //Альтернативные пути к цивилизации.

‒

М.: Логос, 2000.

‒

С. 314.

71

Крадин Н.Н. Кочевники, мир-империи и социальная эволюция. ...

‒

С. 45-47.

72

Хазанов А.М. Кочевники и внешний мир ... – С. 369; Крадин Н.Н. Кочевники и земледельческие цивилизации // Journal of Turkic

Civilization Studies.

‒

Bishkek, 2004.

‒

No. 1.

‒

С. 135­141.

20

мазкур минтақанинг кўчманчи муҳит устувор шимоли-шарқий ҳудудларида Или, Иртиш,
Чу, Талас каби дарѐларнинг мавжудлиги бу ерларда кўчманчилар билан бирга қадимдан

ўтроқ аҳолининг ҳам истиқомат қилишига шароит яратган; Шарқий Туркистон, Амударѐ
- Сирдарѐ оралиғи ва Хуросонда бирмунча йирик даштлар билан бирга чўлларнинг
мавжудлиги, Ҳиндикуш тоғи этакларида эса яйловлар мавжудлиги бу ерлар аҳолисининг

бир қисмини кўчманчи чорвадорлар ташкил этишига замин яратарди.

Бу даврда Марказий Осиѐнинг шимоли-шарқий қисмлари (Оролбўйидан то Узоқ

Шарққача бўлган ҳудуд: Ўрта Сирдарѐ, Еттисув, Или, Олтой, Жанубий Сибир,
Мўғулистон, Шимолий Хитой)да асосан, олтой тиллари оиласига мансуб халқлар,

аксарияти туркий этнослар ва қисман мўғулларнинг аждодларидан иборат эди. Улар
орасида 50 га яқин қабилаларни бирлаштирган

Теле

(*Тегрег) қабилалалар иттифоқи энг

йириги эди. Улар кенг ҳудудларда кўчиб юришса ҳам ўзларининг доимий яшайдиган
муайян бир ҳудудлари бор эди. Мазкур минтақанинг жанубий-ғарбий қисмидаги

аҳолининг катта бир қисмини эса шарқий эроний тилли халқлар: суғдийлар,
хоразмликлар, бақтрийлар, хўтан-саклар (?) ташкил қиларди. Шарқий Туркистон

аҳолисининг бир қисми, аниқроғи, Тяншан тоғларининг жанубий-шарқий қисмида
қадимий ҳинд-европа халқларидан бири - тўхорлар кўпчиликни ташкил қилиб, яқин

қўшнилари - туркий этнослар билан узвий этномаданий алоқада эдилар. Турфон‚

Қорашаҳр ва Куча каби воҳа ҳукмдорликларидаги шаҳар аҳолисининг катта қисмини
тўхор тилли этнослар ташкил қилиб, “тўрт Тўхор ўлкаси” деб аталарди

73

. Бу даврда

Марказий Осиѐнинг бир қанча ҳудудларида, асосан, икки этнос кенг тарқалган бўлиб,
улардан бири – суғдийлар ўз тарихий ватани Суғд ва атрофларидан ташқари,

Сирдарѐнинг ўрта ҳавзалари, Еттисув, Шарқий Туркистон ва Шимоли-Ғарбий Хитойда
ҳам анча сезиларли миқдорни ташкил этса

74

, иккинчиси – туркийлар Мўғулистон,

Жанубий Сибир, Шимолий Хитой, Олтой ва Тяншан тоғлари оралиғидаги ҳудудлар
аҳолисининг кўпчилигини ташкил қилувчи этнос эди. Шунингдек, туркийлар Шарқий

Туркистон, айниқса, унинг шимолий ҳудудлари, Еттисув, Фарғона, Чочни ҳам ўз ичига
олувчи Сирдарѐнинг ўрта ҳавзалари, Қуйи Сирдарѐ, Оролбўйи, Волга – Урол бўйлари,

Шимолий Кавказ ва Қора денгизнинг шимоли-шарқи, Хуросон ва Шимолий Афғонистон
нуфусининг сезиларли бир қисмини ташкил этарди

75

. Айниқса, бу даврда Сирдарѐнинг

ўрта ҳавзаларидан тортиб то Еттисувга қадар ҳудудларда ўнлаб катта-кичик шаҳарлар

қад ростлаган бўлиб, уларнинг аҳолисини, асосан, туркийлар ва суғдийлар ташкил
этарди

76

. Бунга ўша даврдаги хитой ва византия манбаларидаги маълумотлар ҳамда

уларнинг туркий ва суғдий ѐки туркий-суғдий асосли жой номлари гувоҳлик беради

77

.

Мазкур шаҳар ва ўтроқ аҳоли масканларининг катта бир қисми Турк хоқонлиги даврида

вужудга келган бўлса-да, қолган бир қисми хоқонлик ташкил топгунга қадар ҳам йирик
аҳоли масканлари сифатида маълум эди. Турк хоқонлиги ташкил топганининг илк

ўнйилликларида хоқонликка ташриф буюрган Византия элчиларининг маълумотларига

73

Henning W.B. The Name of the “Tokharian” Language // Asia Major.

‒

London, 1950.

‒

Vol. I.

‒

Р. 158-162.

74

Отахўжаев А. Илк ўрта асрлардаги сиѐсий-ижтимоий-иқтисодий ва маданий муносабатларда Суғд ва Чоч // O„zbekiston tarixi.

‒

Тошкент, 2009.

‒

№ 1.

‒

Б. 17.

75

Бернштам А.Н. Тюрки и Средняя Азия...

‒

С. 194; Комар А. Наследие тюркских каганатов ...

‒

С. 100­101; Матбабаев Б.Х.

Раннесредневековая культура Ферганы (на основе исторического анализа археологических источников V–VIII вв.).: Автореф. дис. ...
док. ист. наук.

‒

Самарканд: ИААНРУз, 2009. – С. 42

.

76

Бернштам А.Н. Тюрки и Средняя Азия ...

‒

С. 194; Vaissière E. de la. Sogdian traders...

‒

Р. 116.

77

Байтанаев Б. Древний Испиджаб.

‒

Шымкент-Алматы, 2003.

‒

С. 38-40; Камолиддин Ш.С. Древнетюркская топонимия в

Средней Азии.

‒

Ташкент: Шарқ, 2006.

‒

С. 80.

21

асосланилса, мазкур ҳудуддаги шаҳарлар аҳолисининг асосий қисмини туркийлар
ташкил қилгани аѐн бўлади. VII аср 30-йилларида Еттисув – Тароз – Исфижоб – Чоч

йўналиши бўйлаб жанубга йўл олган хитой роҳиби Сюан Цзан ва Шарқий

Туркистоннинг жануби орқали йўлга чиққан сайѐҳ Хой Чао (726 й.) эсдаликларидан бу
ҳудуддаги аҳоли манзилларида туркийлар ва суғдийлар кўпчиликни ташкил этгани аѐн

бўлади

78

. Хуросон ва Афғонистон ҳудудлари аҳолисининг бир қисми туркийлардан

иборатлиги эса бу ерларда милоднинг илк йиллариданоқ Кушонлар, Хионитлар,

Эфталитлар даврида ушбу давлатларга асос солган этносларнинг туркийлар билан у ѐки
бу даражада алоқадорлиги билан изоҳланади

79

. Урол ва Волга бўйлари, Шимолий Кавказ

ва Қора денгиз даштлари аҳолисининг катта қисмини туркий тилли этнослар ташкил
қилиб, улар Турк хоқонлиги ташкил топгунга қадар ҳам бу ерларда яшаб келишарди.

Византия ва арман манбаларида улар

хун

,

оногур

,

кутригур

,

утургур

,

савир

,

булғор

,

авар,

хазар

каби номлар билан тилга олинади

80

.

Улардан бир қисми, жумладан, булғорлар

милодий II–IV асрлардаѐқ Шимолий

Кавказда

истиқомат қилишарди.

Хуллас, Турк хоқонлигининг ташкил топиши арафасида Марказий Осиѐда иккита

йирик сиѐсий куч – шимоли-шарқда Жуан-жуанлар/Авар

81

(402-552), жануби-ғарбда эса

Эфталитлар давлати (420-565) ҳукм суриб, биринчиси бир неча ўнлаб кўчманчи

этносларни, иккинчиси эса бир қатор воҳа ҳукмдорликларини ўзига бўйсундирган эди.

Жуан-жуанлар қўл остида бўлиб, муайян бир сиѐсий уюшма –

Ябғулик

ҳолатидаги

туркий Ашина қабиласи бошқарувчилари Бумин ва укаси Истами 550-йиллар атрофида

мустақиллик эълон қилиб, қисқа муддат ичида бир неча қабилаларни бирлаштирган
ҳолда ўз хўжайинларининг ҳокимиятига барҳам беради ва дастлаб ўз она маконларидан

бири – Жанубий Олтойда, кейинроқ эса Ордос ва Ўтукан (Мўғулистон)да ўз қароргоҳини
тиклайдилар. Орадан кўп ўтмай, 555 йилга келиб, шимолда

қирғиз

(Жанубий Сибир),

жанубда эса Шарқий Туркистон воҳа ҳукмдорликларини қўлга киритган хоқонлик
қўшинлари ғарбга юриш қилиб, 560-йилларда Эфталитлар давлатига барҳам беради. Шу

тариқа, бир неча ўнлаб қабила ва воҳа ҳукмдорликларини ўзига бўйсундирган хоқонлик
минтақанинг энг йирик империясига айланади.

Демак, Турк хоқонлигининг ташкил топишида бирданига асосан 4 та омил рол

ўйнаган: 1) мустақиллик учун кураш натижасида ўзаро уюшув; 2) иқтисодий

мустақиллик (темир эритиш ва унинг савдосини йўлга қўйиш, мустаҳкам қуролларга эга

бўлиш); 3) халқаро муносабатларни йўлга қўйиш (Хитой билан дипломатик алоқалар
ўрнатиш,

Теле

қабилалар иттифоқининг қуллаб-қувватлашига эришиш); 4) иқтидорли

шахс (лидер)ларнинг етишиб чиқиши (Бумин, Истами). Ашина қабиласининг ушбу
давлати кичик сиѐсий уюшмадан ўз даврида Евроосиѐдаги энг йирик империяга

айланишида эса асосан қуйидаги 2 та омил ѐтади: 1) эски хўжайинларининг ҳокимиятига
бутунлай барҳам бериш учун уларни охиригача таъқиб этишлари (дастлаб Жуан-

78

Бернштам А.Н. Тюрки и Средняя Азия ...

‒

С. 194; Ekrem E. Hsüan-Tsang Seyahetnamesi‟ne göre ...

‒

S. 117.

79

Frye R.N., Sayılı A. Selçuklulardan evvel Orta Şark‟ta Türkler // Belleten.

‒

Ankara, 1946.

‒

Сilt. 10.

‒

S. 179­192; Бонград-Левин Г.М.,

Ильин Г.Ф. Индия в древности.

‒

М.: Наука, 1985.

‒

С. 420-421.

80

Чичуров И.С. Византийские исторические сочинения ...

‒

С. 51, 56-57, 97, 108, 161.

81

Авар хоқонлиги

– ушбу ном остида VI–IX асрларда Шарқий Европа (асосан, Қора денгизнинг шимоли, Панония, Туна бўйлари)да

ҳукм сурган туркий салтанат тушунилади. Бир қатор тадқиқотчилар Жуан-жуан хоқонлиги ва Эфталитлар давлатини аслида битта
давлат бўлиб, уларнинг асл номи Авар хоқонлиги бўлган, деб ҳисоблашади (Heršak E. Avarlar: Etnik Yaradılış Tarihlerine Bir Bakış //
TÜRKLER.

‒

Ankara, 2002.

‒

Сilt 2.

‒

S. 643). Авар хоқонлигидаги унвонларнинг аксарияти туркийлиги диққатга сазовордир

(Baratov S., Rahmanov U. Avars – Pseudo-Avars – Vаrhonits – Turks // Uzbekisch – Deutsche Studien Indogermanische und auβgermanische
Kontakte in Sprache Literatur und Kultur / Band II.

‒

Berlin, 2007.

‒

S. 299-309).

22

жуанларга зарба бериб, уларнинг бир тармоғи ѐки иттифоқдоши бўлмиш Эфталитлар
давлатини тугатиш, сўнгра эса уларнинг ғарбга қочган бошқа бир тармоғи – Аварларнинг

изидан қувиб, Шарқий Европага қадар бориш); 2) ўтмишдошлари (эҳтимол, этник ѐки

хўжалик типи жиҳатидан аждодлари) барпо этган йирик давлатларни қайта тиклашга
уриниш ѐки улардек бўлишга интилишлари (асосан, ўз чегараларини собиқ Хунлар,

Кушонлар, Хионитлар ва Эфталитлар давлатларининг ҳудудларида ўрнатиш).

3-бобнинг 2-параграфида “

Турк хоқонлигида Шарқий (марказий) ва Ғарбий

(таркибий) қанотлар ҳамда Ғарбий қанотнинг хоқонликка айланиш жараѐнлари”

кўриб чиқилди. Маълумки, “Ғарбий Турк хоқонлиги” ибораси остида 552­744 йилларда

ҳукм сурган Буюк Турк хоқонлигининг ғарбий қисми: Олтой тоғларининг ғарбидан то
Қора денгиз шимолигача, Волга – Урол бўйларидан то Шимолий Ҳиндистонгача бўлган

ҳудудларни ўз ичига олган салтанат тушунилиб, асосан, хронологик жиҳатдан иккита
туркий сулола – Ашина хонадони (568-704/740)

82

ва Тургаш хоқонлиги (699-766) даври

билан белгиланади. Таъкидлаш жоиз, замонавий тарихшуносликда Ғарбий Турк
хоқонлиги ва Тургаш хоқонлигига алоҳида давлатлар сифатида қаралмоқда.

Хоқонликни «Шарқий Турк хоқонлиги” ѐки “Ғарбий Турк хоқонлиги” тарзида аташ

аслида ўз даври манбаларида кенг ўрин олмаган. Асосан, хитой йилномаларида Турк

хоқонлиги

Dong Tu-jue

(“Шарқий турклар”) ва

Xi Tu-jue

(“Ғарбий турклар”) шаклида

иккита ном остида берилади

83

. Шунингдек, уларда Ғарбий хоқонлик “Ўн қабила

турклари” ѐки “ябғу турклари” каби номлар билан ҳам қайд этилади

84

. Битиктошларда

эса хоқонликнинг ғарбий қисмига нисбатан

On Oq

(“Ўн қабила”) ѐки

On Oq

budun

иборалари ишлатилиб, ҳукмдорлар

On Oq qaganı

тарзида тилга олинади

85

. Суғдий

ҳужжатлардаги

хwn

(хун) атамаси эса Шарқий Турк хоқонлигига нисбатан қўлланилган,

деб изоҳланади

86

. Аслида

,

Ғарбий хоқонлик Турк хоқонлигининг таркибий бир қисми

бўлиб, салатанат Шарқий ва Ғарбий ўлароқ икки асосий қисмга тақсимланиб бошқарилар
ва анъанага кўра, Шарқий қисм бош қанот (марказий ҳокимият) мавқеида, Ғарбий қисм

эса унга таркибий қанот (бўйсунувчи ҳокимият) сифатида эди. Хоқонлик ташкил топган
дастлабки пайтларда ҳокимият бир бутун бўлиб, кейинчалик мазкур қанотлар ташкил

этилган эди. Баъзи тадқиқотчиларга кўра‚ 563 йилда Турк хоқонлигининг бош ҳукмдори
Муқан хоқон (553­572) марказий бошқарувни Ўтуканга кўчириб‚ пойтахтни шу ерда

қургач, айни йилда ғарбий қанотга масъул Истами эса Юлдуз водийсини қароргоҳ

сифатида танлаб‚ хоқон унвонини олади

87

. Бунгача ўтган 10 йилдан ортиқ вақт

мобайнида Турк хоқонлигининг бошқарув маркази ягона бўлиб‚ баъзи тадқиқотчилар

фикрича‚ у Беш-балиқ (Турфон) атрофида‚ баъзиларга кўра эса, Олтой тоғларининг
жануби­шарқидаги даштликда жойлашган эди

88

. Хитой йилномаларида

Шидянми

(Истами)нинг дастлаб

шанюй

(Муқан хоқон)га ҳамроҳлик қилгани, кейинчалик унинг

82

Ғарбий Турк хоқонлигининг ташкил этилиши ва барҳам топиши йилларига доир тадқиқотчилар орасида якдиллик йўқ. Фақат

хоқонликнинг хронологик даврини 568-740 йиллар билан белгилаш маъқулроқ. Чунончи, хоқонликнинг Эфталитларни енгиши ва
Аварларга қарши ғарбга – Шарқий Европага юриши 560-йилларнинг иккинчи ярмида (568 йил атрофида) юз берган бўлиб, бу эса
Ғарбий қанот бошқарувининг таъсис этилиши ва унга Истами ябғу тайинланиши тахминан 568 йилда амалга ошган, деб ҳисоблаш
имконини беради.

83

Бичурин Н.Я. Собрание сведений ... – Т. I.

‒

С. 279.

84

Chavannes E. Documents sur les Tou­Kiue (Turks) occidentaux ...

‒

Р. 219.

85

Кляшторный С.Г. Генеалогия и хронология западнотюркских и тюргешских каганов ...

‒

С. 165.

86

Согдийские документы с горы Муг. Чтение. Перевод. Комментарий. – Вып. II.

‒

C. 120.

87

Ekrem E. Hsüan-Tsang Seyahetnamesi‟ne göre ...

‒

S. 2

88

Osawa T. The cult-religious relation between Old Turkic kingship and their sacred mountains in the early periods of the Western Old Turkic

Kaghanate // Культурное наследие.

‒

Астана‚ 2009.

‒

№ 1.

‒

P. 48.

23

ҳокимиятига “Ўн қабила” номи берилгани қайд этилади

89

. Византия манбаларига кўра,

турк хоқони (ҳар ҳолда Муқан)

Стемвис

(Истами)ни ўзига иттифоқчи қилган

90

. Ушбу

маълумотлар хоқонлик бошқарувчиларининг мамлакатни махсус иккига тақсимлаб, икки

қанот шаклидаги бошқарувни йўлга қўйишгани билан боғлиқ.

Хоқонликнинг бундай бўлиниши марказий ҳокимиятнинг инқирозга учраши билан

боғлиқ бўлмай, балки қадимги туркларга ва Марказий Евроосиѐнинг бошқа халқларига
хос давлатчилик анъаналари билан алоқадордир. Бинобарин, Марказий Осиѐ тарихида

ўтган ўнлаб империяларнинг маъмурий бўлиниш принципи иккига (қанотларга) ѐки учга
(қанотлар ва марказга) бўлиниш хос эди

91

. Хоқонлик пайдо бўлишининг илк

даврлариданоқ Евроосиѐ кенгликларининг катта қисмини эгаллаган давлат сифатида
анъанага кўра икки маъмурий қисмга – Шарқий ва Ғарбий қанотга бўлинган эди. Яъни

Марказий Осиѐдаги кўчманчи империяларнинг бундай бўлиниш тартиби уларнинг ўзига
хос хусусиятларидан бири эди. Бироқ ҳокимиятнинг қанотларга бўлиниши кўп ҳолларда

ички зиддиятларга олиб келган. Шу боис, хитой манбаларида хоқонликнинг бундай
шакли ҳукмдорлар орасидаги жанжаллар натижаси сифатида талқин этилади. Албатта,

кўчманчи империяларда юксалиш ва чўкиш, фуқаролар уруши ва айирмачилик
ҳаракатлари содир бўлиб, улар кўпинча давлат тақдирини ҳал қилгандек кўринса-да,

аслида ҳукмрон уруғнинг қонуний бошқаруви мавжуд экан, давлат яшашда давом этган.

Бу анъана нафақат Турк хоқонлиги даврида мавжуд бўлган, балки ундан кейинги

давлатлар бошқарувида ҳам давом этган. Айниқса, Мўғуллар империяси марказ ва

қанотларга – ўнг қанот “барунғар” ҳамда сўл қанот “жунғар/жаунғар”га тақсимланган
бўлиб, шарқ (сўл)даги хонлар ғарб (ўнг)даги хонлардан устун бўлишган. Мўғулларда сўл

қанотнинг ўнг қанотга нисбатан устунлиги сабабига В.В. Трепавлов Абулғози
Баҳодирхоннинг “Шажарайи турк” асарида қайд этилган “

Мўғуллар тушунчасига кўра,

сўл томон ўнг томонга нисбатан шарафлироқ ҳисобланади, чунки давлат танасидаги
юрак ҳукмдордир, юракни эса тангри чап томонда жойлаштирган

” шаклидаги

маълумотни изоҳ сифатида келтиради

92

. Трепавловнинг фикрича, мўғулларда ва бир

қанча туркий халқларда жанубий мўлжал анъанавий бўлиб, шарқ сўлда, ғарб эса ўнгда

жойлаштирилган. Демак, Абулғози Баҳодирхон мўғулларга алоқали равишда келтириб
ўтган қадимий анъана Турк хоқонлигида мавжуд Ғарбий қанотга нисбатан Шарқий қанот

устунлиги анъанасининг негизларидан биридир. Ғарбий қанот бошқарувчилари ўзларини

ҳар қанча хоқон деб атамасинлар, Шарқий қанот ҳар доим марказий ҳокимият сифатида
билинган‚ Ғарбий қанотнинг эса унга бўйсуниши талаб этилган.

а) Ғарбий Турк хоқонлиги шаклланиш жараѐнларининг ѐзма манбалар ва

нумизматик материалларда акс этиши.

Ғарбий Турк хоқонлигининг айнан қайси

йилларда ташкил топгани ва мустақил давлатга айлангани масаласида шу пайтгача
тадқиқотчилар бир тўхтамга келишмаган. Бир қатор тадқиқотчиларга кўра, Ғарбий

хоқонликнинг ташкил топиши Турк хоқонлигининг асосчиларидан бири Истами ябғу
даврида, аниқроғи, 568­576 йиллардан бошланган. Буни хитой йилномаларида ўрин олган

қуйидаги маълумот ҳам тасдиқлайди: “

Шидянми (Истами) бир вақтлар шаньюй (буюк

хоқон)га ҳамроҳлик қилар экан,

ўн нафар

йирик қўмондонни бошқарар эди. Юз минг

89

Chavannes E. Çin yıllıklarına göre Batı Türkleri.

‒

İstanbul: Selenge, 2007.

‒

S. 69.

90

Феофилакт Симокатта. История ...

‒

С. 624; Moravcsik G. Byzantinoturcicа ...

‒

Р. 291.

91

Трепавлов В.В. Государственный строй Монгольской империи ...

‒

C. 134-135; Крадин Н.Н. Кочевые империи ...

‒

С. 21-32.

92

Трепавлов В.В. Государственный строй Монгольской империи ...

‒

C. 96­97.

24

қўшини бор эди. Ғарбий ўлкалардаги турли Ху (ўтроқлар – Ғ.Б.) ҳукмдорликларини
итоатига олди. Хоқон бўлди ва унинг ҳокимиятига “Ўн қабила” номи берилди. Авлодлари

наслдан-наслга ушбу халқни бошқарди

”

93

. Демак‚ Муқан хоқон шарқий (Узоқ Шарқ) ва

жануби­шарқий (Хитой) йўналишларда банд бўлганлиги сабабли, амакиси Истамини
ғарбий йўналишга масъул қилган‚ деб тахмин қилиш мумкин. Бунинг тасдиғи сифатида

Феофилакт Симокатта асаридаги шу сатрларни келтириш мумкин: “

(Хоқон) ушбу

ғалабадан кучли даражада мағрурланиб‚ Стемвис (Истами) хоқонни ўзининг

иттифоқчиси қилди ва Авар қабиласини бўйсундирди

”

94

.

Баъзи олимлар фикрича эса, хоқонликнинг Шарқий ва Ғарбий қисмлари

бошқарувчилари орасида “Буюк хоқонлик” мақомини олиш учун бошланган кураш
даври – 583 йилга тўғри келиб, шу пайтдан бошлаб Ғарбий қанот Ғарбий Турк

хоқонлигига айланган эди

95

. Кўпчилик тадқиқотчилар қабул қилган фикрга кўра, Ғарбий

хоқонликнинг том маънода алоҳида давлатга айланиши Истамининг ўғли Тарду хоқон
(

хит

. Дату-кехан: ғарбда – 576-583; шарқда – 600-603) ҳукмронлиги даврига тўғри

келади. Бир гуруҳ олимлар эса “Суй шу”даги маълумотга асосланиб, Ғарбий Турк

хоқонлигининг ташкил топишини шарқда бош хоқонликни қўлга кирита олмаган, Муқан
хоқон

(553­572)нинг ўғли Або Далобян (*Апа Турум/Тўраман: 583/4­587) билан алоқали,

деб ҳисоблайдилар. Яъни, Шарқий хоқонликдан сиқиб чиқарилгач, у Тардуни ғарбдаги

мулкдан узоқлаштиришга муваффақ бўлади (шу сабабли Тарду шарқда ҳокимиятни
қўлга киритиш учун ҳаракат бошлайди) ва шу тарзда ғарбда бир муддат ўз сулоласини

ташкил қилди

96

. Қисқа бир муддат Ғарбий хоқонликдаги ҳокимият ҳам Шарқий

хоқонликдаги сингари Истамининг эмас, унинг оғаси – Бумин (551­552)нинг авлодлари

қўлига ўтади. Апа хоқондан кейин Муқан хоқоннинг невараси Нири (

Нили

; 587­599),

ундан кейин Чўра (

Чуло

: 599­610) Ғарбий турк хоқонлари бўладилар. Бироқ кейинчалик

Истами хонадони яна ҳокимиятни ўз қўлларига олишади. Бу воқеа 610­йилларда,
Истамининг эвараси Шегуй (611-617) Чўра хоқонни ҳокимиятдан четлатиб, Ғарбий

хоқонлик бошқарувини эгаллаши даврига тўғри келади

97

. Шегуйнинг вафотидан сўнг

Ғарбий хоқонлик унинг иниси Тун ябғу-хоқон (618­630) қўли остига ўтади. Эҳтимол‚

Ғарбий қанот бошқарувчиларининг

ябғу­хоқон

унвонида ҳокимият юрита бошлашлари

айнан шу йилларга тўғри келади. Гарчи Ғарбий турк хоқонларининг барчаси манбаларда

ябғу-хоқон

унвони билан қайд этилмаса-да, хитой йилномаларидан Тун ябғу-хоқондан

кейин яна 3 нафар ҳукмдор ушбу қўшалоқ унвон билан тилга олинганига гувоҳ бўлиш
мумкин: Истамининг авлоди бўлмиш Сир ябғу-хоқон (

Сы шеху-кехан

; 631­633), Ишбара

ябғу-хоқон (

Шаболо шеху-кехан

; 640­641)‚ II. Тун ябғу­хоқон (695­700). Дарвоқе‚ Ғарбий

Турк хоқонлиги бошқарувчиларининг ўзларини тўғридан­тўғри

хоқон

деб атамасдан‚ бир

муддат

ябғу­хоқон

шаклидаги қўшалоқ унвон билан ҳокимият юргизишлари Шарқдаги

бош ҳукмдор – хоқоннинг устунлигини тан олишларини ифодалаган бўлиб‚ афтидан бу

анъанага ҳар доим ҳам амал қилинавермаган. Чунки Ғарбий қанот бошқарувчиларидан
бир нечасининг ҳали ушбу қанот хоқонлик мақомига эриша олмаган пайтларда‚ ҳатто

Ябғулик

паллаларида ҳам ўзларини “хоқон” деб атаганликлари манбалардан маълум.

93

Chavannes E. Çin yıllıklarına göre Batı Türkleri ...

‒

S. 69.

94

Феофилакт Симокатта. История // Великая степь в античных и византийских источниках. Сборник материалов. Сост. и ред. А.Н.

Гаркавца.

‒

Алматы: Баур, 2005.

‒

С. 624; Moravcsik G. Byzantinoturcicа ...

‒

Р. 291.

95

Golden P.B. Türk Halkları tarihine Giriş ...

‒

S. 109.

96

Wang H. Apa Qaghan, Founder of the ...

‒

P. 124-132, 143-147; Golden P.B. Türk Halkları tarihine Giriş ...

‒

S. 109.

97

Osawa T. Batı Göktürk Kağanlığın‟daki ...

‒

S. 84; Golden P.B. Türk Halkları tarihine Giriş ...

‒

S. 109.

25

Жумладан‚ Ғарбий қанот бошқарувига масъул Истамининг ўғли Тарду 576 йилда отаси
вафот этгач‚ ушбу бошқарувни мерос олган бўлса­да‚ Шарқдаги бош ҳукмдорлар билан

низога бориб‚ ўзини хоқон деб атайди

98

. Бу унинг исми хитой йилномаларида

Дату

кехан

‚ Чочда зарб қилинган тангаларда

trδw x’γ’n

(Тарду хоқон) шаклида учрашида ҳам ўз

тасдиғига эга

99

. Шунингдек‚

Ябғулик

палласида Ғарбий қанотни бошқарган Нири (587-

599)‚ Чўра (599­610)‚ Шегуй (611­617) каби ҳукмдорларнинг

хоқон

унвон билан ҳокимият

юритганликлари асосан хитой йилномалари‚ қисман эса суғдийча Или битиктошидан

маълум

100

. Шу ўринда, марказий ҳокимият ­ Шарқий хоқонлик мавжуд бўлиб турган бир

пайтда ушбу ҳукмдорларнинг

хоқон

унвонига эга бўлишлари изоҳ талаб қилади.

Эҳтимол‚ марказда тез­тез рўй бериб турадиган сиѐсий заифликларидан фойдаланган
баъзи Ғарбий қанот бошқарувчилари ўзларини хоқон деб эълон қилишгандир. Фақат

Шарқий хоқонлик мавжуд бўлган пайтда Ғарбий қанот бошқарувчиларининг ҳаммаси
ҳам ўзларини том маънода хоқон деб атай олмаган шекилли‚ манбаларда улар асосан

ябғу

ѐки

ябғу­хоқон

–

шеху-кехан

(хитой),

Σιδίβοσλος

(юнон),

жебу хаган

(арман),

жибғу

(грузин),

Синжепук

(ўрта форс)‚

Синжибу хоқон

(араб, форс),

йa-бго хаган

(тибет)

шаклларида учрайди

101

.

Дарвоқе, Ғарбий Турк хоқонлиги томонидан Чоч воҳасида бостирилган тангаларда

унвонлар иерархиясига амал қилинган ҳолда дастлабки пайтларда‚ яъни Ғарбий

хоқонлик

Ябғулик

статусида экан, фақат

жабғу

унвони билан‚ кейинги босқич ­

Ябғу­хоқонлик

палласида эса

жабғу­хоқон

унвони билан танга зарб қилдиришган.

Қачонки‚ Шарқий Турк хоқонлиги давлат сифатида барҳам топгач‚ Ғарбий қанот том
маънода мустақил давлат ­ хоқонликка айланган ва бошқарувчилари

хоқон

унвонида

танга зарб қила бошлашган. Хусусан, яқин йилларда Тошкент воҳасида VI–VIII асрларга
оид Ғарбий Турк хоқонлигига тегишли тангаларнинг аниқланиши мазкур хоқонлик

билан боғлиқ бир қатор муаммоли масалаларнинг ҳал қилинишига имкон берди.
Тангалардаги суғдий ѐзувли жумлаларнинг томонимиздан

żpγw

– “жабғу”,

trδw

x’γ’n

–

“Тарду хоқон”,

cpγw x’γ’n pny

– “Жабғу-хоқон тангаси”, “.... жабғу­хоқон” ва

βγy twn cpγw

x’γ’n

– “Илоҳий Тун жабғу-хоқон” шаклида ўқиб чиқилиши Ғарбий турк хоқонлари ўз

номидан танга зарб қилдиришган деган мазмундаги фикрга асос берди. Тангаларда Тарду
хоқон, Тун ябғу

-

хоқон каби конкрет ҳукмдор номларининг аниқланиши хоқонликнинг

танга зарби масаласининг ҳал этилишида яна бир қадам бўлди. Шу пайтгача аксарият

тадқиқотларда VI–VIII асрларга тааллуқли Ўрта Осиѐ тангаларининг бир қисмини
“Қадимги турк тангалари” гуруҳи ташкил қилиши таъкидланса-да

102

, уларнинг қайси

ҳукмдорларга ѐки сулолаларга тегишлилиги масаласи ҳал қилинмаган, ҳатто, “хоқонлик
танга зарб қилдирганми ѐки аксинча” мазмундаги фикр деярли ўртага қўйилмаган,

кўпчилик тадқиқотчилар орасида эса илк туркий тангалар Тургаш хоқонлиги (699-766)
томонидан босилган мазмундаги фикр ўринлашиб қолганди

103

.

Тамға шакли (

), унвон (

жабғу

), иконографик ўзига хосликлардан келиб чиқилса,

тангалардан бир қисми хоқонликнинг

илк босқич тангалари

, яъни

Ябғулик

даврига

98

Бичурин Н.Я. Собрание сведений ...

‒

Т. II.

‒

С. 242.

99

Бабаяр Г., Кубатин А. К вопросу монетного чекана Западно-Тюркского каганата (на основе нумизматических материалов

Ташкентского оазиса) // Тюркология.

‒

Туркестан, 2005.

‒

№ 6.

‒

С. 98, 102.

100

Бичурин Н.Я. Собрание сведений ...

‒

Т. I.

‒

С. 279, 281; Osawa T. Batı Göktürk ...

‒

S. 80­81.

101

Chavannes E. Documents sur les Tou­Kiue ...

‒

P. 226-228; Moravcsik

G

.

Byzantinoturcicа ...

‒

P. 130-131, 290.

102

Смирнова О.И. Сводний каталог ...

‒

C. 5, 14, 59; Baratova L. Alttürkische Münzen ...

‒

S. 281-283.

103

Salman H. Türgişler.

‒

Ankara: ТТК, 1998.

‒

S. 131.

26

тааллуқли бўлиб чиқадики, уларнинг зарб қилдирилиш хронологиясини тахминий ўлароқ
560-йиллар охири – VI аср сўнгги чорагига қўйиш мумкин.

Жабғу-хоқон

унвонли

тангалар эса ҳам унвон‚ ҳам тамға шакли (

) билан хоқонликнинг

иккинчи босқич

тангалари

бўлганидан дарак беради. Шунингдек, Ғарбий турк хоқонларининг расмий

унвони

ябғу/жабғу-хоқон

бўлгани яна бир карра ўз исботини топади. Бу типдаги тангалар

Ғарбий Турк хоқонлигининг

Ябғу-хоқонлик

палласига оид бўлиб, уларнинг даврий

хронологиясини VII аср боши – 30-йиллари билан белгилаш мақсадга мувофиқ.
Тангаларнинг сезиларли бир қисми Тун ябғу-хоқон (618-630)га оид бўлиб‚ айнан шу

ҳукмдор даврида хоқонликнинг жануби-ғарбий ўлкаларга эътибори кучаяди.
Йилномаларда унинг хоқонлик марказини

Ши

(Чоч) шимолидаги

Цянь-цюань

(Минг­булоқ)га кўчириб, ғарбий ўлкалар устидан ҳукмронликни мустаҳкамлаб,

Босы

(Эрон) ва

Гибин

(Каписа-Кобул)ни назоратига олганлиги таъкидланади

104

.

Чоч воҳасида зарб қилинган хоқонлик тангаларининг катта бир қисмини “хоқон”

унвонли тангалар ташкил этиб, улар иконографик ва тамға шакли ( ) жиҳатидан
юқорида кўриб чиқилган

жабғу

ва

жабғу-хоқон

унвонли тангаларга жуда яқинлиги ва

кўплаб миқдорда топилиши билан алоҳида ажралиб туради. Уларда фақат “хоқон”
унвони учраши, тамғанинг қўшимча элементлар олгани, тасвирлардаги дастлабки шакл

(прототип) анчагина ўзгарган ҳолда учраши улар хоқонликнинг сўнгги,

учинчи босқич

тангалари

бўлганидан дарак беради. Бу тангаларда

жабғу

ва

жабғу-хоқон

унвонлари

учрамаслиги‚ уларнинг Ғарбий қанотнинг

Хоқонлик

палласига ўтиши билан боғлиқ‚ деб

изоҳлаш имконини беради. Демак, 630-йиллар бошида Тан империяси Шарқий Турк

хоқонлигига барҳам бергач‚ Ғарбий қанот (яъни‚

Ябғу-хоқонлик

) марказий ҳокимиятнинг

вориси ўлароқ‚ мустақил хоқонликка айланади ва ҳукмдорлар энди “хоқон” деб аталиб‚

шу унвонда танга чиқара бошлайдилар.

Демак, ѐзма манбалар ва нумизматик материаллар асосида Ғарбий Турк хоқонлиги

Турк хоқонлигида Ғарбий қанот бўлиб, давлат сифатида шаклланиш жараѐнида

Ябғулик

(VI аср 60-йиллари – сўнгги чораги) –

Ябғу-хоқонлик

(VI аср охири – VII аср 30-йй.) –

Хоқонлик

(630-йй.дан то 740-йй.гача) каби 3 босқични босиб ўтганини кузатиш мумкин.

б) Хоқонликнинг юксалиш ва таназзул даврлари.

Ғарбий Турк хоқонлиги

дастлабки 50 йилдан ортиқ давр – 568­630 йиллар оралиғида Ғарбий қанот мақомида,

яъни

Ябғулик

ва

Ябғу­хоқонлик

пайтида уни Истами (568­576), Тарду (576­583),

Або

Далобян

(*Апа Турум; 583­587), Нири

(587­599), Чўра (603-611),

Шегуй

(611-618), Тун

ябғу­хоқон (618-630) каби 7 нафар ҳукмдор бошқарган бўлиб, бу даврда у сиѐсий
жиҳатдан асосан юксалиш даврини бошдан кечирди. Бу унинг йил сайин ҳудудлари

кенгайиб, Шимолий Кавказ ва Қора денгиз даштлари, Хуросон ва Шимолий Ҳиндистон
ҳудудларини ўз таркибига киритишда яққол кўзга ташланади. Истами даврида то

Амударѐгача етиб борган хоқонлик чегаралари у ва ўғли Тарду даврида ғарбда Шимолий
Кавказ ва Қора денгиз бўйларигача, Шегуй ва Тун ябғу-хоқон даврида эса жануби-ғарбда

Шимолий Ҳиндистон ва Хуросонга, ғарбда эса Жанубий Кавказгача кенгаяди.

Тун ябғу-хоқонни ўлдирган амакиси

Мохэду

(Баҳодур) 630 йилда тахтни эгаллайди.

Қарийб 30 йиллик бир давр ичида хитой йилномаларидан маълум бўлишича хоқонликни

Мохэду

(*Баҳодур (630­631),

Сы Шеху кехан

(Сир ябғу­хоқон; 631­633),

Нишу Дулу

(*Низук Дулу; 633­634),

Шаболо Хилиши

(*Ишбара Хили Шер (634-638),

Юйгу Дулу

(*Юқуқ Дулу; 638-642),

И Кюйли Ши Би

(*Эл Кулуг Шер Йелби; 640-641),

Иби Шаболо

104

Бичурин Н.Я. Собрание сведений ...

‒

Т. I.

‒

С. 283.

27

Шеху кехан

(*Йелби Ишбара ябғу­хоқон; 641-642),

Иби Шегуй

(*Йелби Шегуй; 642-649),

Ашина Хэлу

(*Улуғ; 651­657) каби ҳукмдорлар бошқаришади

105

. Бу даврда хоқонликнинг

янги ўлкаларни эгаллашга интилиши деярли тўхтаб, хоқонлар орасида тахт талашувлари

авж олади. Хитойнинг Шарқий Туркистондаги хоқонликка қарам вассал
ҳукмдорликларга даъвоси кучаяди ва хоқонликнинг бу ердаги ҳокимияти заифлашиб

боради. 650-йилларда Ашина Хэлу қисқа бир муддат хоқонлик мавқеини тиклайди ва
Хитойга қарши муваффақиятли жанглар олиб боради. 657 йилда хитой лашкарбошиси

Су Дин-фань унга қарши сафарга чиқиб, қароргоҳ

Цюан-цян

(Минг­булоқ)қа етиб келади

ва бир қатор жанглардан сўнг хоқонни Чу дарѐси бўйида мағлубиятга учратади. Хэлу

Ши

(Чоч) ҳукмдори

Шунеу Ше

(шад)нинг ҳузурига қочиб, у ердаги Суду шаҳрига бекинади.

Шаҳар ҳокими

Инйе даган

(Инал тархон) уни тутиб, хитой қўшинларига топширади

106

.

Ашина Хэлу тор­мор этилгач, Тан империяси Ғарбий хоқонликдаги мавжуд

анъаналар асосида “янги маъмурий тақсимот”лар жорий қилиб, 3 ҳарбий волийлик
(протекторат) таъсис этади; 1) Шарқий Туркистонни ҳам ўз ичига олган

Гуньлин

, 2)

Тяншан тоғларининг шимолидаги кенг минтақани ўз ичига олган

Менгчи

, 3) Тяншаннинг

ғарбидаги ўлкалар, яъни Эронгача бўлган ҳудудлардан иборат

Аньси

волийликлари.

Бироқ улардан фақат дастлабки иккитасида ҳақиқий хитой ҳокимияти мавжуд бўлади.

Ушбу воқеалардан кейинги ўнйилликларда ҳам Ғарбий хоқонлик мустақил бир

давлат сифатида бўлмаса-да, Тан империясига қарам давлат тарзида мавжуд бўлади. Тан
императорлари “Ўн Ўқ” бошқаруви тартибини бузмасдан, беш

Нушиби

қабиласининг

бошига Ашина Бужчен (657-667)ни хоқон тайинлаб, қароргоҳи Суябда бўлган Менгчи
(Хаочжи) гарнизонини, беш

Дулу

қабиласининг бошига Ашина Мише (657-662)ни хоқон

тайинлаб, қароргоҳи Таласда бўлган Гуньлин гарнизонини ташкил этишади. Аслида,
уларнинг иккаласи ҳам Тан императорлари тайинлаган “қўғирчоқ хоқонлар” бўлиб, айни

пайтда Хитойга қарашли ушбу гарнизонларнинг ҳарбий волийси эдилар

107

. Шу тариқа,

Ғарбий хоқонликни 657 йилдан то 740 йилгача бошқарган 10 га яқин хоқон Хитойга тобе

ўлароқ ҳукм суришади.

Хуллас, Ғарбий Турк хоқонлиги Ғарбий қанот сифатида 560­йилларда шакллана

бошлаган бўлиб, унинг 630­йилларгача бўлган

Ябғулик

ѐки

Ябғу­хоқонлик

мақомидаги

дастлабки 60 йилини “юксалиш даври”, 630­657 йиллар оралиғини “мустақил хоқонлик”,

айни пайтда ички низолар даври, 657­740 йиллар оралиғини эса “таназзул даври” ѐки

Хитой қарамоғидаги “қўғирчоқ хоқонлар ҳукмронлик қилган давр” шаклида таснифлаш
мумкин. Юксалиш палласида у ҳудудий жиҳатдан кенгайиш, янги ўлкаларни эгаллаш
(Шимолий Кавказ, Қора денгиз бўйлари, Хуросон, Шимолий Ҳиндистон), вассаллар
устидан ўз ҳокимиятини кучайтириш (маҳаллий ҳукмдорларга

элтабар

унвонини бериб,

улар устидан ноиб ­

тудун

тайинлаш), ташқи алоқаларда устунлик қозониш (Сосонийлар

Эронини бир неча бор мағлуб қилиш, Византия билан иттифоқ тузиш, Хитой билан тенг

даражада дипломатик алоқалар ўрнатиш) каби муваффақиятларга эришади. Иккинчи
паллада эса хоқонлик, асосан, ўз ички масалалари билан ўралашиб қолиш (хоқонлар

ўртасида ўзаро тахт талашувлар,

Дулу

ва

Нушиби

каби ички қанотлар орасидаги

зиддиятлар), баъзи чекка ҳудудлар назоратининг қўлдан чиқиши (Шимолий Кавказ, Қора

денгиз бўйлари, Шарқий Туркистон) ва тобе қабилаларнинг мустақилликка интилишлари

105

Бичурин Н.Я. Собрание сведений ...

‒

Т. I.

‒

С. 284-289; Кляшторный С.Г. Генеалогия и хронология ...

‒

C. 165-168.

106

Бичурин Н.Я. Собрание сведений ...

‒

Т. I.

‒

С. 292.

107

Бичурин Н.Я. Собрание сведений ...

‒

Т. I.

‒

С. 292-293; Ekrem E. Hsüan-Tsang Seyahetnamesi‟ne göre ...

‒

S. 111.

28

(

се-янто

,

қарлуқ

,

тургаш

ва ҳк.) сингари воқеликларни бошдан кечиради. Учинчи

паллада эса, Ғарбий хоқонлик айрим истисноларни ҳисобга олмаганда, ташқи

таъсирларнинг ошиши (хоқонларнинг Хитой томонидан тайинланиши, араб истилоси

натижасида Хуросон ва Амударѐ – Сирдарѐ оралиғида хоқонлик нуфузининг пасайиши)
ва ички зиддиятлар кучайиши (Тургашларнинг марказий ҳудудларни эгаллаб олиши ва

ҳ.к.) каби том маънодаги таназзул палласига кириб, ниҳоят 740 йилда Ашина
сулоласининг сўнгги вакили Ашина Синнинг тургашлар томонидан ўлдирилиши

натижасида барҳам топади.

“

Ғарбий Турк хоқонлигининг давлатчилик хусусиятлари”

номли 4-бобда

“Хоқонликнинг давлат мафкураси” (4.1), “Хоқонликнинг давлатчилик хусусиятлари”
(4.2), “Ғарбий Турк хоқонлигида унвонлар тизими” (4.3) каби масалалар кўриб чиқилди.

Ушбу бобнинг 1-параграфида хоқонликнинг давлат мафкураси таҳлил қилиниб, унинг
негизида “турк” этноси томонидан ташкил қилинган давлат ­ “мангу эл”ни мустақил

ҳолатда сақлаб туриш билан бирга‚ унинг бошқа этнослар устидан ҳукмронлик
қилишини ѐки дўстона муносабатлар ўрнатишини таъминлаш ѐтганлиги аниқланди. Бу

мафкура битиктошларда хоқонлар томонидан халққа мурожаат қилинганда “Турк будуни
(халқи)”‚ “Турк беклари ва будуни”‚ “Турк‚ Ўғуз беклари‚ будуни”‚ “Турк Сир будун”

каби ибораларнинг жумла бошида жой олиши‚ давлат барпо қилиш ва ҳудудларни

кенгайтиришдан мақсад “Турк будуни”нинг душманларини йўқотиб‚ унинг мустақил
яшаши ва эгалланган ҳудудларда ҳоким табақага айланишини таъминлаш ўлароқ талқин

қилинишида ўз ифодасига эга

108

. Хоқонликнинг олий давлатчилик концепциясининг

асосий тамойилларидан бири давлат асосчилари ва бошқарувчи тоифаси мансуб бўлган

турк

этносига алоҳида урғу берилганида кўринади. Хитой йилномаларида турк

хоқонлари унвонларининг таркибий бир қисми сифатида

да ту­жюе

(луғ. “буюк турк”)

ибораси учрайди

109

. Бу эса қадимги турклар ўз давлатини

*Буюк Турк қағанлиғи

шаклида

номлашган‚ деб тахмин қилишга имкон беради. Шунга ўхшаш ҳолат Чингизхон даврида

ҳам кўзга ташланиб‚ мўғуллар ушбу давлатни

Йеке Монгол Улус

(луғ. “Буюк Мўғул

давлати”) деб аташган

110

. Хоқонликка нисбатан шунга ўхшаш ибора бақтрий тилли

ҳужжатларда ҳам ишлатилгани эҳтимоли юқори. 710 йилга оид ҳужжат (Doc T)да

στορογο τοροσανδο

οισλογο

ибораси учраб‚ Н. Симс­Виллямс уни “буюк турк маликаси”

шаклида таржима қиладики

111

‚ ҳар ҳолда ҳужжатдаги “буюк турк” ибораси остида

хоқонлик назарда тутилган. Шунингдек, VII–VIII асрлар ѐзма манбаларида “Туркистон”
(арман, суғд., паҳлавий), “Другу-йул” (

тибет

. “Турклар ўлкаси”) атамалари учраб

112

,

улар мазмунидан мазкур атама Ғарбий Турк хоқонлигини ифодаловчи этно-сиѐсий ва
географик ном бўлгани пайқалади.

Хоқонлик давлат мафкураси билан боғлиқ бир масала - битиктошларда “турк”

атамаси тор ва кенг маънода ишлатилганлигидир. Тор маънода ушбу атама хоқонликнинг

асосчи ва ҳукмрон этноси учун қўлланилган бўлиб‚ ундан мақсад ўзини “турк” деб
атайдиган қабила ва уруғлар бўлса‚ кенг маънода у туркий тилда сўзлашувчи, бироқ

108

Абдураҳмонов Ғ., Рустамов А. Қадимги туркий тил ...

‒

Б. 103; Tekin T. Orhon Yazıtları ...

‒

S. 39‚ 63; Каржаубай С. Объединенный

каганат тюрков в 745–760 годах. – Астана: Фолиант, 2002. – С. 161-166.

109

Бичурин Н.Я. Собрание сведений ...

‒

Т. I.

‒

С. 237.

110

Трепавлов В.В. Государственный строй Монгольской империи ...

‒

C. 118.

111

Sims-Williams N. Bactrian Documents from Northern ...

‒

P. 98.

112

Тер­Мкртчян Л.Х. Армянские источники ... – С. 60-61; Vaissière E. de la. Sogdian traders... – P. 169; Pahlavi Texts. The Bundahis-

Bahman Yast, and Shayast La-Shayast. Trans. by E.W. West. BSE. – Delhi, 1987. – Part 1. Vol. 5. – P. 37, 41, 120.

29

алоҳида этник номга эга қабилаларни ҳам билдирган. Хусусан‚ хоқонликка душман
кайфиятда бўлган

ўғуз

‚

уйғур

‚

тургаш

‚

басмил

ларга нисбатан “турким‚ (ўз) халқим‚

қариндошим” шаклларида иборалар ишлатилиши уларнинг, ҳам хоқонлик таркибидаги

қабила‚ ҳам туркий этнос эканига ишорадир. Шу тариқа‚ битиктошларда акс этган давлат
мафкураларидан бири, хоқонлар қўл остидаги фуқароларига‚ айниқса, унинг негизини

ташкил қилувчи аҳолига нисбатан уларнинг этник номи билан мурожаат қилиб‚ улар
эътиборини қозонишга уриниши баробарида‚ қариндош қабилаларни ҳам шу ном остида

бирлаштиришга ҳаракат қилган‚ деб ҳисоблаш мумкин.

Битиктошлардан маълум бўлишича‚ аслида хоқонликнинг сиѐсий фалсафасининг

ядросида битта асосий тезис ѐтарди‚ у ҳам бўлса “инсонлар дунѐсини қуриш”‚ яъни “тўрт
томонли/бурчакли” дунѐни барпо этиш эди. Унинг мутлақ императиваси (талаби) барча

халқни битта этнос (турклар/Ашина хонадони)га бўйсундириш ва улар устидан
ҳукмронлик қилиш (ѐки бошқа қабила ҳукмронлигидан ўз халқини озод этиш) мақсад

қилинган эди

113

. Яъни бунинг асосида бир “жаҳон давлати қуриш” мафкураси ѐтган

114

.

а) Ҳокимият қонунийлигининг мафкуравий асослари.

Марказий Осиѐда

кўчманчилар томонидан барпо этилган бир қатор давлатлар каби хоқонликда ҳам
ҳокимиятнинг илоҳий эканига ишонилган. Хоқонларнинг дунѐ ҳукмдори эканига бўлган

ишонч хорижий ҳукмдорларга юборилган номаларнинг бошланғич формуласида янада

қатъий ўлароқ кўзга ташланади. Ишбара хоқон (581-587) Хитой императорига ѐзган
мактубини “

Тангри томонидан юборилган Буюк турк империясининг доно хоқони

Ишбара

” шаклида бошлаган бўлиб, бу битиктошлардаги “

Тангридек тангрида бўлмиш

”

жумласининг бир такрори эди. Византия императорига юборилган мактубда турк хоқони

ўзини “

дунѐдаги етти иқлим эгаси ва етти ирқнинг хоқони

” деб атаганди

115

.

Шарқий хоқонликдаги каби Ғарбий хоқонлик давлат мафкурасида

Тангричилик

эътиқоди доимо устунлик қилган. Гарчи Тун ябғу-хоқон сингари баъзи хоқонлар “будда
динини қабул қилган” мазмундаги қарашлар ѐки манбаларда шунга ишора мавжуд бўлса-

да, уларга танқидий ѐндашиш керак бўлади. Сабаби, агар бирон бир хоқон
тангричиликдан бошқа бир динни давлат мафкураси даражасига чиқарса эди, бу ҳол

хоқонлик ҳаѐтида яққол ўзини ҳис эттира бошлаган бўлур эди.

Қадимги хитойликлар Хитойни

Чжун-го

– “ўрталиқ/марказий давлат” деб аташган.

Яъни улар Хитойни Ернинг ўрта мавқеида жойлашган, деб ҳисоблардилар. Шунга ўхшаб

хоқонликда ҳам Ашина хонадони қурган давлат дунѐнинг маркази дея билинарди.
Битиктошларда ўрин олган “

устта осмон, пастда ер яратилганда улар орасида инсон

болалари яратилган, инсон болалари устидан ота-боболарим Бумин ва Истами хоқон
бўлган, тўрт томонга қўшин тортган

”

116

каби сатрлар буни тасдиқлайди. Давлатчилик

концепциясига кўра, хоқонликда ҳам қўшнилари бўлмиш Тан ва Сосонийлар
империясидаги каби ҳокимият илоҳий ҳисобланиб, у Тангри – “Осмон” томонидан

тақдим қилинади, дея билинарди. Хоқонлар ҳам гарчи ушбу икки империянинг
концепциясини айнан такрорламаса ҳам, мазмунан уларга яқин мафкурага эга бўлиб,

битиктошларда уқтирилгани каби хоқон “Тангри ѐрлақагани учун, ўзининг қути борлиги
учун давлатни тутиб турар”ди. Битиктошда хоқон ўзини “

Тангридек Тангрида (қут)

113

Кляшторный С.Г. Памятники древнетюркской письменности и этнокультурная история Центральной Азии.

‒

СПб.: Наука, 2006.

‒

С. 464.

114

Turan O. Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi // TÜRKLER.

‒

Ankara, 2002.

‒

Cilt 2.

‒

S. 850.

115

Феофилакт Симокатта. История ...

‒

С. 624.

116

Tekin T. Orhon Yazıtları ...

‒

S. 38-39.

30

топган Турк Билга хоқон

” деб таърифлайди

117

. Буғут битиктошида таърифланишича,

“улар бутун дунѐ халоскорлари/дунѐда адолат ўрнатиш” ва “халқни фаровон яшатиш”

мақсадида эдилар

118

. Бу қадимги турк битиктошларида “будун бўғзи тўқ эрди”, “тўрт

томонга қўшин тортиб, ... тартибга солганлар” шаклида ифодасига эга

119

.

б) ҳокимиятнинг илоҳийлиги тушунчаси.

Қадимги турклар тушунчасига кўра‚

ҳокимият манбаи илоҳий

бўлиб‚ яратувчи ­

Тангри

(худо) уни толели кишиларга тақдим

этар ва улар воситасида ўз бандаларини бошқарарди. Яъни Тангри ўз бандалари устидан

бошқарувни тўғридан­тўғри эмас‚ бирор восита билан амалга оширади шаклида талқин
қилинарди. Қадимги турклар наздида ушбу восита эса турк хоқони эди. Хоқонга

давлатни бошқариш учун куч­қудрат ва масъулият Тангри томонидан инъом қилинади
шаклида тушунилган бўлиб, шундан келиб чиққан ҳолда хоқон ўзини худо томонидан

сайланган ва баъзи ғайритабиий куч ва қобилиятлар ато қилинган киши сифатида кўрган.
Хоқонларнинг бу сифати халқ томонидан ҳам эътироф этилган. Тангри фақат айрим

кимсаларгагина “ато қиладиган” қобилиятлар битиктошларда шу каби тушунчаларда
ифодаланади: а) “Қут” (харизма/сиѐсий ҳокимият); б) “Улуш ва улуг” (насиба‚ пай); в)

“Куч” (куч­қувват). Яъни улар “

Ўзим қутим бор учун

”, “

Эл берувчи Тангри

”, “

Тангри

хоқон қилди

”, “

Тангри куч бергани учун

” ва ҳк. шаклида битиктошларда учрайди

120

.

Асоси “Тангри инояти” билан боғлиқ ҳолда тушунилган бу тарздаги ҳокимият

шаклига социология фанида “харизматик ҳокимият” ибораси ишлатилади. Шу тариқа,
қадимги туркий давлатлардаги ҳокимият типлари ҳам “харизматик” хусусият касб этади.

Шу билан бирга, қадимги турк жамиятида ҳукмдор ғайритабиий борлиқ ҳисобланмасди.
Яъни Олд Осиѐнинг айрим қадимий ҳукмдорларига ўхшаб турк хоқонига “худо­қирол”

сифатида қаралмаган

121

. Хоқоннинг бошқа одамлардан фарқи фақатгина унинг илоҳий

инъом олганида эди. Хоқон ўзини доимо ҳокимият манбаи - Тангрига бурчли деб билар

ва ўзини қонун - “Турк тўруси” олдида масъулиятли ҳис қилиб, ижро ва фаолиятларини
“тўру”га мос равишда юритишга мажбур эди. Бундан кўринадики‚ хоқоннинг ҳокимияти

фақатгина “илоҳий” бўлиб қолмай‚ айни пайтда “қонуний бир асос”га суянар эди.

в) ҳокимият ва ҳукмдорлик рамзлари.

Марказий Осиѐ кўчманчилар, хусусан,

қадимги турклар талқинича, ҳокимият имтиѐзли хонадон – “олтин уруғ” вакилларининг
ҳаққи эди. Жумладан‚ Хунларда

Тугу

‚ Турк хоқонлигида ва Хазарларда

Ашина

‚

Уйғурларда

Яғлақар

‚ Печенегларда

Қанғар

‚ Булғорларда

Дуло

уруғига мансуб

хонадонлар ҳокимият тепасида туришган

122

. Ҳар бир ҳукмдор муайян ҳокимият

рамзларини қабул қилиб олиб, ўз ҳукмронлиги давомида ундан фойдаланган. Шу тариқа,

ҳукмдор ва унинг ҳокимияти ҳам мамлакат ичкарисида‚ ҳам ташқарисида рамз ва
аломатлар орқали эътироф этилган. Улар қуйидагича:

“от/унвон”

(

хоқон‚ хон‚ ябғу,

элтабар

)‚ “

эб/*ўтоғ

” (ўтов/ҳукмдор чодири),

ўрда

‚ “

тахт

” (

ўргин‚ ўрнақ‚ ўрунлуқ

)‚ “

туғ

”‚

“

байроқ

”‚ “

довул

” (

кўбирга

)‚ “

жиға

” (бош кийимга тақиладиган попук)‚ “

камар

” (

қур

)‚

“

қилич

”‚ “

ѐй

”‚ “

ханжар

”‚ “

қамчи

”, “

тамға

” каби унсурлардан иборат бўлиб

123

, давлат

117

Tekin T. Orhon Yazıtları ...

‒

S. 78-79.

118

Кляшторный С.Г. Лившиц В.А. Согдийская надпись из Бугута // Страны и народы Востока.

‒

Москва, 1971.

‒

Вып. 10.

‒

С. 140,

143.

119

Абдураҳмонов Ғ., Рустамов А. Қадимги туркий тил ...

‒

Б. 101, 106.

120

Абдураҳмонов Ғ., Рустамов А. Қадимги туркий тил ...

‒

Б. 71‚ 77‚ 101­111‚ 126‚ 129.

121

Koca A. Eski Türklerde Devlet Geleneği ...

‒

S. 828.

122

Golden P.B. Türk Halkları tarihine Giriş ...

‒

S. 83; Koca A. Eski Türklerde Devlet Geleneği ...

‒

S

.

841.

123

Koca A. Eski Türklerde Devlet Geleneği ve Teşkilatı // TÜRKLER.

‒

Ankara, 2002.

‒

2. Сilt.

‒

S. 829.

31

маркази ҳисобланган “

ўрда

” ҳокимиятнинг бош аломати эди. Ёзма манбалар ва

археологик топилмалар асосида Ғарбий Турк хоқонлиги учун ҳокимияти ва ҳукмдорлик

рамзлари сифатида қуйидагича рамзий аломат ва белгилар хос бўлгани аниқланди: 1)

унвон ва лақаблар, 2) бошқарув/ҳукумат маркази (пойтахт)‚ қароргоҳ, 3) танга зарби‚ 4)
ўтоғ (чодир) / сарой, 5) тахт‚ 6) тож‚ 7) қўриқчилар гуруҳи (гвардия), 8) соябон‚ 9) байроқ

(бўри бошли)‚ 10) туғ (10 дона)‚ 11) довул/дўмбира (барабан)‚ 12) кийим (бош кийим‚
тўн‚ камар)‚ 13) қурол­яроғ (ўқ­ѐй‚ совут/зирҳ)‚ 14) тамға ( →

/

→ / → / ),

15) махсус ранг (сариқ/оқ, кўк)‚ 16) ҳумо қуши (+ аѐл илоҳа Умай) тасвири ва ҳ.к.

124

4-бобнинг

“Хоқонликнинг давлатчилик хусусиятлари”

деб номланган 2-

параграфида:

а) Давлат бошлиғининг вазифа ва масъулиятлари

бўлимида хоқоннинг

ваколатлари масаласи кўриб чиқилди. Қадимги туркларда ҳукмдор бутун давлат
ташкилотининг раҳнамоси ва жамоанинг лидери сифатида энг катта куч ва ваколатларни

ўз шахсида мужассамлаштирар эди. Унинг ҳар бир буйруғи қонун ҳукми ҳисобланар ва
қадрланарди. Давлат бошқарувининг барча жабҳаларидаги вазифадор шахслар ва бутун

халқ ҳукмдорнинг буйруқ ва фармонларига бўйсуниш мажбуриятида эди. Бошқа

томондан эса у бош

йарғучи

(қози) эди. У шу жиҳати билан бош маҳкамага раҳбарлик

қиларди. Ўз шахсига ва давлатга қарши гуноҳкор бўлганларни ушлаш ҳақида қарор

чиқара олар‚ уларни тўғридан­тўғри сўроқ қилар‚ ўлим ѐки бошқа жазоларни бера
оларди

125

. Хоқоннинг бош вазифаси давлат ҳудудларини ҳимоя қилиш‚ чегараларни

кенгайтириш‚ қонунни тартибга солиш, халқнинг иқтисодий фаровонлигини ошириш‚
“турк давлати ва халқининг обрўси ва шон­шуҳратини таъминлаш” бўлиб, у ички ва

ташқи сиѐсатни амалга оширар‚ жанг ва сулҳ ҳақида қарор берар‚ қўшинга раҳбарлик
қилар‚ элчилар жўнатар ва қабул қилар‚ давлат бошқарувининг ҳар бир поғонасидаги

вазифадорларни тайинлар ѐки вазифасидан олиб ташлар эди

126

.

Хоқон ўз вазифаларидан ташқари‚ кенг ҳуқуқларга ҳам эга эди. У давлат

бошқарувига раҳбарлик қилар‚ сарой ва давлат бошқарувчилари билан бирга жамият ва
хўжалик ҳаѐтини сақлаш‚ давлатга тааллуқли муҳим масалаларни давлат кенгашида

муҳокама қилиш ташаббускори эди. Қўшинга қўмондонлик қилар ва шу тариқа жамият

устидан фавқулодда ҳуқуқларга эга бўларди. Тахтга чиққан пайтдан бошлабоқ у
маъмурий улусларни қайтадан тақсимлаш, турли лавозимларга яқинлари‚ қариндошлари

ва иттифоқчи қабила вакилларини тайинлаш ваколатини қўлга киритарди

127

.

б) Тахт ва унга меросхўрлик.

Олий ҳукмдорлар (шанюй, хоқон, хон ва ҳк.) одатда

Марказий Осиѐдаги қадимги кўчманчи асосли давлатларда дастлаб сайланган. Буни
уларнинг келиб чиқиши билан боғлиқ афсоналар ҳам‚ хитой йилномаларидаги қайдлар

ҳам тасдиқлайди. Анъанага кўра‚ улар қабила­уруғ ичида ким энг қобилиятли ва кучли
бўлса‚ ўша кишини ўзларига йўлбошчи этиб сайлаганлар. Хунларда

Маодун

‚ Сянбиларда

124

Mode M. Reading the Afrasiab Murals: Some Comments on Reconstructions and Details // Royal Naurūz in Samarqand. Ed. Compareti

M., de la Vaissière É.

‒

Pisa - Roma, 2006.

‒

P. 110; Самашев З., Базылхан Н., Баяр Д. Древнетюркские каменные изваяния Евразийских

степей // Культурное наследие.

‒

Астана‚ 2009.

‒

№ 1.

‒

С. 32, 37-38; Досымбаева А. Западный Тюркский каганат ва культурном

наследии казахской степи // Культурное наследие. – Астана, 2009. – № 1 (22). – С. 21; Рогожинский А.Е. Новые находки памятников
древнетюркской эпиграфики и монументального искусства на юге и востоке Казахстана // Роль номадов в формировании
культурного наследия Казахстана. Научные чтения памяти Н.Э. Масанова: Сб. мат-ов Межд. науч. конф. – Алматы, 2010. – С. 342;
Бабаяров Г. Древнетюркские монеты ... – С. 11, 14-15, 17, 32.

125

Koca A. Eski Türklerde Devlet Geleneği ...

‒

S. 831.

126

Садри М.А. Тюркская история и право: монография / М. А. Садри. – Казань: Фэн, 2002.

‒

С. 218.

127

Жумаганбетов Т. С. Власть кагана в древнетюркской государственной организации ...

‒

C. 16.

32

Таншихуай

‚ туркларда

Ашина

каби. Бу омил ҳарбий демократия билан боғлиқ бўлиб‚

кейинчалик аста­секин ҳокимият акадан укага мерос бўлиб ўтадиган бўлган.

М.Р. Дромпп Шарқий Турк хоқонлигида тахт акадан укага 8‚ амакидан жиянга 3‚

отадан ўғилга 3‚ жияндан жиянга 1 маротаба ўтганига доир маълумотлар учрашини
ѐзади

128

. Баъзи тадқиқотчилар эса‚ Ғарбий Турк хоқонлигида бу ҳолат ортиқча

кузатилмагани‚ тахт, асосан, отадан ўғилга ўтганини таъкидлайдилар

129

. Бироқ

хоқонликнинг ҳар иккала бош қанотида ҳам дастлабки йилларда, асосан, анъаналарга

риоя қилингани, бироқ кейинчалик бу одат бузилгани кўзга ташланади. Аслида,

тўру

бўйича‚ тахтга аввал хонадоннинг энг ѐши катта аъзос чиқиши‚ у вафот этгач‚

марҳумнинг укаси‚ у ҳам вафот этгач эса жияни‚ яъни яқинда вафот этган хоқоннинг
акасининг ўғли ўтириши лозим эди. Бироқ ҳар доим ҳам бунга амал қилинавермасди.

Баъзан хоқонлик саройидаги кайфиятдан келиб чиққан ҳолда ҳокимият ворисийлигининг
ҳар иккала турини қўлланилганига дуч келиш мумкин. Фақат бундай вазиятларда турли

норозиликлар келиб чиққанига гувоҳ бўламизки‚ буни эса шаҳзода ва амалдорларнинг
“тўру” бузилганини рўкач қилиб‚ тахтга чиқишнинг одат бўйича амалга оширилишини

талаб қилганликлари билан боғлаш мумкин.

в) Ҳукуматнинг олий амалдорлари.

Олий ҳукмдор ­ хоқон харизматик бир васфга

эга бўлса ҳам‚ давлат ва халқ тақдири билан боғлиқ масалаларда якка ўзи қарор қабул

қилиш ваколатига эга эмасди. Хоқонни ҳам назорат қилувчи муайян бир ҳукумат мавжуд
бўлганлиги ҳақида бир қатор тадқиқотчилар якдилдирлар

130

. Бошқарувчи хонадонга

мансуб

хоқон‚ ябғу‚ шад

ва

тегин

лар ҳукуматнинг доимий аъзолари эди. Шунингдек,

ҳукмдор аѐли ­

хотун

ҳам улар қаторидан жой оларди.

Хоқонликнинг бошқарув маркази – саройда

буйруқ

(вазир)лар ҳам жой оларди.

Шунингдек,

айғучи

лавозими мавжуд бўлиб‚ ушбу унвон эгаси “давлат маслаҳатчиси‚

бош мушовир‚ давлат кенгаши бошлиғи” вазифасида эди

131

. Вазирлар орасида

апа­ўга

(луғ. “бош вазир”‚ “бош маслаҳатчиси”) унвони билан аталувчи амалдорлар бўлиб‚ улар

қолган вазирларни назорат қилишган. Вазирлардан бири эса адлия ва ҳуқуқ ишларида
масъул бўлиб,

йарған

деб аталган ва хоқон томонидан тайинланган

132

. Кенгаш

иштирокчилари орасида

бўйла

унвонли амалдорлар бўлиб, улар давлат кенгашига мансуб

бўлишган

133

. Хоқонни сайлаш

той/тўй

(қурултой)да кўриб чиқилган. Унда давлат

кенгаши аъзолари бошқарувчи хонадон вакиллари, вазирлар ва бошқа марказий

аппаратдаги амалдорлар иштирок этишган. Номзоди кўрсатилган шахс Ашина хонадони
вакили бўлиши баробарида она тарафдан ҳам туркий бўлиши шарт бўлган

134

.

г) Ҳукумат бюрократик аппаратининг этник таркиби.

Хоқонлик бошқарув

аппаратининг асосий қисмини шубҳасиз туркий қабилаларга мансуб амалдорлар ташкил

қилган. Шарқий Турк хоқонлигида ҳукумат аъзолари асосан Ашина ва Ашида
қабилалари вакилларидан иборат бўлса‚ Ғарбий Турк хоқонлиги бошқарувида эса “Ўн

Ўқ” ҳарбий­маъмурий тузилмасида жой олган 10 нафар туркий қабила вакиллари ўрин

128

Drompp M.R. Supernumerary Sovereigns: Superfluity and Mutability in the Elite Power Structure of the Early Türks (Tu-jue) // Rulers from

the Steppe: State Formation on the Eurasian Periphery. Ed. by G. Seaman and D. Marks. – Los Angeles‚ 1991. – Vol. 2. – P. 95, 104.

129

Торланбаева К.У. Дуальная организация ...

‒

C. 33.

130

Gömeç S. Kök Türk Tarihi.

‒

Ankara: TTK, 1997.

‒

S. 108.

131

Древнетюркский словарь ...

‒

C. 28; Donuk A. Eski Türk devletlerinde idari-askeri unvan ve terimler.

‒

İstanbul, 1988.

‒

S . 2-3.

132

Абдураҳмонов Ғ., Рустамов А. Қадимги туркий тил ...

‒

Б. 114.

133

Шервашидзе И.Н. Фрагмент древнетюркской лексики. Титулатура // Вопросы языкознания.

‒

Москва, 1990.

‒

№ 3.

‒

С. 81.

134

Бичурин Н.Я. Собрание сведений ...

‒

Т. I.

‒

С. 234­235; Taşağıl A. Gök-Türkler.

‒

Ankara, 2003.

‒

S. 34.

33

олишган. Шунингдек, ҳоқонлик бюрократиясида ғайритуркий этнос вакиллари ҳам
қатнашган. Хусусан‚ хоқонликнинг ҳар иккала қисмида ҳам суғдийларнинг иштироки

сезиларли даражада бўлган

135

. Хоқонликнинг бошқарув аппаратида хитойликлар ҳам

бўлган. Хитой саройидаги келишмовчиликлар туфайли хоқонликнинг Шарқий қисми
(Ўтукан)га сиғинган хитойлик амалдорларнинг бу ерда қолиб, бошқарувда иштирок

этганига доир йилномалардаги “

Илгари Суй сулоласи даврида У­Юан умумволийси бўлган

Чжан Чан­сун ички тартибсизликлар туфайли ўз бошқарувидаги У­юан шаҳри халқи

билан биргаликда туркларга бориб қўшилган эди. Унга Коло Теле (*Қора Тегин) унвони
берилди

”

136

шаклидаги маълумотлар буни тасдиқлайди.

д) Давлат кенгаши ­ қурултой.

Турк хоқонлари давлатга оид қарорларни якка ўзи

чиқара олмасди. Қадимги туркий давлатларда ижтимоий, сиѐсий‚ ҳарбий‚ иқтисодий ва

маданий масалалар кўриб чиқиладиган‚ тортишувлар ва кенгашишлардан сўнг қарор
қабул қилинадиган мажлислар бор эди. Ушбу мажлислар

той

(“тўй”)‚ “кенгаш” деб

аталиб, кенгаш аъзолари эса “тўйғун” деб номланарди. Унга хоқон раислик қиларди.
Хоқон бўлмаган пайтларда эса кенгаш

айғучи

ѐки

ўга

унвони билан аталадиган давлат

маслаҳатчиларининг раислигида йиғиларди. Бошда

хотун

ва

ябғу/шад

ўлароқ

тегин

‚

элтабар

‚

эркин

‚

кул­чўр

‚

апа

‚

тудун

‚

тархон

сингари унвонларга эга ҳарбий ва идорий

лавозимдагилар давлат кенгашининг табиий аъзолари эди. Аъзоларнинг бир қисми

бошқарувчи хонадондан‚ бир қисми эса хонадон ташқарисидан танланарди. Хоқонликда
қурултой чақириладиган махсус жой бўлиб, пойтахт Суябдан 40 ли шимолда жойлашган

Цзедан

тоғида йилда бир марта ўтказилган ва унда амалдорлар тайинланган

137

.

е) Поғонали улус тизими.

Қадимги туркийлар тарихи билан шуғулланган аксарият

тадқиқотчилар фикрича, хоқонликнинг ўзига хос жиҳатлардан бири – давлат
бошқарувида жорий қилинган “поғонали­улуш/улус тизими”дир. Л.Н. Гумилев бу

тизимни “удельно-лествичная система” (поғонали­улус тизими) деб номлаган бўлиб, унга
кўра, Муқан хоқон (553-572) ҳукмронлиги даврида йўлга қўйилган ушбу тизим асосида

босиб олинган чексиз ҳудудларни қўлдан чиқармасдан, итоат остида тутиб туриш
мақсадида бошқарувчи хонадонга мансуб вакиллар, аниқроғи, шаҳзодалар турли тобе

ўлкалар бошқарувига тайинланар ва ҳар бир вакилнинг ихтиѐрига муайян бир ўлка
“улус” сифатида ажратиб бериларди

138

. Унинг “поғонали” деб аталишининг мазмуни

шундаки, ўз улусига эга бўлган ҳар бир шаҳзода тахтга ворислик қилиш ҳуқуқига эга

бўлар ва то ўз навбати келгунгача чекига тушган улусни бошқаришда давом этарди. Янги
тизимга мувофиқ тахт отадан болага эмас, балки акадан укага, кичик амакидан

(хоқоннинг укасидан) катта жиянга (марҳум ҳоқоннинг ўғлига) ўтарди. Шу тариқа,
хоқонликда тахт-талашувларнинг олдини олишга ва кенг ҳудудларга ѐйилган ҳокимият

барқарорлигини таъминлашга ҳаракат қилинган. Тахтга ворис ҳисобланган шаҳзодалар
навбат кутиб, тахтга эришгунча улусни бошқарар эди.

Фақат поғонали­улус тизими ҳақидаги тадқиқотчиларнинг мазкур қарашлари анча

асосли кўринса­да, ҳалигача тўлақонли ўз тарафдорини топмаган. Хусусан, Р. Генч

135

Togan İ., Kara G., Baysal C. Çin kaynaklarında Türkler..., s. 325; Liu Mau-Tsai. Çin kaynaklarına göre ... – S. 203.

136

Togan İ., Kara G., Baysal C. Çin kaynaklarında Türkler ...

‒

S. 111‚ 325.

137

Лурье П.Б. Заметки о раннеисламском дорожнике в Китай // Материалы и исследования по археологии Кыргызстана.

‒

Бишкек‚ 2005.

‒

Вып. 1.

‒

С. 86.

138

Гумилев Л.Н. Древние тюрки ...

‒

C. 56-57.

34

Қорахонийлар бошқарувида қўшҳокимиятчилик ­ “шерик хоқон”лик

139

мавжуд бўлгани

ва Ғарбий Қорахонийларнинг давлат бошқарувига “шерик”лик қилганини олға сурган О.

Прицакнинг “Бу икки бош ҳукмдордан ташқари ҳокимиятда хонадонга мансуб тағин 4

кичик (қуйи) хоқон билан бирга 6 нафар ҳукмдор вакили ўрин олганди. Ҳокимиятда
поғона­поғона юқорилаб боришга асосланган ушбу рутбалар муайян бир тизимни

ташкил қиларди. Шу тариқа, масалан,

бўғра­хон

(шерик хоқон)нинг ўрни бўшаб қолган

тақдирда ўрнини

арслон илиг

эгаллар,

бўғра­хон

эса айни шаклда

арслон­хон

(улуғ

хоқон)нинг ўрнига ўтира оларди”

140

шаклидаги фикрларига қарши чиқиб, на

Қорахонийларда ва на ундан олдинги ѐки кейинги туркий давлатларда бундай тизим

мавжуд бўлмаганини таъкидлайди

141

. Генчга кўра, дуал ташкилот Қорахонийларга хос

бўлмай, Ғарбий Қорахонийлар худди Турк хоқонлигидаги каби Истами ябғу

бошқарувига ўхшаш шаклда хоқон номидан бошқарилган.

Л.Н. Гумилевнинг мазкур фикрлари бирмунча мунозарали бўлиб, Р. Генчнинг

қарашларини инобатга олиш зарур. Чунки унинг ушбу фикри бир неча жиҳатдан
хоқонлик учун ҳам тўғри келади. Хоқонликка хос “улус тизими” масаласи янада

чуқурроқ тадқиқотларга муҳтожлигини таъкидлаган ҳолда, ҳозирчалик унинг
Чингизийлар давридаги “улус тизими” даражасига чиқмагани ва ҳали “куртак ҳолати”да

бўлганини айтиш мумкин.

4-бобнинг

“Ғарбий Турк хоқонлигида унвонлар тизими”

номли 3-параграфи

қуйидагича бир неча бўлимларга ажратилган:

а) Хоқонлик бошқарувидаги унвонлар ва уларнинг функцияси.

Х

оқонликнинг

унвонлар тизимини таснифлаш учун Т.Ж. Барфильднинг хоқонлик бошқарув тизимига

доир билдирилган фикрларига асосланиш мумкин

142

. Тадқиқотчи Шарқий Турк

хоқонлигига асосий эътибор қаратган бўлиб, унга кўра‚ Турк хоқонлиги конфедерация

шаклидаги империя кўринишида бўлиб‚ Хун империясида бўлгани каби унинг уч асосий
бошқарув даражаси (характери) мавжуд бўлган:

1)

империявий ҳокимият ва сарой

амалдорлари‚

2)

бутун империя ҳудудидаги қабилаларни бошқарадиган хоқонлик

амалдорлари‚

3)

маҳаллий ўз­ўзини бошқариш масалаларига масъул меросий қабила

бошлиқлари. Фикримизча, унинг бу таснифи хоқонликнинг унвонлар тизимига ҳам
тааллуқли. Ғарбий хоқонлик унвонлар тизимига шу тарзда ѐндашилса қуйидагича унвон,

мансаб ва лавозим номлари мавжуд бўлгани кўзга ташланади:

1.

Марказий ҳокимият ва уни ташкил қилувчи сарой амалдорлари ҳамда қанот

бошқарувчиларига хос;

2.

Вассал қабилалар ва воҳа ҳукмдорликларини назорат қилувчи

хоқонлик вакилларига хос;

3.

Маҳаллий ўз­ўзини бошқаришга масъул вассал қабила ва

ҳукмдорликлар бошқарувчиларига хос меросий унвонлар.

139

Хоқонликда қўшҳокимиятчилик мавжуд бўлган деб ҳисобловчи тадқиқотчилар “шерик­хоқон” иборасини ишлатадилар (Togan

İ. Türk Tarihinde Uzlaşmacı: Ruhaniyat-Siyaset ve Boy-Devlet İlişkileri // Yчүнчү миң жылдыктын босогосунда түрк цивилизациясы. Эл
аралык илимий конгресстин материалдары. 2-3- октябрь, 2000.

‒

Бишкек, 2003.

‒

S. 300). Аслида, Турк хоқонлигининг Шарқий ва

Ғарбий қанотларининг ҳар бирида алоҳида ҳукмдор мавжуд бўлганини “шерик­хоқон”лар тарзида изоҳлаш мунозарали. Чунки
Шарқий қанот (Шарқий Турк хоқонлиги) марказий ҳокимият мавқеида бўлиб, унинг бошқарувчиси энг олий унвон бўлмиш
“хоқон” унвонига, Ғарбий қанот (Ғарбий Турк хоқонлиги) эса марказга тобе ҳокимият ўлароқ бошқарувчилари хоқондан қуйи
турувчи “ябғу” ѐки “ябғу­хоқон” унвонига эга бўлишган. Уларнинг мазкур унвонлари бежиз бўлмай, марказга ѐки хоқонга
бўйсунишни ифодалаган ва бу қадимги турк давлатчилик анъаналарига асосланган. Агар шундай бўлмаганда эди Ғарбий Турк
хоқонлиги бошқарувчилари ўз тангаларини дастлаб “жабғу” ѐки “жабғу­хоқон” унвонлари билан эмас, тўғридан тўғри “хоқон”
унвони билан бостирган бўлардилар.

140

Pritsak O. Karahanlılar // İslam Ansiklopedisi. – Cilt VI. – Ankara, 1952.

‒

S. 253.

141

Genç R. Karahanlı Devlet Teşkilatı.

‒

Ankara, 2002.

‒

S. 186.

142

Барфилд Т.Дж. Опасная граница: кочевые империи и Китай ...

‒

C. 111.

35

Ушбу таснифга кўра‚ биринчи гуруҳга марказий ҳокимиятни бошқарувчи хонадон

аъзолари ­

хоқон

“бош олий ҳукмдор”‚

хотун

“бош малика”‚

қунчуй

“маликалар”‚

ябғу

“хоқон ўринбосари/Ғарбий хоқонлик бошқарувчиси”‚

шад

“улус бошлиғи‚ шаҳзода”‚

тегин

“шаҳзода” каби империал унвонлар билан бирга марказий (сарой) бошқарувда ­

айғучи

“бош вазир”‚

буйруқ

“вазир”

‚ инанчу

“нозир‚ вазир”

бўйла‚ ўга

“давлат

маслаҳатчилари”‚

тўйғун

“давлат кенгаши аъзоси”‚

ичраки

“сарой ходими‚ маҳрам”‚

битикчи

“котиб‚ девон бошлиғи”‚

тамғачи

“муҳрдор‚ котиб”‚

йарған

“терговчи”‚

чиғши

“(бирор ўлкадаги) терговчи”‚

сабчи/элчи

/

йалабач

“элчи”‚

бег

“бек‚ амалдорлар” ҳамда

қанот бошқарувларида жой олувчи

кул­чўр

“бош

чўр

”‚

кул­эркин

“бош эркин”‚

шадапит

“қанотдаги ҳарбий амалдор” унвонларини киритиш мумкин

143

. Ушбу унвонларни

“бошқарувнинг марказий аппаратига хос унвонлар” ѐки бошқача қилиб айтганда, “давлат

улуси”нинг марказида ва қанотларида қўлланилган унвонлар‚ деб ҳисоблаш лозим.
Хоқонлик иерархиясига хос

элтабар

“ноиб‚ йирик қабила бошлиғи”‚

тудун

“назоратчи

ноиб”‚

чўр

“йирик қабила бошлиғи”‚

эркин

“кичикроқ қабила бошлиғи”‚

тархон

“ҳарбий

бошлиқ”‚

тутуқ

“ҳарбий волий” сингари унвонлар ҳам асосан марказий бошқарув

аъзоларининг унвонлари эди. Бу гуруҳга

су­боши

“лашкарбоши”‚

чабиш

“қўшин

нозими”‚

сангун

“генерал”‚

апа­тархон

“бош қўмондон”‚

урунгу

“байроқдор?”‚

йелма ери

“илғор қўшин жангчиси”‚

алпағут

“алп жангчилар боши”‚

бинг­боши

‚

бешюз­боши

‚

юз­боши

каби ҳарбий унвонлар ҳам киради.

Иккинчи гуруҳ бутун хоқонлик таркибидаги вассал қабила ва ҳукмдорликларни

бошқарадиган хоқонлик амалдорларининг

шад

‚

тегин

‚

элтабар

‚

тудун

‚

чўр

‚

эркин

‚

тархон

‚

тутуқ

каби унвонларини ўз ичига оларди. Фақат бу гуруҳни даражасига кўра 4

тоифага бўлиш лозим бўлади:

1)

Бошқарувига хоқонлик хонадони вакиллари

тайинланган

шад

ѐки

тегин

каби империявий унвонларга эга амалдорлар (бу ерда Чоч‚

Фарғона‚ Тўхористон‚ Кобулистон каби вассал ҳукмдорликлар бошқарувида бевосита
Ашина хонадони вакиллари тургани назарда тутилаяпти);

2)

Бошқарувида ўзларининг

азалий сулолалари ҳокимияти давом этиб‚ маҳаллий унвонлар сақланган ҳолда хоқон
томонидан тақдим этилган

элтабар

унвонли вассал ҳукмдорлар;

3)

Вассаллар назорати

учун юборилган

тудун

унвонли амалдорлар;

4)

Чўр‚ эркин‚ тархон‚ тутуқ

каби

хоқонликка хос‚ бироқ қуйи мавқдаги унвони бўлгани боис‚ асосан вассалларнинг ички

бошқарувида ҳам маҳаллий ҳукмдордан нисбатан қуйи турувчи амалдорлар.

Учинчи гуруҳ‚ яъни маҳаллий ўз­ўзини бошқаришга масъул вассал қабилалар ва

ҳукмдорликлар бошқарувчиларининг унвонлари бўлиб, вассаллар ўзларининг

ихшид

,

афшин

,

худот

,

шоҳ

ва ҳакозо маҳаллий унвонларини сақлаб қолишган.

Хоқонликнинг бошқарув тузумида қарийб 40 га яқин унвон ва элликдан ортиқ

эпитетлар мавжуд бўлиб‚ уларни қуйидагича гуруҳларга бўлиш мумкин:

1)

расмий

: а)

маъмурий‚ б) ҳарбий;

2)

ижтимоий

: а) диний‚ б) рамзий/фахрий. Жумладан‚

ябғу

‚

шад

‚

тегин

‚

элтабар

‚

тудун

‚

тутуқ

‚

чўр

‚

тархон

‚

эркин

‚

инанчу‚ буйруқ

каби ўнлаб унвонлар

ва уларнинг олдида келувчи

апа

‚

инал

‚

кул

‚

тун

ва ҳ.к. кўплаб эпитетлар расмий

характерда бўлиб‚ улардан аксарияти маъмурий унвонлар бўлса‚ бир қисми ҳарбий эди.
Айниқса‚ улар орасида

тутуқ

‚

чўр

‚

тархон

‚

эркин

каби унвонлар кўпроқ ҳарбий

характердаги унвонлар бўлиши баробарида вассал қабилалар ва воҳа ҳукмдорликларига
юборилган хоқонлик маъмурларининг унвони сифатида ҳам учрайди. Диний ва

рамзий/фахрий васфдаги ижтимоий унвон ва эпитетларга *

эв­хоқон

‚

йарған

‚

бўгу

,

йелби

143

Donuk A. Eski Türk devletlerinde ...

‒

S. 2-60; Dobrovits M. The

Tölis

and

Tarduš ...

‒

P. 33-35.

36

ва ҳ.к.лар мисол бўлади. Эҳтимол‚

арслон

‚

барс

‚

бўри

‚

бўғра

‚

тўнга

каби кучли

ҳайвонлар номидан ясалган ва

алп

‚

баҳодур

‚

билга

‚

бўгу

‚

кул

‚

себиг‚

қутлуғ

ва ҳ.к. инсон

жасорати ҳамда фазилати билан боғлиқ эпитетларни ҳам ушбу гуруҳга мансуб.

Хоқонликда энг юқори унвонлардан бири

ябғу

бўлиб‚ у Шарқий Турк хоқонлигида

бош ҳукмдор унвони ­

хоқон

дан кейин турган бўлса‚ Ғарбий қанотнинг илк палласида

қанот бошқарувчиси

ябғу

‚ иккинчи босқичида эса

ябғу­хоқон

унвонига эга бўлган. Яъни у

Ғарбий хоқонликнинг биринчи босқичида бош унвон бўлиб‚ иккинчи босқичида бош

ҳукмдор

ябғу­хоқон

деб атала бошлагач‚ иккинчи даражадаги унвонга айланган.

Хоқонликнинг унвонлар тизимида ҳарбий унвонлар ҳам ўзига хос ўрин эгаллаган.

Битиктошларда

су­боши

‚

чабиш

‚

бинг­боши

‚

бешюз­боши

‚

юз­боши‚ *ўн­боши

каби

унвонлар учраб, уларнинг бундай номланиш тартиби хоқонликнинг моҳиятан “ўнлик

тизими”га эга ҳарбий империя бўлгани билан изоҳланади. Тадқиқотчиларга кўра, Ашина
қабиласи вакиллари Жуан­жуан давлатига барҳам бериб‚ ўз давлатига асос солгач‚ бир

қатор унвонларни ўзлаштирадилар. Жумладан‚ Г. Дѐрфер хоқонлик

хоқон‚ хотун‚ ябғу‚

шад‚ тегин‚ баҳодур

унвонларини Жуан­жуанлардан қабул қилганини таъкидлайдики

144

‚

булар қаторига

эркин

‚

элтабар

каби соф туркий унвонларни ҳам қўшиш мумкин

145

.

б) Хоқонликда унвон бериш тартиблари.

Ғарбий туркларнинг пойтахти Суябдан

40 ли шарқдаги

Цзядан

деб номланувчи тоғда йилда бир маротаба йиғилиб‚ диний

маросимларни амалга оширганликлари ва амалдорлар лавозимларга тайинлаганига доир
маълумотга асосланиб, хоқонларнинг давлат кенгаши ­

қурултой

чақиргани ва унда

амалдорларни муайян вазифаларга тайинлаб‚ уларга турли унвонлар берганликларини
тасаввур қилиш мумкин. Унвонлар қадимги туркий қонунлар мажмуи ­

тўру

асосида

берилган бўлиб‚ битиктошлардаги “

Ўша тўру бўйича амаким хоқон (бўлиб тахтга)

ўтирди

”

146

жумлаларида ўз ифодасига эга. Унвонлар хоқон томонидан берилганини

битиктошларда “

Тўлас ва Тардуш будун (қанот бошқаруви)ни ўшанда жорий қилибди.

(Уларга) ябғу ва шад унвонларини ўшанда берибди

”

147

шаклидаги, Ғарбий турк ҳукмдори

Ябғу­хоқоннинг Сюан Цзанга ҳамроҳлик қилиши учун жангчиларидан бирини масъул
қилиб‚ унга

баҳодур­тархон

унвонини бериши ҳақидаги маълумотлар тасдиқлайди

148

.

Хуллас, Ғарбий Турк хоқонлигининг давлат тузуми билан танишиб чиқиш шундан

дарак берадики, хоқонлик ўзидан олдин Марказий Осиѐ минтақасида мавжуд бўлган

кўчманчи ва ярим кўчманчи васфдаги қадимий давлатлар уюшмалари; Хун, Юечжи каби

давлатларга хос бошқарув анъаналарни давом эттиради. Хусусан, кўчманчи қабилаларни
бошқаришда уларнинг мавжуд бошқарувчи тоифасига таяниш баробарида, улар устидан

ўз вакилини назоратчи сифатида тайинлаши, ҳарбий ҳаракатларда ушбу давлатларга хос
“ўнлик тизим”ни давом эттириши, қадимий бошқарув марказлари ўрнида ўз

қароргоҳларини барпо этиши, бошқарув аппаратида қадимий давлатларга хос
унвонлардан маълум даражада фойдалангани каби ҳолатларда ўз тасдиғига эга. Шу

билан бирга, хоқонлик улардан фарқли равишда эҳтиѐж ва заруриятдан келиб чиқиб

149

,

бошқарувни янада мукаммаллаштирди ва бу соҳада ўзидан олдинги давлат анча устун

144

Doerfer G. Türkische und mongolische Elementen in Neupersische.

‒

Wiesbaden, 1965.

‒

Bd. II.

‒

S. 396.

145

Таскин В.С. Материалы по истории древних кочевых народов группы дунху.

‒

М.: Наука, 1984. – 140, 163.

146

Абдураҳмонов Ғ., Рустамов А. Қадимги туркий тил ...

‒

Б. 105.

147

Tekin T. Orhon Yazıtları ...

‒

S. 43.

148

Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии ...

‒

C. 263-265.

149

Данилов С.В. Древние и средневековые города в кочевых обществах Центральной Азии: Дис. .. док. ист. наук.

‒

Улан-Удэ, 2005.

‒

С. 238-239.

37

бир тизимни яратди. Бу асосан, хоқонлик бошқарувида 40 га яқин катта-кичик унвон ва
50 дан ортиқ эпитет қўлланилганида ўз ифодасига эга.

Диссертациянинг “

Ғарбий Турк хоқонлигининг бошқарув тизими:

маъмурий-

ҳудудий тузилмалар, марказий ҳокимият, вассал ҳукмдорликлар ва уларни бошқариш
усуллари” номли 5-бобида “Хоқонликнинг маъмурий-ҳудудий тузилиши” (5.1),

“Хоқонликнинг бошқарув марказлари” (5.2), “Ғарбий Турк хоқонлигининг вассаллар
бошқаруви” (5.3) ва “Хоқонликда ҳарбий иш ва мудофаа тизими” (5.4) масалалари кўриб

чиқилди. Илк параграфда Ғарбий Турк хоқонлигининг маъмурий-ҳудудий тузилиши
ўрганилиб, энг кучайган пайтда унинг қуйидаги ҳудудларни ўз ичига олгани аниқланди:

1)

Ҳарбий­маъмурий ҳудудлар

. Бу ҳудуд хоқонликнинг асосан кўчманчи

аҳолисидан иборат бўлиб‚ у марказий ҳудуд (“давлат улуси”/метрополия)ни ташкил

этган. Яъни Еттисув – Юлдуз водийси – Жунғория текислиги.

2)

Тобе ҳудудлар

. Хоқонликка бўйсунувчи вассал (“элтабарлик” ва “эркинлик”)лар

бўлиб‚ ҳар бири ўз бошқарувчи сулоласига эга воҳа ҳукмдорликлари ва қисман кўчманчи
сиѐсий уюшмалар эди. Яъни Шарқий Туркистон‚ Амударѐ ­ Сирдарѐ оралиғи ва унга

туташ ҳудудлар‚ Хуросон ва Шимолий Ҳиндистондаги ўтроқ воҳа ҳукмдорликлари
ҳамда Жануби­Ғарбий Олтой‚ Иртиш ҳавзаси‚ Сирдарѐнинг ўрта ҳавзаси‚ Волга – Урол

бўйи‚ Шимолий Кавказ‚ Қора денгизнинг шимолий ҳавзасидаги кўчманчи ва ярим

кўчманчи қабила уюшмалари.

Ғарбий Турк хоқонлигининг ушбу марказий ҳудудида яшовчи аҳолининг маъмурий

бўлиниши ҳудудий эмас‚ уруғ­қабилавий бўлиб, хоқонлик уларни бошқаришда кўпроқ
қайси уруғ‚ қабила ѐки қабилалар иттифоқига мансублигига қараб‚ улар устидан

хоқонлик вакили ­ ноиб тайинлар, ноиблар уларнинг ўз уруғ бошлиқларини назоратда
тутиш орқали бошқарув амалга ошириларди.

а) маъмурий­ҳудудий бирликлар.

Ғарбий Турк хоқонлиги аҳолисининг асосий

ядросини ташкил қилган кўчманчи этнослар қуйидаги ҳудудларда истиқомат қилишган:

I.

Марказий Еттисув: Тяншан тоғларининг шимолий этакларининг ўрта қисми‚

маркази Суяб шаҳри ва унинг атрофидаги ярим ўтроқ‚ ярим кўчманчи ҳудудлар. Ушбу

ҳудуд Иссиқкўлнинг ғарбий ҳавзаларидан бошланиб то Таласгача чўзилган бўлиб‚ унда
ўнлаб шаҳарлар ўрин олган эди. Улар аҳолисининг асосий қисмини тужжор суғдий ва

туркийлар ташкил қилар‚ бир қисми эса асосан Ўрта Осиѐ ва Шарқий Туркистоннинг

турли воҳалари аҳолисига мансуб тужжорлардан иборат эди;

II.

Талас дарѐсининг ғарби ­ Сирдарѐнинг ўрта ҳавзалари.

Канцзюй

(Кангуй)нинг

шимолида

аде

(адиз)

‚ хэже‚ боху‚ бэйган‚ жюйхай‚ хэбэйси‚ хэясо‚ суба‚ емо‚ кэда

сингари

Теле

қабилалар иттифоқига мансуб қабилалар истиқомат қиларди.

III.

Талас дарѐси ҳавзалари. Бу ерда

Нушиби

қабилалар иттифоқининг 5 нафар

қабиласи яшарди. Бу ҳудуднинг шимолий­шарқий қисмида Чу дарѐси жойлашиб, у

Нушиби

ва

Дулу

каби қабила иттифоқларининг ўзаро чегараси эди;

IV

. Чу дарѐсининг шимоли­шарқий ҳавзаларидан то Или дарѐсигача бўлган ҳудуд.

Бу ерда

Дулу

қабилалар иттифоқига мансуб 5 та қабила истиқомат қиларди;

V

. Или дарѐси ҳавзасида

Дулу

қабилалар иттифоқи аъзоси

тургаш

қабиласи яшарди;

VI

. Олтой тоғларининг жануби­ғарбий этакларидан ғарбда, Иртиш дарѐси ҳавзасида

қарлуқ

қабиласи яшаб‚ унинг жануби­шарқида Тарбағатай тоғлари жой олган эди;

VII

. Тарбағатай тоғлари этакларида

Дулу

ларга мансуб

чумуқун

қабиласи яшарди;

38

VIII

. Тяншан тоғларининг шимоли­шарқий чеккасидаги ҳудудлар. Ушбу ҳудуд

Кумул воҳасининг шимоли­ғарби‚ Турфон воҳасининг шимоли‚ Жунғория

текислигининг жануби­шарқий қисмлари билан чегараланиб,

Теле

ларга мансуб

шиби‚

булочи‚ иши‚ субо‚ нахо‚ укуан‚ юхихуан

каби катта­кичик қабила ва уруғлар истиқомат

қиларди

150

. Улардан шарқда

се-янто

номли қабила жойлашиб‚

Теле

лар таркибида эди.

Беш-балиқдан шимоли­шарқда‚ Баркўлнинг ғарбида

чуюе

(чигил?) қабиласи яшарди

151

.

IX

. Юлдуз водийсини ўз ичига олувчи‚ Тяншан тоғларининг шимолидан бошлаб‚

ғарбда Иссиқкўлгача‚ шарқда Жунғория текислигигача чўзилган ҳудуд. Бу ҳудуддаги
Кунгес‚ Текес‚ Сайрам‚ Манас каби дарѐлар ҳавзаларида

Дулу

ларга мансуб

шуниши

‚

шешети

‚

хулуву

(*улуғ­ўқ) ва

чуми

(*чумул) қабилалари яшарди;

Х

. Байкал кўлининг шимоли – Иртиш дарѐси ҳавзаларида яшаган туркий

кимак

қабилалари иттифоқининг ҳудуди

152

.

б) “давлат улуси” ва “қанотлар”.

Ғарбий Турк хоқонлигининг ўзига хос марказий

сиѐсий­маъмурий ҳудуди (“давлат улуси” ­ “государственный удел”/метрополия) бўлиб,
унинг марказида Еттисув жой олганди. Хоқонликка қарашли мазкур “давлат улуси”нинг

чегаралари географик жиҳатдан шимолда Балхаш кўли‚ шимоли­шарқда Или дарѐси
ҳавзалари‚ шарқда Жунғория, жануб ва жануби-ғарбда Тяншаннинг шимолий этаклари‚

ғарбда эса Талас дарѐси ҳавзаларигача чўзилган эди. Ғарбий хоқонлик энг кучайган даври
- VII аср биринчи чорагида Қора денгиз шимоли, Хуросон, Шимолий Ҳиндистон
ҳудудларигача бўлган кенг ҳудудни ўз ичига олган империя бўлиши баробарида ўзининг

марказий ҳудудига эга бўлиб, у Еттисув ва яқин атрофлари билан чегараланарди.

Хоқонлик ўз хавфсизлигини таъминлаш ва ҳарбий сафарлар уюштириш мақсадида

анъанавий бошқарув усулларига мурожаат этиб, қанотлар ташкил қилган‚ улардаги ҳар
бир қабила 10 минг нафардан‚ жаъми 100 минг нафар жангчи етиштириб бериши кўзда

тутилган. Ҳар ҳолда қанот мансублари қабилалар келиб чиқиш жиҳатидан Ашина
қабиласига яқин ѐки у билан иттифоқдош содиқ қабилалар бўлиб‚ улар воситасида

хоқонлик ўз ҳудудини кенгайтирган ѐки вассалларни бошқарган. Хоқонлик таркибида
бир неча ўнлаб нуфузли туркий қабила-уруғлар жой олган бўлса­да‚ улардан аксарияти

қурол кучи билан бўйсундирилиб‚ вассалларга айлантирилгани боис, эҳтимол, уларга
ишончсиз қаралган. Шу боис, улар “давлат улуси”га киритилмаган бўлса керак.

Шу тариқа, ҳар бири 5 қабилани ўз ичига олувчи

Дулу

ва

Нушиби

қабилалар

иттифоқи асосида ташкил этилган ва “Ўн Ўқ” деб номланган икки қанотдан иборат
ҳарбий­маъмурий тузилмалар Ғарбий Турк хоқонлигининг марказий ҳудуди ­ “давлат

улуси”ни ташкил қилиб‚ улар хоқонликнинг ҳарбий­сиѐсий таянчи бўлган‚ деб ҳисоблаш
лозим. Ушбу қабилалар хоқонларни сайлашда ҳам ўз таъсир доирасига эга бўлиб‚ бу

икки қанотга мансуб қабилаларнинг ўзларига тарафдор хоқонни тахтга ўтқазиш учун
ўзаро низолашувга боришларига ҳам олиб келган

153

.

“Давлат улуси”нинг маъмурий­ҳудудий чегаралари.

Ғарбий Турк хоқонлигида

махсус улус – бевосита хоқонликка қарайдиган ҳудуднинг муайян чегаралари мавжуд

эди. Еттисув – Юлдуз водийси – Жунғория текислиги ҳудудларини ўз ичига олган бу
улус Марказий Осиѐнинг бошқа ҳудудларидан табиий­географик жиҳатдан алоҳида

150

Taşağıl A. Gök-Türkler.

‒

Ankara, 2004.

‒

Cilt III.

‒

S. 45, 140

151

Бичурин Н.Я. Собрание сведений ...

‒

Т. I.

‒

С. 357­358; Taşağıl A. Gök-Türkler.

‒

Cilt III.

‒

S. 99.

152

Кумеков Б. Е. Об общем и особенном в развитии тюркской степной цивилизации // Journal of Turkic Civilization Studies.

‒

Bishkek,

2004.

‒

No. 1.

‒

С. 87­92; Golden P.B. Türk Halkları tarihine Giriş ...

‒

S. 167.

153

Бичурин Н.Я. Собрание сведений ...

‒

Т. I.

‒

С. 287, 291-293.

39

бўлиб‚ унинг табиий чегаралари ғарбда Шимоли­Ғарбий Тяншан тоғлари – Таласдан то
шарқда Шимоли­Шарқий Тяншан – Беш-балиқ (Турфон)гача‚ жануби ушбу тоғ

тизмаларининг шимолидан то шимол­шарқда Балхаш кўли‚ Или ҳавзалари‚ Тарбағатай

тоғлари билан чегараланар эди. Жанубда у Тяншан тоғининг жануби­шарқи‚ жануби ва
жануби­ғарбидаги воҳалар‚ ўз навбатида бирор воҳа ҳукмдорликлари бўлган Кумул –

Гаочан – Қорашаҳр – Куча – Кошғар – Фарғона – Чоч билан ҳамҳудуд эди. “Давлат
улуси” шимоли­шарқида Иртиш дарѐси ҳавзаларида яшовчи вассал

қарлуқ

қабилалари ва

Жунғориянинг шарқий қисмларидаги

се-янто

қабиласи ва Олтой тоғларининг

жануби­шарқий қисмидан бошланувчи Шарқий Турк хоқонлиги ҳамда жануби­ғарбда

Ўрта Сирдарѐ ҳавзаларидаги қабилалар билан чегарадош эди. “Давлат улуси”нинг
шимолида эса Жунғория Олатови ва Жанубий Сибирнинг ғарбий қисми жой оларди.

Қанотларнинг уруғ­қабилавий таркиби.

Ғарбий Турк хоқонлигининг шарқий ва

ғарбий қанотлари қабилавий таркиби “Тан шу”да қуйидагича тартибда учрайди

154

:

1)

Сўл/Шарқий қанот

.

Дулу

қабилалари ва улар бошқарувчиларининг унвони:

1.

Чумугун люй­чжо

(*Чумуқун улуғ (?)­чўр)‚

2.

Хулу цзюй

155

кюе­чжо

(*Улуғ­ўқ кул­чўр)‚

3.

Шешети дун­чжо

(*(?) тун­чўр)‚

4.

Тукиши хэлоши чжо

(*Тургаш (?) чўр),

5.

Шуниши чубан чжо

(*Сунгуз? чупон­чўр).

2)

Ўнг/Ғарбий қанот

.

Нушиби

қабилалари ва улар бошқарувчиларининг унвонлари:

1.

Асигйе кюе сигин

(*Изгил кул­эркин)‚

2.

Гэшу кюе сигин

(*Қўшу кул­эркин)‚

3.

Басайган дун­шибо сигин

(*Барсхон тун (?)-эркин)‚

4.

Асигйе нишу сигин

(*Изгил низук­эркин)‚

5.

Гэшу чубан сигин

(*Қўшу чупон­эркин).

Қанотлар тизимининг генезиси.

Агар қадимги туркийларга хос анъана – “ўнлик

тизими” замирида “Ўн Ўқ” атамаси пайдо бўлган ѐки Еттисувда 10 та туркий қабила
яшаганлиги туфайли ушбу атама шаклланган, деб ҳисобланадиган бўлса, унда туркий

этнослар яшайдиган ҳар қандай ҳудудлардан бирида “Ўн Ўқ” маъмурий тузилмаси
ташкил топиши мумкин эди мазмундаги савол туғилади. Мазкур масалани ечишда

хоқонликдан олдин ҳам мавжуд бўлган анъаналарга мурожаат қилиш лозим бўлади.

Маълумки, Ғарбий хоқонликнинг таянч ҳудуди – маркази бўлган Еттисув милоднинг илк
асрларидан бери Усун қабилаларининг ери сифатида хитой йилномаларида қайд

этилади

156

. Бу масалада Ю.А. Зуевнинг фикрлари диққатга сазовор. Унга кўра, “Ўн Ўқ”

тузилмасининг замирида ҳам Усунларга хос анъана ѐтади

157

. Чунончи, “Ши жи”, “Хан

шу” каби қадимий хитой йилномаларида Усунлар қўшини бир неча ўн минглик
қўшиндан ташкил топганлиги қайд этилиши баробарида, ҳар доим усун жангчилари

ҳақида гап борганда “усунларнинг 10 000 отлиқ қўшини” ибораси учрайди

158

.

Усунларнинг кейинчалик Еттисувда жойлашувлари натижасида ушбу анъана мазкур

ҳудудда ҳам ѐйилади. Шу тариқа, Усунларнинг мазкур ҳудудида ташкил топган Ғарбий

154

Бичурин Н.Я. Собрание сведений ...

‒

Т. I.

‒

С. 289; Малявкин А.Г. Танские хроники о государствах Центральной Азии.

‒

Новосибирск: Наука, 1989.

‒

С. 168; Taşağıl A. Gök-Türkler.

‒

Ankara, 1999.

‒

Cilt II.

‒

S. 71.

155

Бичурин Н.Я. Собрание сведений ...

‒

Т. I.

‒

С. 289; Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории ... – C. 165.

156

Бичурин Н.Я. Собрание сведений ...

‒

Т. I.

‒

С. 279; – Т. II.

‒

С. 155-156.

157

Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории ... – C. 25.

158

Бичурин Н.Я. Собрание сведений ...

‒

Т. II.

‒

С. 156-157.

40

Турк хоқонлиги ҳам мавжуд анъаналарни давом эттириб, “ўнлик маъмурий тизими”ни
мерос қилиб олган ва “Ўн Ўқ” атамаси пайдо бўлган‚ деб тахмин қилиш мумкин.

Бинобарин, хитой йилномаларида Ғарбий хоқонликнинг марказий ҳудудлари ҳақида гап

кетганда, “эски Усун ерлари” ибораси ишлатилади. Лекин “Ўн Ўқ” тузилмасининг
шаклланишида хоқонликка хос анъаналарнинг ҳам иштироки бўлганини рад этиб

бўлмайди. Айниқса, “Ўн Ўқ”лар таркибидаги 10 нафар кўчманчи қабиланинг тепасида
бирор

шад

тайинланиши ѐки ушбу тузилманинг ҳар бирига алоҳида тайинланган

чўр

унвонли бошқарувчига эга 5

Дулу

ва

эркин

унвонига эга 5

Нушиби

тармоғига бўлиниши

ҳам хоқонлар ташаббуси билан боғлиқдир. Хуллас, хоқонлик бошқарувни

қулайлаштириш ва қабилалар устидан назоратни қўлда тутиш учун ҳам маҳаллий
анъаналар билан ўз бошқарув анъаналарини ўзаро уйғунлаштирган кўринади.

Демак, бир-биридан фарқли тиллардаги манбаларда деярли бир хил маълумот

учраши Ғарбий Турк хоқонлигида қўшин “ўнлик тизим”дан ташкил топганини

кўрсатади. Яъни Ғарбий хоқонлик ҳар бири 10 минг нафардан жангчи етиштириб
берадиган 10 та қабила билан боғлиқ равишда “Ўн Ўқ” (“Ўн қабила”) деб юритилган.

б) хоқонликнинг маъмурий аппарати.

Юқорида келтириб ўтилган

маълумотлардан аѐн бўлишича‚ хоқонликнинг маъмурий бирликлари турли­туман

унвонларга эга амалдор воситасида бошқарилган. Т.Ж. Барфильдга кўра‚ Турк хоқонлиги

империя конфедерациялари тартиби бўйича тузилган эди. Яъни‚ Хун империясида
бўлгани каби хоқонликнинг уч асосий бошқарув даражаси (характери) мавжуд бўлган:

1)

империявий ҳокимият ва сарой амалдорлари‚

2)

бутун империя ҳудудидаги қабилаларни

бошқарадиган хоқонлик амалдорлари‚

3)

маҳаллий ўз­ўзини бошқариш масалаларига

масъул меросий қабила бошлиқлари. Империя таркибидаги қабилаларнинг

бек

деб

аталадиган ўз бошқарувчилари бўлган. Кучли қабилалар бошлиқлари

элтабар

‚ нисбатан

кучсизлари эса

эркин

унвонига эга бўлиб, уларнинг барчаси хоқонлик ноибларига

бўйсунган. Бевосита бошқарилмаган нисбатан узоқдаги қабилаларни назорат қилиш ва

солиқ йиғиш учун махсус вакил -

тудун

тайинланган

159

.

Ғарбий Турк хоқонлиги маъмурий жиҳатдан асосан қуйидагича бирликлардан

иборат эди: 1)

марказ

- “давлат улуси - “Ўн Ўқ” тузилмаси – икки қанот (

Дулу

ва

Нушиби

).

Иккала қанот 5 нафардан қабилани ўз ичига оларди ва ҳар бир қабила бошида бирор

бошлиқ турарди. Уларнинг биринчисида 5 нафар

чўр

ва иккинчисида эса 5 нафар

эркин

хоқонлар номидан бошқарувини амалга оширарди; 2)

марказга тобе

‚ бироқ ўзининг

ярим мустақил бошқарув ҳудудига эга вассал кўчманчи қабила ва уруғлар. Улар мавқеига

қараб‚ хоқонлик томонидан

элтабар

ѐки

эркин

лар воситасида назоратда тутиларди; 3)

вассал

воҳа ҳукмдорликлари. Мустақил ўз ички бошқарувини сақлаган бўлиб‚ хоқонлик

томонидан тобе ҳукмдорларга

элтабар

унвони берилган ва улар

тудун

унвонли вакиллар

орқали назоратда тутиларди. Уларнинг кўпчилигида бошқарувчилар қадимий маҳаллий

сулолаларга мансуб бўлса‚ салмоқли бир қисмида эса келиб чиқиши хоқонларга
тақалувчи шаҳзодалар ўз сулоласига асос солган эди.

5-бобнинг 2-параграфида

“Хоқонликнинг бошқарув марказлари”

масаласи

кўриб чиқилди. Маълумки, Марказий Осиѐда қадим ва ўрта асрларда мавжуд бўлган ҳар

қайси давлат уюшмаси ўзининг бир неча бошқарув марказларига – пойтахт, ѐзлик ва
қишлик қароргоҳларга эга бўлган. Бу, асосан, минтақанинг кўчманчи хўжалик тарзи

устувор халқлари томонидан барпо этилган давлат уюшмаларида яққол кўзга ташланади.

159

Барфилд Т.Дж. Опасная граница: кочевые империи и Китай ...

‒

C. 111.

41

Хун, Қанғ каби кўчманчи давлатларда бир вақтда ѐзлик ва қишлик қароргоҳлардан
иборат бошқарув марказлари мавжуд бўлган

160

. Шунингдек, мазкур минтақанинг ўтроқ

ҳудудларини эгаллаб, бу ерларда ўз давлатини қурган, келиб чиқиши кўчманчи

этносларга алоқадор сулолалар (Кушон, Эфталит) ҳам аждодларига хос анъанани давом
эттирган ҳолда, янги муҳит – ўтроқлар ҳудудида бир вақтнинг ўзида иккита қароргоҳ;

ѐзлик ва қишлик қароргоҳдан бошқарув маркази сифатида фойдалангани маълум

161

.

Буюк Турк хоқонлиги йирик салтанатга айлангач, Шарқий ва Ғарбий қанот каби

икки қисмга тақсимланиб бошқарила бошлаши, натижада икки бошқарув марказининг
пайдо бўлишига олиб келади. Бир вақтнинг ўзида ҳам Шарқий қанот бошқарувчиси, ҳам

бутун хоқонликнинг олий ҳукмдори мавқеидаги Муқан хоқон ўз қароргоҳини Ордос
(Шимолий Хитой)да барпо этган бир паллада Ғарбий қанот бошқарувчиси Истами ябғу

ўз қароргоҳи сифатида Тяншаннинг марказий қисмида жойлашган Юлдуз водийсидаги
Эк-тоғни танлайди. Фақат мазкур қанот бошқарув марказларининг турли даврларда

фарқли ҳудудлар билан боғлиқ равишда учрашини сиѐсий вазиятга қараб қароргоҳлар
ўзгариб тургани билан изоҳлаш мумкин.

Давлатнинг бошқарув маркази бўлган

ўрда

иккала қанот (яъни Шарқий ва Ғарбий

Турк хоқонликларининг ўз ички қанотлари) ўртасида –

ичраки

(марказ)да ўрин олган

бўлиб, у Ғарбий Турк хоқонлигида Суяб (Оқ-бешим/Еттисув), Шарқий Турк хоқонлигида

Ўтукан

162

(Мўғулистон)да жойлашган эди. “Ўрда”нинг қоқ ўртасида хоқоннинг “ўтоғи”и

ѐки “сарой”и жой олган бўлиб, бу ерда хоқон яшарди. Саройда хоқон ҳузурида йиғилган

пайтда амалдорлар ўз мавқеига кўра жой олишарди. Ҳукмдорнинг ѐнида ва орқасида
хонадон аъзолари: хоқоннинг инилари‚ жиянлари ва ўғиллари‚ иттифоқчи қабила

вакиллари; ўнгда юқори мартабадаги

шадапит

беклар

; сўлда

тарқат

(тархонлар) ва

буйруқ

(вазир)

беклари

каби амалдорлар саф олишарди

163

.

Ғарбий Турк хоқонлигининг бир неча бошқарув марказлари - қароргоҳлари мавжуд

бўлган. Бу аввало, хоқонлик сиѐсий ҳаѐтида қайси ҳудуднинг аҳамияти ортганлиги билан

боғлиқ бўлиб, чегаралар кенгайган сари уларнинг ўрни алмашиб турган. Шу билан бирга,
кейинчалик ҳам эски бошқарув марказлари нисбий бўлса­да, ўз мавқеини сақлагани кўзга

ташланади. Яъни хоқонлар вазиятга қараб уларни қароргоҳ сифатида танлашда давом
этишган. Фақат Суяб шаҳри асосий бошқарув марказ ­ пойтахт бўлиб қолаверган ва бу

ерни эгаллаган хонадон аъзоси бош ҳукмдор мавқеини қўлга киритган. Бошқа шаҳарлар

эса кўпинча қишлик ѐки ѐзлик қароргоҳ ѐхуд стратегик марказ вазифасини ўтаган. Беш-
балиқ ва Жабғукатга ҳам қишлик қароргоҳ, ҳам стратегик марказ, Эк­тоғ ва

Минг­булоққа ѐзлик қароргоҳ сифатида қараш лозим. Мазкур масалада сўнгги икки
жойнинг аҳоли масканлари ­ шаҳар ѐки қишлоқлар эмас, тоғ бағрида жойлашган

яйловлар бўлганини ҳисобга олиш зарур.

Демак, хоқонликда пойтахт ва қароргоҳлари масаласида қадим ва ўрта асрлар

Марказий Осиѐда ҳукмрон сулолаларга хос бир вақтнинг ўзида бир неча бошқарув
марказлари мавжуд бўлиши анъанасининг давом этганини кўриш мумкин.

160

Nicola Di Cosmo. Hun İmparatorluğu‟nun Kuruluşu ve Yayılışı // TÜRKLER.

‒

Ankara, 2002.

‒

Cilt 1.

‒

S. 709-719.

161

Кonukçu E. Akhunlar // TÜRKLER.

‒

Ankara, 20021.

‒

S. 827-830.

162

Ўтукан

– Жанубий Олтой шарқидаги тоғлар ѐки Хангай тоғларидаги водий (Thomsen V. Orhon ve Yenisey ...

‒

S. 179).

163

Абдураҳмонов Ғ., Рустамов А. Қадимги туркий тил ...

‒

Б. 89; Джуманалиев Т.Д. Эволюция каганской власти ...

‒

C. 185.

42

5-бобнинг 3-параграфида “

Ғарбий Турк хоқонлигининг вассаллар бошқаруви”

масаласи кўриб чиқилди. Хусусан, хоқонлик муайян бир империя ўлароқ бир неча ўнлаб

қабила-уруғ бошқаруви ва 20 дан ортиқ воҳа ҳукмдорликларини ўз таркибига олган эди:

а) хоқонлик таркибидаги вассаллар

.

1)

хоқонликнинг марказий ҳудудларига яқин жойларда яшовчи, кўчманчи

ҳаѐт ҳукмрон дашт‚ тоғ ва тоғ олди ҳудудлари

: Жунғориянинг шимоли, Сирдарѐнинг

ўрта ҳавзаси ва Ғарбий Олтойда яшовчи вассал кўчманчи қабила бошқарувлари. Бу

гуруҳга кўчманчи ҳаѐт устувор бўлган Волга – Урол бўйи, Шимолий Кавказ ва Қора
денгиз бўйи ҳудудлари ҳам киради;

2)

ўтроқ турмуш тарзи устувор воҳалар

: Шарқий Туркистон, Амударѐ – Сирдарѐ

оралиғи, Хуросон, Афғонистон, Шимолий Ҳиндистон;

Хоқонлик таркибидаги ўтроқ воҳалар қуйидаги регионларда жойлашган эди:

I.

Шарқий Туркистон

: 1) Кумул‚ 2) Турфон, 3) Қорашаҳр, 4) Куча, 5) Кошғар, 6)

Хўтан;

II. Амударѐ – Сирдарѐ оралиғи ва унга туташ ҳудудлар

: 1) Чоч (Фороб/Ўтрор ва

Исфижоб ҳам кирган), 2) Фарғона, 3) Уструшона, 4) Суғд (Самарқанд, Маймурғ‚
Кушония‚ Панч, Кеш, Нахшаб ва б.), 5) Бухоро, 6) Тўхористон, 7) Хоразм;

III. Шимолий Ҳиндистон ва Афғонистон

: 1) Гандхара, 2) Кашмир, 3) Кобулистон, 4)

Зобулистон;

IV. Шимолий-Шарқий Эрон – Жанубий Туркманистон

(Хуросон): 1) Деҳистон, 2)

Гургон, 3) Марв.

Шартли равишда келтирилган ушбу жадвалдан хоқонлик таркибига кирган воҳа

ҳукмдорликларининг сони 20 га яқин бўлгани маълум бўлади. Шу билан бирга, мазкур
ҳукмдорликларнинг таркибида ўнлаб кичик ҳукмдорликлар мавжуд бўлиб, хоқонлик

улар устидан ҳам алоҳида назоратчилар тайинлаган. Масалан, Тўхористонда 20 дан
ортиқ, Суғдда 10 га яқин кичик ҳукмдорликлар устидан.

Ғарбий Турк хоқонлиги ўз вассаллари, яъни асосан воҳа давлатларини бошқаришда

қуйидагича

усуллардан

фойдаланган:

1)

Бевосита –

вассаллар назоратига шаҳзода –

тегинлар юбориш

. Хоқонликнинг

кўпроқ илк даврларига тааллуқли бу усул етарлича узвийлик касб этмаган бўлиб,

вассалларнинг барчасига ҳам жорий қилинмаган. Афтидан, асосан стратегик жиҳатдан

муҳим воҳалар бошқарувида ўзгариш қилинишга уриниб кўрилган ва маҳаллий ҳукмдор
ўрнини Ашина хонадони вакиллари эгаллаган (Чоч‚ Фарғона‚ Тўхористон, Кобулистон);

2)

Билвосита –

Воҳа ҳукмдорлигининг маҳаллий сулоласи устидан бевосита назорат

қилиш –

маҳаллий ҳукмдорга

элтабар унвонини бериш

ва

тудун тайинлаш

(назоратчи

ноиб). Бу усул кенг ѐйилган бўлиб, афтидан барча воҳа ҳукмдорликларига жорий
қилинган ва узвийлик касб этган.

Афтидан, ушбу усуллар ҳар доим ҳам кутилгандек натижа бермаган шекилли,

хоқонлик вассаллар бошқарувида қуйидагича

воситалардан

фойдаланган:

1) Нисбатан кучлироқ воҳа ҳукмдорлиги билан никоҳ муносабатларини йўлга қўйиш

– вассал ҳукмдорни куѐв қилиш‚ яъни “кўрагонлик тизими” (Гаочан‚ Куча‚ Кошғар‚

Хўтан‚ Самарқанд‚ Марв); 2) Стратегик аҳамиятга эга жойларда қўшин сақлаш ѐки
гарнизон қуриш (Гаочан); 3) Нисбатан кичикроқ воҳа ҳукмдорлиги бошқарувига

хоқонлик сиѐсий ҳаѐтида ўз ўрнига эга бирор туркий қабила ѐки уруғ вакилларини

43

тайинлаш (Кумед, Панч, Хуттал ва ҳк.); 4) Ашина қабиласи ѐки унга иттифоқдош қабила
ва уруғлар вакилларини вассал ҳудудларга жойлаштириш.

Шу тариқа, Ғарбий Турк хоқонлиги томонидан вассаллар бошқарувида қўлланилган

усул ва воситаларни давр тақозосига кўра‚ мавжуд шарт­шароитлар‚ эҳтиѐжлар ва ўзаро
манфаатдорлик асосида ташкил этилган эди‚ деб ҳисоблаш мумкин. Хоқонлик

вассалларга муносабатида ўзидан олдин ўтган Хун‚ Жуан­жуан‚ Эфталит каби кўчманчи
асосли давлатлар тажрибасига таянган бўлса­да‚ бу масалада ҳам ўзининг

ижтимоий­сиѐсий характеридан келиб чиққан ҳолда‚ маълум воситалар ишлаб чиқиб‚
муайян ўзгартиришлар ва янги амалиѐтлар жорий қилган.

5-бобнинг “

Хоқонликда ҳарбий иш ва мудофаа тизими”

номланган 4-

параграфида

қуйидаги масалалар кўриб чиқилди:

а)

Хоқонликда ҳарбий иш.

Хоқонликнинг ўз вақтида дунѐнинг энг йирик

давлатларидан бирига айланиши асосида унинг ҳарбий жиҳатдан анча устун бўлганлиги

омили ѐтади. Битиктошлар ва хитой йилномаларида учрайдиган хоқонликнинг бошқарув
тизимига алоқадор атамаларнинг катта бир қисмини ҳарбий унвон ва атамалар ташкил

этиши ҳам ушбу давлат уюшмасининг моҳиятида ҳарбийлик устуворлик қилганидан
дарак беради. Битиктошларда

sü

ва

čerig

атамалари “қўшин”,

yizäk

,

ilki sü

– “авангард,

илғор қўшин”,

atlïğ sü

– “отлиқ қўшин”,

yadağ sü

– “пиѐда қўшин”,

er/är

– “жангчи,

жангчилар”,

oğlan

– “ѐш жангчилар”,

süngüš

,

uruš

– “жанг”,

sülämäk

,

sü tašïqmaq

–

“қўшин тортмоқ, қўшин чиқармоқ”,

yağï

– “ѐв”,

körüg

– “разведкачи, жосус”,

yerči

– “йўл

кўрсатувчи”,

til

– “тил (асир)” каби атамалар ҳарбий ишга алоқадор равишда учрайди

164

.

Су­боши

‚

апа­тархон

(лашкарбоши)‚

тутуқ

(ҳарбий волий)‚

сангун

(генерал)‚

чабиш

,

бингбоши

,

юзбоши, ўнбоши

каби ўнлаб атамалар ҳарбийларнинг унвони ѐки лавозими

номи сифатида келади.

Хитой йилномаларида ўрин олган “

Жангда ўлишни шараф билишади, хасталаниб

ўлишни эса уят ҳисоблашади

”

165

шаклидаги маълумот хоқонлик қўшинининг жангларга

қай даражада руҳан тайѐргарлик билан киришганликларини кўрсатиши билан
биргаликда, уларнинг кўп ҳолларда ғалаба қилишларини таъминлаган омил бўлганидан

дарак беради. Шунингдек, йилномаларда турк хоқонининг хос соқчи (лейб-гвардейц)
қўшинлари

фу-ли

(бўри) деб аталаши ва хоқоннинг қароргоҳи тепасида бўри боши

тасвирли байроқ ҳилпираб туриши ҳақида маълумот келтирилиб, қурол-яроғлар ўқ-ѐй,

гурзи, зирҳли совут, узун суворий найзалари ва қиличлардан иборатлиги
таъкидланади

166

. Қадимги туркларда қурол-яроғлар анча мукаммал бўлганини

археологик топилмалар ҳам тасдиқлайди

167

.

Хоқонликда шаҳзода – тегинлар ўз қўшинига эга бўлиб, бирор улкани бошқаришга

масъул қилинган тақдирда

шад

унвони олганликлари

168

назарда тутилса, Ашина

хонадони вакиллари қўшин бўлинмаларига бошчилик қилгани ойдинлашади.

б) Қўшин таркиби.

Хитой йилномаларида Истами (Шидянми) хоқоннинг “

ўн

нафар катта қабиланинг бошлиқлари жами 100 минг жангчи билан ғарбий ўлкалардаги

Ху мамлакатларини қўл остига олиш учун юборилган

”лиги, Ашина Хэлу “

Ўн қабилани

164

Дадабаев Х., Насыров И., Хусанов Н. Проблемы лексики ...

‒

С. 8-16.

165

Бичурин Н.Я. Собрание сведений ...

‒

Т. I.

‒

С. 231.

166

Бичурин Н.Я. Собрание сведений ...

‒

Т. I.

‒

С. 229; Liu Mau-Tsai. Çin kaynaklarına göre ...

‒

S. 21.

167

Распопова В.И. Поясный набор Согда VII – VIII вв. // Советская археология.

‒

Москва – Ленинград, 1965.

‒

№ 4.

‒

С. 78-91;

Худяков Ю.С. Военное дело Западных тюрков // Культурное наследие.

‒

Астана‚ 2009.

‒

№ 1.

‒

С. 40-43.

168

Артамонов М.И. История Хазар.

‒

Л., 1962.

‒

C. 154-156; Togan İ., Kara G., Baysal C. Çin kaynaklarında Türkler ...

‒

S. 80.

44

бирлаштириб, уларни бошқарарди. Жами юз минг тажрибали жангчилари бор эди

”

169

тарзида тилга олиниши Ғарбий хоқонлик қўшинининг “ўнлик тизим”га эга бўлганини

тасдиқлайди. З. Штарк Ибн ал-Фақиҳ ал-Ҳамадонийнинг “Ахбор ал-булдон” (Х аср)

асарида турк хоқони ҳузурида 10 нафар байроқ кўтарган отлиқ ҳозир бўлиб, ҳар бири 10
минг нафар жангчини ўз байроғи остида тўплагани ҳақида маълумотга эътибор

қаратади

170

. Демак, Ғарбий хоқонлик ҳар бири 10 минг нафардан жангчи етиштирувчи 10

та қабилага ишора ўлароқ “Ўн Ўқ” деб аталган.

Ғарбий хоқонлик қўшинлари асосан отлиқ жангчилардан ташкил топган.

Шунингдек, жангларда туялардан ҳам фойдаланганлиги ҳақида маълумот учрайди.

Хусусан, Сюан Цзан Тун ябғу-хоқон ҳузурида бўлган пайтда қўшинларнинг бир қисми
отлиқ, бир қисми туяда эканлигига гувоҳ бўлади

171

.

Диссертациянинг

“Хоқонликнинг ижтимоий-иқтисодий ҳаѐти”

номли 6-бобида

“Хоқонликда ижтимоий­иқтисодий ҳаѐт” (6.1) ва “Хоқонликнинг ҳуқуқ тизими” (6.2)

масалалари кўриб чиқилди. Хусусан, ушбу бобнинг 1-параграфида Ғарбий Турк
хоқонлиги аҳолисининг кўчманчи чорвадор ва ўтроқ-деҳқон турмуш тарзига эга турлича

этнослардан иборат бўлгани ва ижтимоий-иқтисодий ҳаѐти ўзаро фарқлангани
таъкидланди. Ёзма маълумотлар ва ўша давр шартларидан келиб чиқиб‚ хоқонлик

молиявий тушумларининг манбаларини қуйидагича тасаввур қилиш мумкин:

1) Тобе кўчманчи қабилалардан ундириладиган солиқлар; 2) вассал воҳа

ҳукмдорликларидан олинадиган ўлпонлар; 3) Қўл остидаги ўлкаларнинг ҳар бирига хос

қимматбаҳо буюмлар ѐки қазилма бойликлардан истифода қилиш; 4) Хориж карвонлари
ва савдогарлардан олинадиган бож; 5) Ипак ва турли металл (асосан темир) савдосидан

келадиган даромад; 6) Жанг ва турли ҳарбий ҳаракатлар (яғмо‚ талон‚ босқинчилик
юришлари ва ҳк.)да қўлга киритиладиган ўлжалар.

Асосан, Амударѐ – Сирдарѐ оралиғи, Шарқий Туркистон, Хуросон ва Шимолий

Ҳиндистондаги вассал воҳа ҳукмдорликларидан олинадиган ўлпонлар бўлиб‚ хоқонлик

уларга ўзининг махсус вакилини юбориш орқали унинг давомийлигини таъминлаган.
Жойлардаги хоқонликка ўлпон тўланишини ташкил қилиш ва назоратда тутиш

тудун

унвонли вакиллар томонидан амалга оширилган. Бироқ ўлпон йиғиш қай шаклда амалга
оширилгани унчалик аниқ эмас. Ҳар ҳолда у вассалларнинг ўзига хос қимматбаҳо

буюмлари‚ қурол-яроғ‚ кийим-кечак‚ дон-дун ва озиқ-овқат маҳсулотлари бўлиши

эҳтимолдан холи эмас. Сюан Цзан томонидан қайд этилган Гаочан ҳукмдорининг
хитойлик сайѐҳлар орқали Тун ябғу-хоқонга 2 арава мева ва 500 тўп ипак газлама

юборгани, айни ҳукмдорлик томонидан Юқуқ шадга пул ва ипак юборилганига доир
маълумотлар ўлпон билан алоқадор бўлиши мумкин

172

. 648 йилга оид Гузгонга алоқадор

бақтрий тилли ҳужжатда

ταγαναγγο τωγο

– “хоқон солиғи” ҳақида сўз бориб, Н. Симс-

Вильямс фикрича, бу ер Ғарбий Турк хоқонлиги қўл остида бўлиб, ушбу маълумот

йиллик ўлпон билан алоқалидир

173

.

Хоқонлик воҳаларда ўз назоратчи – ноиблари турадиган қароргоҳ барпо қилар экан

имкон қадар уни аҳоли гавжум жойлар – шаҳарларда қурмасликка ҳаракат қилган.

169

Бичурин Н.Я. Собрание сведений ...

‒

Т. II.

‒

С. 291; Ekrem E. Hsüan-Tsang Seyahetnamesi‟ne göre ...

‒

S. 122.

170

Stark S. On Oq bodun ...

‒

S. 160-165.

171

Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории ...

‒

C. 264.

172

Skaff K.J. Western Turk Rule ...

‒

P. 98.

173

Sims-Williams N. Bactrian legal documents from 7th- and 8th-century Guzgan // Bulleten of the Asia Institute. – Oxford, 2001. – Vol. 15. –

Р. 9-29.

45

Бунинг асосида мавжуд инфраструктурага – иқтисодий тизимга ҳалақит бермаслик ѐтган.
Чунки хоқонликнинг юзлаб‚ баъзан эса, минглаб аскарлари ва амалдорларидан иборат

вакилларнинг шаҳарнинг ўртасига кириб жойлашуви кўп йиллар давомида шаклланиб‚

қолиплашиб қолган иқтисодий тизимга зарар етказиши мумкин эди. Жумладан‚
хоқонлик томонидан Чоч воҳасида барпо этилган Жабғукет воҳанинг бош шаҳарлари

Харашкет ва Бинкетдан бирмунча узоқ жойлашган эди. Фарғонада ҳам хоқонлик
вакилларининг қароргоҳи сифатида Ахсикент эмас‚ ундан анча масофада жойлашган

Косон шаҳри танланиши ҳам бежиз бўлмаса керак.

Хоқонлик ўз иқтисодий эҳтиѐжлари учун зарурий бўлган маҳсулотларни ўтроқ

вассал ҳукмдорликлардан ўлпон сифатида олиб туриш орқали ҳам қоплашга ҳаракат
қилган. Хитой йилномаларидан маълум бўлишича‚

Суле

(Кошғар) ҳар ѐз Ғарбий

туркларга деҳқончилик маҳсулотлари ва тоғ маъданларини солиқ сифатида тўлаб
турган

174

. 628 йилда Кавказда қозонган ҳарбий муваффақиятлардан кейин хоқонлик

томонидан амалга оширилган ишлардан бири солиқ олиш бўлгани арман тарихчиси
Моисей Каланкаваци қайд этган “

Шимол хоқони олтин ва кумушга ишлов берувчи

заргарларга‚ темирчи ҳунармандларга‚ йирик Кура дарѐсидан балиқ овлайдиганларга
солиқ соларди

” шаклидаги

175

маълумотларда ўз аксини топган.

Хоқонликнинг иқтисодий барқарорлигини сақлаш мақсадида халқаро савдо­сотиқ

муносабатларини йўлга қўйилган. 560­йилларда Сосонийлар Эронига юборилган
элчиларнинг ипак матоларни ўзлари билан олиб боришгани‚ 570­йилларда эса ҳарбий

иттифоқ тузиш мақсадида Византияга жўнатилган элчиларга Маниах исмли
савдогарнинг бош қилиб тайинланиши бу фикрни тасдиқлайди. Йилномалардан маълум

бўлишича, хоқонлик ва Хитой империяси чегара ҳудудида бозорлар очилган

176

.

Қимматбаҳо металларни қазиб олиш ва унинг савдосини йўлга қўйиш ҳам хоқонлик

иқтисодий ҳаѐтида катта рол ўйнаган. Ашина туркларининг ўзлари моҳир кон ишчилари
бўлиб‚ Олтой тоғларидан темир қазиб олиш уларнинг асосий даромад манбаи эди.

Йилномаларда келтирилишича, Жуан-жуан ҳукмдори Анагуай Ашина туркларини
“менинг темирчи қулларим” деб атаган

177

. Византиялик элчи Земарх таъкидлашича,

Талас шаҳрига яқинлашганда турклар уларга темир cотишга ҳаракат қилишган.
Битиктошда Суғдга қилинган юриш пайтида қўшиннинг “

сариқ олтин, оқ кумуш,

қиз­жувон, эгри туя, ипак ҳадсиз келтирганлиги

” таърифланади

178

. Бу эса жангларда

қўлга киритилган бойликларнинг марказга ташиб келтирилгани ва ҳарбий сафарлар
замирида иқтисодий манфаатдорлик ҳам ѐтганидан дарак беради. Ғарбий Турк

хоқонлигининг Чоч воҳасида 20 типдан ортиқ ўз тангаларини зарб қилдириши ҳам
ҳокимият легитимлигини ифодалаш баробарида қулай восита cифатида иқтисодий

муносабатларни амалга оширишга ҳам хизмат қилган.

6-бобнинг

“Хоқонликнинг ҳуқуқ тизими”

номли 2-параграфида кўчманчи

чорвадор қабила ва уруғлар ҳамда ўтроқ зироаткор аҳолини ўз ичига олган хоқонлик

жамиятининг ўзига хос ҳуқуқ тизими мавжуд бўлгани масаласи кўриб чиқилди. Давлат

ва жамият хавфсизлиги

тўру

деб аталувчи одатий ҳуқуқ асосида кафолатланиб, унга

174

Taşağıl A. Gök-Türkler.

‒

Ankara: ТТК, 2003.

‒

S. 87.

175

Chavannes E. Çin yıllıklarına göre Batı Türkleri ...

‒

S. 320.

176

Haussig H.W. İpek Yolu ve Orta Asya Kültür Tarihi. Çev. M. Kayayerli.

‒

İstanbul, 2001.

‒

S. 187.

177

Бичурин Н.Я. Собрание сведений ...

‒

Т. I.

‒

С. 221.

178

Tekin T. Orhon Yazıtları ...

‒

S. 93.

46

барча – ҳукумат аъзолари ва фуқаролар амал қилиши шарт бўлган

179

. Ҳукмдор тахтига

даъвогарлик, ҳокимиятни эгаллаш, амалдорлар тайинланиши, қурултой чақирилиши,

жазонинг белгиланиши, мерос ва мулкка эгалик қилиш, уруш ва мудофаа ишлари, турли

маросимларнинг бажарилиши каби бошқарувга алоқадор масалалар муайян бир қонун
(тўру) асосида амалга оширилган. Унга хоқонлик жамиятининг барча аъзолари – олий

тоифа (ҳукмдор, амалдорлар, лашкарбошилар ва ҳк.) ҳамда оддий халқ баравар итоат
қилишлари шарт бўлиб, шу асосда жамият мувозанати таъминланган.

Хоқонликда жиноятчиларга бериладиган жазолар жиноятнинг турига қараб

белгиланган. Яъни давлатга қарши қўзғолон кўтарган, сотқинлик қилган, одам ўлдирган,

бировнинг хотини билан зино қилган, эгасининг охурида турган отни ўғирлаган
кишиларга оғир жазо берилган. Бу эса фуқароларнинг садоқати ва аҳлоқий

масалаларнинг тенг кўрилганидан дарак беради. Шунингдек, хоқонликнинг жазо
қонунларида от (йилқи)нинг ўғирланиши билан боғлиқ жиноятларга катта эътибор

берилгани ва ўғриларга ўлим жазоси берилиши ҳар ҳолда қадимги туркийлар маиший
ҳаѐтида ушбу ҳайвонга эҳтиѐж юқори бўлганлиги билан изоҳланади. Ўзаро жанжал

пайтида жароҳат етказса, айбдор етказган жароҳатига қараб мол-мулкидан товон тўлаган.
Борди-ю кўзга жароҳат етказгудек бўлса, айбдор ўз қизини жабрланувчига беришга

мажбур бўлган, агар қизи бўлмаса, хотинининг мол-мулкини берган, тананинг бирор

аъзосига шикаст етказса, товон сифатида ўрнига от тўлаган

180

.

Мазкур маълумотлар асосан хоқонликнинг марказий ҳудудлари – Шарқий ва

Ғарбий Турк хоқонликларининг “давлат улуслари” ва уларга қўшни ҳудудлардаги туркий
ва ғайритуркий кўчманчи этнослар ижтимоий ҳаѐтига алоқадордир. Шу билан бирга,

хоқонлик таркибидаги ўтроқ халқлар ижтимоий ҳаѐтида қўлланилган қонун-қоидалар
ҳам кўчманчи аҳолиникидан катта фарқ қилмаган кўринади. Хусусан, хитой манбаларида

қадимги туркларга қўшни халқлар одатлари ҳақида гап борганда кўпинча турк қонунлари
билан таққосланиб, улар орасида ўзаро ўхшашликлар борлиги алоҳида таъкидланади.

Йилномаларда ғарбий ўлкалар халқлари маданий ҳаѐти тавсифланганда‚

тукюе

(турк)лар

маданияти мезон қилиб олинганига гувоҳ бўлиш мумкин. “Бэй ши” ва “Суй шу”да

суғдийлар ҳақида гап борар экан, “

уларнинг уйланиш ва жаноза маросимлари

туркларникига ўхшаш

” шаклида маълумотлар келтирилади

181

.

ХУЛОСА

Туркий халқларнинг Ашина қабиласи томонидан асос солинган Буюк Турк

хоқонлиги (552-630; 682-744) қисқа вақтда Евроосиѐнинг марказий қисмидаги турли-

туман этнослар устидан ўз ҳукмронлигини ўрнатиб, ушбу минтақанинг йирик
империясига айланади. Унинг таркибий бир қисми сифатида маркази Еттисув бўлган

Ғарбий Турк хоқонлиги (568-740) энг кучайган пайтда шарқда Жануби­Ғарбий Олтойдан
то ғарбда Қора денгиз шимолигача, жануб ва жануби­ғарбда Шимолий Ҳиндистон ҳамда

Шимоли-Шарқий Эрон (Хуросон)гача бўлган ҳудудларни ўз ичига оларди.

Ушбу сиѐсий уюшма Мўғулистондаги марказий хоқонликнинг таркибий – Ғарбий

қаноти бўлиб, давлат сифатида шаклланар экан,

Ябғулик

(VI аср 60-йиллари – шу асрнинг

179

Арсал С.М. Тюркская история и право.

‒

Казань: Фэн, 2002.

‒

С. 232-235.

180

Бичурин Н.Я. Собрание сведений ...

‒

Т. I.

‒

С. 230.

181

Бичурин Н.Я. Собрание сведений ...

‒

Т. II.

‒

С. 271, 281.

47

сўнгги чораги) –

Ябғу-хоқонлик

(VI аср охирлари – VII аср 30-йй.) –

Хоқонлик

(630-йй.дан

то 740-йй.гача) каби уч босқични босиб ўтди. Турк хоқонлигининг асосий қаноти –

Шарқий Турк хоқонлигига 630-йилларда Хитойнинг Тан империяси томонидан барҳам

берилгач,

Хоқонлик

мақомига эришган Ғарбий хоқонлик Шарқийдан фарқли ўлароқ,

Марказий Осиѐдаги иккала турмуш тарзини, яъни ўтроқ деҳқон ва кўчманчи чорвадор

халқларнинг давлатчилик анъаналарини ўзида мужассамлаштирган ҳолда уларни янада
мукаммаллаштириб, ўзига хос давлат тузуми барпо этди. Бу қуйидаги хусусиятларда ўз

ифодасини топган:

1

. Давлат шакли моҳиятан империя бўлган Ғарбий Турк хоқонлиги сюзерен ва

вассаллардан иборат бўлиб,

марказ

(метрополия) – “давлат улуси” (Еттисув - Жунғория)

ҳамда унга

тобе

– қабила уюшмалари (Қора денгиз шимоли, Шимолий Кавказ, Волга –

Урол, Сирдарѐнинг қуйи ва ўрта ҳавзалари, Ғарбий Сибир, Жануби-Ғарбий Олтой) ва
воҳа ҳукмдорликлари (Шарқий Туркистон, Амударѐ – Сирдарѐ оралиғи, Хуросон,

Шимолий Ҳиндистон)ни ўз таркибига олган. Хоқонликнинг “давлат улуси” муайян бир
маъмурий бирлик ўлароқ 10 та қабиладан иборат бўлиб‚ “Ўн Ўқ” деб аталган ҳамда

Дулу

ва

Нушиби

каби сўл ва ўнг қанотга бўлинган. Ўз навбатида иккала қанот 5 тадан қабилани

ўз ичига олиб, ҳар бир қабила тепасида бирор бошлиқ турган. Мазкур қанотларнинг

биринчисида 5 нафар

чўр

ва иккинчисида эса 5 нафар

эркин

унвонли амалдорлар

хоқонлар номидан бошқарувни амалга оширишган. Хоқонлар бошқарув ва ҳарбий
сафарларда уларга суянган.

2.

Хоқонлик муайян бир сиѐсий уюшма сифатида ўз давлат мафкурасига эга бўлиб,

давлат –

эл

деб аталар, у билан боғлиқ “мангу эл”, “тангри (илоҳий) эл”, “турк эли” каби

қадимги туркчага хос иборалар шаклланган.

Эл

ва хоқон ҳокимиятининг

Тангри

(худо)

томонидан “турк будун (халқи)”га инъом қилинганига инонилиб, хоқонликка асос солган

қабилага мансуб Ашина хонадони ҳокимияти илоҳийлаштирилган. Шу билан бирга,
дунѐнинг бир қатор бошқа сиѐсий уюшмаларидан фарқли ҳолда, қадимги турк

жамиятида ҳукмдорга “худо-қирол” сифатида қаралмас, Тангри хоқонга

улуг

(насиба) ѐки

қут

(толъе, харизма) берган, деб тушунилгани учун фуқаролар унга итоат этишган.

Хоқон фақатгина ҳукмдорликка лойиқ бўлган муддатда ўз ўрнида қола олган, акс ҳолда,
“Тангри берган сиѐсий иқтидор/ҳокимият (

қут

) яна Тангри томонидан қайтариб олинди”,

дея тушунилиб, тахтдан туширилган ва ҳокимиятдан узоқлаштирилган. Олий ҳукмдор

(хоқон) харизматик бир васфга эга бўлса-да‚ давлат ва халқ тақдирига алоқадор
масалаларда якка ўзи қарор қабул қилиш ваколатига эга бўлмаган. Хоқонни назорат

қилувчи муайян бир ҳукумат мавжуд бўлиб, бошқарувчи хонадонга мансуб

ябғу‚ шад

ва

тегин

(шаҳзода)лар,

айғучи

,

буйруқ

,

ўга

деб аталувчи вазирлар ва давлат маслаҳатчилари

ҳамда бошқа бир қатор амалдорлар унинг табиий аъзолари сифатида махсус кенгаш

той/тўй

(қурултой)да сиѐсий масалаларни кўриб чиқишган.

3

. Хоқонлик ўз характерига кўра кўчманчилик устуворлик қилувчи этнослар

томонидан барпо қилинган эди. Мазкур минтақанинг худди шу ҳудудларида яшаб ўтган

бошқа кўчманчи асосли давлатлар каби у ҳам асосан ҳарбийлик, аниқроғи, ҳарбийлар
жамияти асосида қурилган бўлиб, шу боис унинг бошқарув тизимида ҳарбийлик васфи

устувор эди. Бу бошқарувнинг деярли ҳар бир занжиридаги амал ва лавозим эгаларига
нисбатан ҳарбий унвонлар қўлланилганида ҳам ўз тасдиғини топади.

4.

Ниҳоятда кенгайган ҳудуд ва турмуш тарзи турлича‚ фарқли ижтимоий-сиѐсий

васфга эга қабила ва уруғ уюшмалари ҳамда воҳа ҳукмдорликларидан таркиб топган

48

давлатни бошқариш зарурияти хоқонликни нафақат ўз ўтмишдошлари анъаналаридан
унумли фойдаланишга, балки улардан фарқли воситаларга ҳам мурожаат қилишга

ундаган. Бу асосан, бир­биридан фарқли жамиятлар бошқарилишининг барча

икир­чикирларини қамраб олган унвонлар тизимининг жорий қилинишида‚ иш юритиш
воситаси сифатида ѐзувдан фойдаланилишида‚ иқтисодий манфаатлар назарда тутилиб‚

шунингдек, ўтроқларга сиѐсий мурожаат сифатида танга­пул зарб қилдирилишида
намоѐн бўлади. Яъни, ўтроқ воҳалар билан яқин муносабатда бўлиш хоқонлик учун

бошқа кўчманчи асосли давлат уюшмаларидан фарқли бир хусусият қозондиради.
Хусусан‚ Шарқий Туркистондан ташқари яна Амударѐ – Сирдарѐ оралиғи‚ Хуросон ва

Шимолий Ҳиндистон каби қадимдан ўтроқ ҳаѐт устувор ҳудудлардаги ўнлаб воҳа
ҳукмдорликлар бошқарувчилари ва хоқонлар орасида яқин муносабатлар ўрнатилган эди.

Бу ҳолат, айниқса, хоқонлик томонидан барча вассал воҳа ҳукмдорларига

элтабар

унвони берилиб‚ улар назорати учун бирор вакил –

тудун

юборилганида‚ хоқонлар ўз

қизларини вассал (Гаочан‚ Куча‚ Кошғар‚ Хўтан‚ Самарқанд‚ Марв) бошқарувчиларига
узатгани, яъни “куѐв қилиш/кўрагонлик тизими”нинг йўлга қўйилишида‚ баъзи воҳалар

(Чоч‚ Фарғона‚ Тўхористон‚ Кобулистон)да эса бошқарув бевосита Ашина хонадони
вакилларига ўтганида ўз тасдиғини топади. Суғд (Самарқанд‚ Панч‚ Нахшаб)

бошқарувчи тоифасининг суғдий­туркий аралаш амалдорлардан иборат бўлгани ҳам

хоқонликнинг ўтроқлар билан яқин муносабатга киришганининг бир ифодаси эди:

4.1.

Хоқонлик ўзидан олдин Марказий Осиѐ минтақасида мавжуд бўлган кўчманчи ва

ярим кўчманчи васфдаги қадимий давлат уюшмалари: Хун, Юечжи ва Усунларга хос
бошқарув анъаналарни давом эттирган. Хусусан, кўчманчи қабилаларни бошқаришда

уларнинг мавжуд бошқарувчи тоифасига таяниш баробарида, улар устидан ўз вакилини
назоратчи сифатида тайинлаши, ҳарбий фаолиятни ташкил этишда ушбу давлатларга хос

“ўнлик тизим”ни давом эттириши, қадимий бошқарув марказлари ўрни (Беш-балиқ – Эк-
тоғ – Суяб)да ўз қароргоҳларини барпо этиши, бошқарув аппаратида қадимий

давлатларга хос унвонлардан маълум даражада фойдалангани каби ҳолатларда ўз
тасдиғига эга. Шу билан бирга, мазкур давлатлардан фарқли равишда хоқонлик эҳтиѐж ва

заруриятдан келиб чиқиб, бошқарувни янада мукаммаллаштирди ва бу соҳада ўзидан
олдинги давлат уюшмалариникидан анча илғор бир тизимни яратади;

4.2.

Ғарбий Турк хоқонлиги юқорида санаб ўтилган кўчманчи давлатларнинг

аксариятидан фарқли ҳолда, ҳам кўчманчи, ҳам ўтроқ турмуш тарзи ҳукмрон ҳудудларни
ўз таркибига олган давлат ўлароқ Чоч воҳасида ўз танга-пул зарбини йўлга қўяди. 150

йилдан ортиқ давр мобайнида бостирилишда давом этган мазкур тангаларда дастлабки
пайтларда

жабғу

, сўнгра

жабғу-хоқон

, кейинчалик эса

хоқон

унвонлари ўрин олади;

4.3.

Хоқонлик воҳа ҳукмдорликлари устидан ўз ҳукмронлигини ўрнатиш жараѐнида

ушбу давлат уюшмаларининг аксариятига хос бошқарув усули маҳаллий сулолаларнинг

ўз бошқарувида давом этишини таъминлаб, уларни вассал ҳукмдорликларга
айлантиради. Улар назорати учун ўз ноиблари –

тудун

ларни юбориш баробарида

хоқонлик эҳтиѐждан келиб чиқиб, баъзи воҳа ҳукмдорликларининг бошқарувига
бевосита ўз хонадони вакилларини тайинлайди;

4.4.

Хоқонлик ўз бошқарувида ўтроқ халқлар билан, жумладан, шарқий эроний

этносларнинг йирик бир тармоғи бўлмиш суғдийлар билан яқин алоқа ўрнатади. Бу

унинг иш юритиш ва маҳкамачилик ишларида қадимги турк-рун ѐзуви билан бирга
хоқонликнинг деярли барча ҳудудида суғдий тил ва ѐзувидан кенг фойдаланилгани,

49

бошқарув ишлари, дипломатик ва тижорий муносабатларда суғдий вакилларнинг фаол
иштироки каби жиҳатларда ўз ифодасини топган.

Хуллас, турли тиллардаги ѐзма манба маълумотлари ва археологик топилмалар

Ғарбий Турк хоқонлиги ўз даврида анча тараққий этган давлат бўлгани ва унинг
бошқарувида муаяйн бир тизимга амал қилинганидан далолат беради. Булар асосан

қуйидаги жиҳатларда кўринади:

1)

хоқонлик ўша давр учун анча мукаммал бўлган давлат

тузумига эга бўлган. Хусусан, бошқарувда ҳар бири муайян функцияни бажарган

лавозим ва мансаблар мавжуд бўлиб, бу хоқонлик бошқарувида 40 га яқин унвонлар ва
50 дан ортиқ эпитетлар қўлланилганида ҳам ўз тасдиғига эга. Бу ҳолат ниҳоятда

кенгайган ҳудудларни маъмурий жиҳатдан бошқариш ва назоратда тутиш эҳтиѐжи билан
боғлиқ бўлиб, хоқонлик томонидан махсус шакллантирилган эди. Шунингдек, 20 га яқин

тобе (вассал) ҳукмдорликларни бошқариш учун унумли усул ва воситалар ишлаб
чиқилган (ноиб юбориш –

тудун

; маҳаллий ҳукмдорларга унвон бериш –

элтабар

; никоҳ

алоқаларини йўлга қўйиш (маҳаллий ҳукмдорларни куѐв қилиш); хоқонлик хонадонига
мансуб вакил тайинлаш орқали бирор воҳа ҳукмдорлигида янги сулола жорий қилиш ва

ҳ.к.),

2)

расмий тил ва ѐзув сифатида қадимги туркий ва суғдий тилдан фойдаланилган

бўлиб, хоқонлик улар воситасида маъмурий ишлар, танга зарби ва ҳ.к.ни амалга оширган,

3)

иконографик ва палеографик жиҳатдан анча мукаммаллик танга-пул зарби мавжуд

бўлган,

4)

ҳарбий жиҳатдан илғор бўлган. Бунинг тасдиғи ўнлик тизимга асосланган ҳар

бири 10 минг нафар жангчи билан таъминловчи “Ўн Ўқ” тузилмаси ва унга алоқадор

равишда доимий жангга шай турувчи 100 минглик қўшин мавжуд бўлганида кўринади.
Хоқонлик ўз даврининг қудратли давлатларидан бирига айланиши замирида ҳам унинг

кўп сонли, интизомли ва тезкор отлиқ қўшинга эга бўлиши ѐтади.

Бу каби омиллар хоқонликка доир муқимлашиб қолган қуйидагича нуқтаи

назарларнинг бирѐқлама эканидан дарак беради:

-

аввало, “хоқонлик соф кўчманчи давлат бўлган, унинг воҳалар билан алоқаси

тадрижийлик касб этмаган. Шу боис, унинг ўтроқларга сиѐсий ва маданий таъсири
сезиларли эмас” мазмундаги фикрлар асоссиздир. Чунки Ғарбий Турк хоқонлиги

Еттисувдек ўтроқ ва кўчманчи аҳоли чуқур муносабатларга киришган ҳудудда ўз “давлат
улуси”ни барпо этибгина қолмай, балки бошқарув маркази – қароргоҳ сифатида айнан

шаҳарлар (Суяб, Беш-балиқ, Эк­тоғ, Жабғукат)ни танлаши унинг “соф кўчманчи давлат”

бўлмаганидан дарак беради. Воҳа ҳукмдорликларида туркий унвонларнинг кенг
тарқалиши, уларнинг бир нечасида қадимги турк танга зарбининг йўлга қўйилиши,

суғдий ва бақтрий тилли ҳужжатларда хоқонлик бошқарувига алоқадор атамалар ўрин
олиши ва ҳ.к.лар эса хоқонликнинг ўтроқ ҳудудлардаги сиѐсий ва маданий жараѐнларга

қанчалик даражада таъсир кўрсатганини тасдиқлайди. Суғд (Афросиѐб/Самарқанд,
Панжикент), Уструшона (Шаҳристон) ва Тўхористон (Болаликтепа, Тавкатепа,

Ажинатепа) деворий расмларининг аксарият тасвирларида “сиѐсий акт” сифатида
қадимги туркларга хос анъаналарнинг акс этиши, Чочда зарб этилган тангаларда қадимги

туркий давлатчилик анъаналарига хос аломатларнинг кетма-кетлик ва узвийлик касб
этган ҳолда тасвирланиши каби далиллар ҳам буни тасдиқлайди;
- иккинчидан, “хоқонлик даврида Мовароуннаҳр ва Хуросонда бир қатор туркий
унвонлар учраши – бу муайян бир тартиб билан боғлиқ бўлмасдан, аксинча, баъзи

маҳаллий ҳукмдорларнинг туркий унвонларга эга бўлиши “давр модаси” билан
алоқалидир” мазмунидаги фикрларнинг янглиш эканини кўрсатади. Агар, ҳақиқатан ҳам

50

шундай бўлганда эди, хоқонликка хос унвонларни тобе бошқарувчилардан ҳар қайсиси
ўз хоҳишича қабул қилган бўлар ва бу борада муайян тартиб кўзга ташланмаслиги керак

эди. Аксинча, воҳа ҳукмдорликлари бошқарувида учрайдиган туркий унвонларнинг ҳар

бири хоқонлик иерархиясида қандай қўлланилган бўлса, шу тартибга асосланган ҳолда
даражасига қараб ишлатилганига гувоҳ бўламиз. Бу Тўхористонда хоқонликка хос

ябғу –

шад – тегин – тудун – тархон

ѐки Чочда

шад

–

тегин – элтабар – тудун – тархон

шаклида унвонлар кетма-кетлиги тартибига амал қилинганида яққол кўринади.

Демак, дастлаб кўчманчи муҳитдан келиб чиққан Ғарбий Турк хоқонлигига қарийб

икки юз йил мобайнида бутун Марказий Осиѐ ва унга қўшни ҳудудларда ўз устунлигини

ўрнатиб, бошқарувда муайян бир тизим жорий этган, қисқа муддатда уни кўчманчилар ва
ўтроқ воҳаларга моҳирлик билан татбиқ қилган ҳамда давлат тузумида ҳарбийлик

устуворлик қилган империя сифатида қараш лозим.

Мазкур мавзуни тадқиқ этиш жараѐнида диссертант томонидан қуйидаги

тавсиялар

илгари сурилди:

- Ғарбий Турк хоқонлиги тарихини давлат тузуми мисолида тадқиқ қилиш

тарихимизнинг бир қатор мавҳум жиҳатларини ѐритишга ѐрдам беради. Хусусан,
минтақада туркий давлатчилик тарихини ўрганишда хоқонлик тарихига мурожаат қилиш

ўзига хос аҳамиятга эга;
- Хоқонлик тарихини ўрганиш орқали илк ўрта асрларда Марказий Осиѐ, жумладан,
Ўзбекистон ҳудудида мавжуд бўлган Чоч, Фарғона, Уструшона, Суғд, Бухоро, Хоразм ва

Тўхористон каби ҳукмдорликлар тарихини ѐритиш мумкин;
- Ўрта ва олий ўқув юртларига мўлжалланган махсус дарслик ва қўлланмаларда

Ғарбий хоқонликка оид боб ѐки параграфларни ишлаб чиқиш лозим;
- Олий ўқув юртларининг тарих факультетларида давлатчилик тарихи, хусусан, ўзбек

давлатчилиги тарихига доир махсус курс ва семинарларни ташкил этиш каби илмий-
амалий ишларни амалга ошириш мақсадга мувофиқ.

ЭЪЛОН ҚИЛИНГАН ИШЛАР РЎЙХАТИ

Монографиялар:

1.

Бабаяров Г. Древнетюркские монеты Чачского оазиса (VI – VIII вв). – Ташкент:
Национальная библиотека Узбекистана имени Алишера Навои, 2007. – 120 с.

2.

Gaybullah Babayar. Köktürk Kağanlığı sikkeleri Katalogu - The Catalogue of coins of Turkic
Qaghanate. – Ankara: TİKA, 2007. – 244 p.

3.

Бабаяров Г. Заметки по истории нумизматики раннесредневекового Чача (III – VIII вв.).
Серия «Рабочие документы ИФЕАК». – Ташкент, 2007. – Вып. 26. – 70 с. (соав. М.

Исхаков, Ш. Камолиддин).

4.

Бабаяров Г. Титулатура доисламских правителей Чача. – Ташкент: ТашГИВ, 2009

(соав. М. Исхаков, Ш. Камолиддин). – 88 с.

51

5. Polken Şair. Şeybanî Han Destanı / Hazırlayanlar: Münevver Tekcan‚ Ümit Özgür Demirci‚

Gaybullah Babayarov. – İstanbul: Umuttepe Yayınları‚ 2010. – 432 s.

6. Бобоѐров Ғ. Чоч тарихидан лавҳалар (Илк ўрта асрлар). – Тошкент: Yangi nashr, 2010. –

168 б.

7. Бобоѐров Ғ. Тун ябғу-хоқон. – Тошкент: Abu Matbuot Konsalt, 2011. – 48 б.

Илмий журналларда нашр қилинган мақолалар:

8. Babayar G. On the Ancient Relations Between the Turkic and Korean Peoples // Journal of

Turkic Civilization Studies. – Bişkek, 2004. – No. 1. – Р. 151-155.

9. Бобоѐров Г. Монета с титулами Тудун // Нумизматика Центральной Азии. – Ташкент,

2004. – Вып. VII. – С. 40-43.

10. Babayar G. Kök Türk Kaganlığının sikkeleri uzerine // Тюркология. – Туркестан, 2005. –

№ 2. – S. 84-101.

11. Бабаяров Г., Кубатин А. К вопросу монетного чекана Западно-Тюркского Каганата

(на основе нумизматических материалов Ташкентского оазиса) // Тюркология. –
Туркестан, 2005. – №6. – C. 97-105.

12. Babayarov G. Sogd under Turkish Rule during 6

th

- 7

th

centuries (on Sogdian and Turkish

symbiosis) // Ērān ud Anērān. Studies Presented to B.I. Maršak on the Occasion of His 70

th

Birthday. –

Venezia, 2006. – Р. 71-73.

13. Babayarov G. New Data on the history of Chach during an epoch of Turkish Qaghanate //

Шыгыс - Shygys. – Aлматы, 2006. – № 1. – Р. 37-50.

14. Бабаяров Г., Кубатин А. К новой интерпретации некоторых раннесредневековых

монет Чача // O„zbekiston Moddiy Madaniyati Tarixi. – Тошкент, 2006. – № 35. – С. 311-
313.

15. Бобоѐров Ғ. Ғарбий Турк хоқонлигининг илк тангалари // Moziydan sado. – Тошкент,

2007. – № 1 (33). – Б. 24-27.

16. Бобоѐров Ғ. Афросиѐб деворий расмлари // Moziydan sado. – Тошкент, 2007. – № 3

(35). – Б. 24-27.

17. Бобоѐров Ғ. Farg„ona vodiysi qadimgi yozuvlari / Yozuv madaniyati beshigi // Tafakkur. –

Тошкент, 2008. – № 1. – Б. 28-29.

18. Бобоѐров Ғ. Ғарбий Турк хоқонлигининг бошқарув тизимига доир // Шарқшунослик.

– Тошкент, 2008. – №13. – Б. 4-16.

19. Kamoliddin S., Babajar G. Some Notes on the Titles of the Pre-Islamic Rulers of Chach //

AEMAe. – Wiesbaden, 2008. – Tom 15. – Р. 71-92.

20. Исхаков M., Камолиддин Ш., Бабаяров Г. Critica Э.В. Ртвеладзе «Заметки по истории

нумизматики раннесредневекового Чача (III – VIII вв.)» (Ташкент, 2006) // AEMAe. –
Wiesbaden, 2008. – Tom 15. – Р. 207-269.

21. Бабаяров Г., Кубатин А. К вопросу о Византийском влияния на иконографию монет

Западно-Тюркского каганата // O„zbekistоn tariхi. – Tошкент, 2008. – № 4. – C. 3-10.

22. Бобоѐров Ғ. Тошкент – буюк алломалар нигоҳида // O„zbekiston Respublikasi Oliy

Sudining Ахборотномаси. – Тошкент, 2009. – № 3. – Б. 47-48.

23. Бобоѐров Ғ. Сенда жамулжамдир халқим мероси // O„zbekiston Respublikasi Oliy

Sudining Ахборотномаси. – Тошкент, 2009. – № 5. – Б. 54-56.

52

24. Бабаяров Г., Кубатин А. Тамги как источник по истории взаимоотношений Чача и

Тохаристана в раннем средневековье (на основе нумизматического материала) //
O„zbekiston tarixi. – Тошкент, 2010. – №1. – С. 3­13.

25. Бобоѐров Ғ. Турк хоқонлиги тарихига оид ҳужжатлар // Moziydan sado. – Тошкент,

2010. – №4. – Б. 4-8.

26. Babayarov G. The Tamghas of the Co-rulering Ashina and Ashida Dynasties as Royal

Tamgas of the Turkic Kaghanate // Traditional Marking Systems: A Preliminary Survey. Edit.
by J.E. Pim, S.A. Yatsenko, O.T. Perrin. –

London: Dankling Books, 2010. – No. 1. – P.

393­402.

27. Бобоѐров Ғ. Ғарбий Турк хоқонлигининг вассаллар бошқарувига доир //

Шарқшунослик. – Тошкент, 2010. – №15. – Б. 56-67.

28. Бобоѐров Ғ. Ғарбий Турк хоқонлигининг ўз вассалларини бошқарувида қўллаган

усул ва воситалари масаласига доир // O„zbekiston tarixi. – Тошкент, 2011. – №4. – Б. 3-
15.

29. Бобоѐров Ғ. Ғарбий Турк хоқонлигида улус ва қанотлар тизими // Шарқшунослик. –

Тошкент, 2012. – №16. – Б. 38-42.

30. Бобоѐров Ғ. Ғарбий Турк хоқонлиги вассаллар бошқарувининг айрим масалаларига

доир //

http://ziyonet.uz/uzc/library/book/43580/libid/

.

31. Бобоѐров Ғ. Ғарбий Турк хоқонлигининг бошқарув тизимига доир (улус ва

қанотлар) //

http://ziyonet.uz/uzc/library/book/43580/libid/

.

Конференция материаллари ва илмий тўпламларда эълон қилинган

мақола ва тезислар:

32. Бобоѐров Ғ. Илк ўрта асрлар манбаларида “Туркистон” атамаси // “Ўзбек халқининг

келиб чиқиши, илмий-методологик ѐндошувлар, этногенетик ва этник тарих”

мавзусидаги республика илмий-назарий семинар материаллари. – Tошкент, 2004. – Б.
40-43.

33. Бабаяров Г. Чач в периоде Тюркского Каганата // Археология и история и

Центральной Азии. К 70 летию со дня рождения академика Академии наук

Рсепублики Узбекистан Ю.Ф. Бурякова. – Tашкент, 2004. – С. 28-32.

34. Бобоѐров Ғ. Ўзбекистон ҳудудида Қорахонийлар давригача бўлган қадимги туркий

топонимлар // Марказий Осиѐда анъанавий ва замонавий этномаданий жараѐнлар,

“Карим Шониѐзов ўқишлари” туркумидаги халқаро илмий анжуман материаллари. 1–
қисм. – Тошкент, 2005. – Б. 117-129.

35. Бобоѐров Ғ. Турк хоқонлиги // ЎзМЭ. – Tошкент, 2004. – 8-жилд. – Б. 641-642
36. Бабаяров Г. К монетному чекану Западно-Тюркского Каганата // Восток в

исторических судьбах народов России. Книга 3. Материалы V Всероссийского съезда
востоковедов. 26-27 сентября 2006 г. – Уфа: Вилли Окслер, 2006. – С.16-24.

37. Бабаяров Г. К древнетюркским монетам с титулами «каган» // Хоразм Маъмун

академиясининг 1000 йиллигига бағишланган ѐш олимларнинг халқаро илмий

конференцияси тезислар тўплами. – Ташкент, 2006. – С. 284-285.

38. Бобоѐров Ғ. Чоч воҳасининг қадимги турк тангалари // ЎзР Олий ва Ўрта махсус

Таълим Вазирлиги аспирант, докторант ва тадқиқотчиларнинг республика илмий-
амалий анжумани илмий мақолалар тўплами. – Тошкент, 2007. – Б. 16-21.

53

39. Babayar G. Bir Batı Köktürk Hükümdarı Tun Yabgu Kağan‟a Ait Sikkeler // I. Uluslararası

Türk Dünyası Kültür Kurultayı, 9-15 Nisan 2006. Bildiri Kitabı. I. – İzmir, 2007. – S. 263-270.

40. Бабаяров Г. Монеты Чача в эпоху Тюркского каганата // Денежное обращение и

торговля средневекового Казахстана. Материалы международной научно-
практической конференции 8-10 июня, 2006 г. – Туркистан, 2007. – С. 52-67.

41. Babayarov G. The influence of the Ancient Indian traditions in the early Turkic coins of

Chach / Tashkent region (VI–VIII AD) // International Seminar and Exhibition. Cities, Roads
and Caravan Sarais An Emblem of Linkages Through the Age (India, West and Central Asia),
8

th

– 12

th

January. – Delhi, 2008. – Р. 22-26.

42. Babayar G. Fergane bölgesinde bulunan Türk-Runik yazılı Köktürk sikkeleri üzerine //

Dünden Bugüne İpek Yolu: Beklentiler ve Gerçekler. – İstanbul, 2008. – S. 135-146.

43. Бобоѐров Ғ. Чоч – Ғарбий Турк хоқонлигининг бошқарув марказларидан бири

сифатида // Ўзбекистон пойтахти Тошкент 2200 ѐшда. Халқаро илмий конференция

маърузалари. – Тошкент, 2009. – Б. 118-125.

44. Бабаяров Г., Кубатин А. Роль согдийского языка в Западно-Тюркском каганате //

Endangered languages and History. Foundation for Endangered Languages in collaboration
with the Academy of sciences of Tajikistan. Proceedings of the Thirteenth FEL Conference
24-26 September 2009‚ Horog‚ Tajikistan. Editors: H. Nazarov‚ N. Ostler. – Хорог, 2009. –
C. 80-83.

45. Бобоѐров Ғ. Илк ўрта асрлар тангаларида Ўзбекистон ҳудудидаги давлатчиликка доир

маълумотлар // Ўзбекистон тарихи манбашунослиги масалалари. – Тошкент, 2010. – Б.
18­40.

46. Бобоѐров Ғ. Бақтрий ҳужжатларида Турк хоқонлиги тарихига доир янги маълумотлар

// «Ўзбекистон тарихининг долзарб масалалари Ёш олимлар нигоҳида: асосий

йўналишлари ва ѐндашувлар» Республика Ёш олимларининг анъанавий иккинчи
илмий конференцияси материаллари тўплами. – Тошкент, 2010. – Б. 30-34.

47. Babayar G. Batı Köktürk Sikkelerini Özdeşleştirme ve Darp Tutarlılığını Belirlemede

Kullanılan Metodlar Üzerine // Ötüken‟den İstanbul‟a Türkçenin 1290 Yılı (720-2010) –

From Ötüken to İstanbul, 1290 Years of Turkish (720-2010). 3-5 Aralık, İstanbul / 3th – 5th
December 2010, İstanbul. – Istanbul, 2011. – S. 331-358.

48. Бобоѐров Ғ. Турк хоқонлиги ташқи сиѐсатида никоҳ муносабатларининг ўрни //

Ўзбекистон халқининг дини, маданияти ва урф-одатлари: тарих ва ҳозирги ҳолат.
Илмий мақолалар тўплами. – Тошкент: Тошкент Ислом университети, 2011. – Б. 46-54.

49. Babayar G. Birunî ve Kâşgarlı Mahmud‟un Bazı Orta Asya Yer Adlarını Türklerle

İlişkilendirmesi Üzerine // Mahmūd al-Kāşġarį ‟nin 1000. Doğum Yıldönümü Dolayısıyla

Uluslar arası Dįvānu Luġāti‟t-Turk Sempozyumu 5-7 Eylül 2008, İstanbul. – İstanbul: EREN,
2011. – S. 313-321

50. Бабаяров Г., Кубатин А. Заметки к происхождению некоторых титулов

Караханидского каганата и их параллели в титулатуре Западно-Тюркского каганата //

История и культура Центральной Азии. – Токио: Tokyo Press Co., LTD, 2012. – С. 3-
33.

54

Тарих фанлари доктори илмий даражасига талабгор Бобоѐров Ғайбулла
Боллиевичнинг 07.00.03 – Умумий тарих ихтисослиги бўйича “Ғарбий Турк

хоқонлигининг давлат тузуми” мавзусидаги диссертациясининг

РЕЗЮМЕСИ

Таянч (энг муҳим) сўзлар:

қадимги турклар, Ашина, марказий ҳокимият, “Ўн Ўқ”

иттифоқи (тузилмаси), давлатчилик концепцияси, хоқонлик, қароргоҳ, вассаллар, воҳа
ҳукмдорликлари, унвонлар, эпитетлар, танга зарби.

Тадқиқот объектлари:

Ғарбий Турк хоқонлигининг шаклланиши; давлат

тузумининг ўзига хос хусусиятлари; маъмурий-ҳудудий тузилиши, вассаллар бошқаруви.

Ишнинг мақсади

: Марказий Осиѐда милодий VI – VIII асрларда ҳукм сурган

Ғарбий Турк хоқонлигининг давлат тузуми, маъмурий тизими, вассаллар бошқаруви ҳамда

бошқарувда қўлланилган усул ва воситаларини тадқиқ этишдан иборат.

Тадқиқот методлари:

тизимли ѐндашув ва тизимли таҳлил, тадрижийлик,

объективлик, тарихий-қиѐсий, даврий-муаммовий ва ретреоспектив таҳлил.

Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги:

Ғарбий Турк хоқонлиги давлат

тузумининг ўзига хос жиҳатлари кўрсатиб берилиб, унинг ҳарбий-маъмурий бошқарувига

хос “Ўн Ўқ” тузилмасинининг генезиси ѐритилди. Хусусан, ушбу хоқонликнинг ўз “давлат
улуси” бўлгани ҳамда у Шарқий Турк хоқонлиги каби ўнг ва сўл ўлароқ, 5 тадан қабилани

ўз ичига олган 2 та ҳарбий-маъмурий қанотга тақсимланиб бошқарилгани асосида айнан
қандай омиллар ѐтиши таҳлил қилинди. Ғарбий Турк хоқонлигининг ўзига хос танга-пул

тизими бўлгани, хоқонлар ўз номларидан (“жабғу”, “жабғу-хоқон”, “хоқон” унвонлари,
этносиѐсий ном сифатида “Турк-хоқон” ва “Тарду хоқон”, “Тун жабғу-хоқон” каби

ҳукмдор исмлари билан) Чоч воҳасида ўз тангаларини зарб қилдиргани ва уларда
хоқонликка хос ҳокимият рамзлари ўрин олгани аниқланди. Ёзма манбалар ва нумизматик

материаллар асосида ушбу хоқонликнинг давлат сифатида шаклланиш жараѐнида

Ябғулик

,

Ябғу

-

хоқонлик

,

Хоқонлик

паллалари каби уч босқични босиб ўтганлиги кўрсатиб берилди.

Бир неча ўнлаб қабила бошқарувлари ҳамда 20 дан ортиқ воҳа ҳукмдорликларини ўз
таркибига олгани хоқонлик вассаллар бошқарувида ўзига хос усул ва воситалар қўллагани

ѐритилди.

Амалий аҳамияти:

Диссертациядаги ғоя, хулоса ва фикрлардан ѐш тадқиқотчилар,

грантлар иштирокчилари, ўқув қўлланмалар ва дарсликларни тайѐрловчи мутахассислар,

маънавият ва маърифат тарғиботчилари, ўқув юртлари ходимлари фойдаланиши мумкин.

Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги:

Тадқиқот мавзуси бўйича 3

та монография, 3 та рисола ва илмий журналларда 26 та мақола, Республика ва халқаро
миқѐсида ўтказилган илмий конференцияларда 54 та мақола ва тезис ҳамда “Ziyonet”

интернетпортали сайтида 2 та мақола эълон қилинган.

Қўлланилиш (фойдаланиш) соҳаси:

Тадқиқот натижаларидан олий ўқув

юртларида махсус ва умумий курслар ўқиш жараѐнида, ўқув қўлланмалари ва дарсликлар
ҳамда минтақа тарихининг тегишли бўлимларини ѐзишда фойдаланиш мумкин.

55

РЕЗЮМЕ

диссертации Бабаярова Гайбуллы Баллыевича на тему «Государственный строй

Западно-Тюркского каганата» на соискание ученой степени доктора исторических наук
по специальности 07.00.03 – «Всеобщая история»

Ключевые слова:

древние тюрки, Ашина, центральная власть, конфедерация “Он Ок”,

концепция государственности, каганат, ставки, вассалы, оазисные владения, титулы, эпитеты,
монетный чекан.

Объекты исследования:

формирование Западно-Тюркского каганата; особенности,

присущие государственному строю; управление каганатом вассальными владениями;

территориально-административное устройство.

Цель работы

: изучение

государственного строя, административной системы Западно-

Тюркского каганата (VI – VIII), а также системы, методов и средств управления его вассалами.

Методы исследования:

системный подход и системный анализ, эволюционный

подход, объективность, историко-сравнительный, хронологически-проблемный и
ретроспективный анализ.

Полученные результаты и их новизна:

Раскрыты особенности государственного

строя Западно-Тюркского каганата и освещен генезис объединения “Он Ок”, присущего его
управлению. В частности, выявлено наличие у данного Каганата “государственного удела” и

дан анализ факторов, лежащех в основе его управления подобно Восточно-Тюркскому
каганату посредством разделения на 2 военно-административных крыла, каждое из которых

включало в себя по 5 племен. Выявлено наличие у Западно-Тюркского каганата собственной
монетно-денежной системы, а также то, что каганы чеканили от своего имени (с титулами

“жабгу”, “джабгу-каган”, “каган”, этнополитическим названием “Тюрк-каган” и именами
“Тарду каган”, “Тун джабгу-каган”) монеты в Чачском оазисе и на них нашли отражение

символы власти, присущие Каганату. На основании сведений письменных источников и
нумизматического материала было раскрыто, что Каганат в процессе своего формирования в

качестве самостоятельного государства прошел три этапа –

Ябгуйство

,

Ябгу-каганат

,

Каганат

. Раскрыто, что Каганат включал в себя десятки племен и свыше 20-ти оазисных

владений, в управлении которых он использовал присущие себе различные методы и средства.

Практическая значимость:

Идеи, заключения и мнения, нашедшие свое отражение в

диссертации могут быть использованы в исследованиях молодых ученых, участниками

грантов, специалистами при подготовке учебных пособий и учебников, работниками сферы
духовности и просветительства, высших учебных заведениях.

Степень внедрения и экономическая эффективность:

По теме исследования

опубликованы 3 монографии, 3 брошюры и 26 журнальных статей, 54 статей и тезисов в

сборниках республиканских и международных конференций и 2 статьи в интернет портале
“Ziyonet”.

Область применения:

Результаты исследования мргут служить практическим

руководством при чтении специальных и обобщающих курсов в учебных заведениях

Республики, при подготовке учебных пособий и учебников.

56

RESUME

Thesis of Babayarov Gaybulla Ballievich on the scientific degree competition of the

doctor of sciences in History on specialty 07.00.03. – “General History”.

Subject: «The State System of the Western Turkic qaghanate»

Key words:

Ancient Turks, Ashina, central apparatus of state power, the confederation

“On Oq”, the conception of statehood, Qaghanate, residence, the Vassals, oasis kingdoms, the
tittles, epithets, coin mintage.

Subjects of research:

the formation of the Western Turkic qaghanate; the specifics,

peculiarities for state system, the governance of the Qaghanate by vassal landowners; territorial-
adminstrative apparatus.

Purpose of work:

To study the characteristics of the statehood, administrative and vassal

system and methods, tools of governance used in the Western Turkic Qaghanate at the period of
VI –VIII Centuries of Central Asia.

Methods of research:

systemized and evolutionary analysis, evolutionary, objectiveness,

historical-comparative , chronological-problem based and retrospective analysis.

The results obtained and their novelty:

In this research here was shown specific features

of the state system of the Western Turkic Qaghanate and given the genesis of military-
administrative system of “On Oq”. Especially, it‟s noted that the Western Turkic Qaghanate had
a it‟s own “State Ulus/Udel” and analysed the factors lying on ruling by distribution of power into
the right and left wings as in the Eastern Turkic qaghanate. Here identified that the Qaghanate had
its specific fiscal system, where the qaghans minted their own coins (with the titles of “Jabghu”,

“Jabghu-qaghan” and “Qaghan”, the ethnopolitical name of “Türk-Qaghan” and with the names

of „Tardu qaghan”, “Tun Jabghu-qaghan”) in Chach region and gained state symbols relatively to
Qaghanate. On the base of written and numismatic sources, it‟s shown that the qaghane passed
three steps as

Yabghu

,

Yabghu-Qaghanate

and

Qaghanate

. Here also enlightened that in this

research used specific methods and tools in studying the vassalitate of Qaghanate which included
more than 20 oasis states (petty kingdoms).

Practical value:

The ideas, conclusions and views that have found its reflection in this

dissertation work might be used in researches of young scholars, by participants of scholarships,
specialists for preparing educational guides and books, by the people who work in the sphere of
enlightenment and high educational institutions.

Degree of embed and economic effectivity:

On the theme of research it was published 3

monographies, 3 brochures and 26 scientific magazine articles, 54 articles and thesis in collections
of materials of republican and international conferences and 2 articles in the web portal of

“Ziyonet”.

Field of application:

The results of these researches might be served as a practical guide for

reading special and general courses in high educational institutions of the republic for preparing
educational guides and books.