ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС
ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ШАРҚШУНОСЛИК ИНСТИТУТИ
Қўлёзма ҳуқуқида
УДК: 809.15 - 3
ББК: 81.2 - 3
A - 98
АҲМЕДОВА ДИЛФУЗА РАФУКЖАНОВНА
ФОРС ТИЛИДА ТАРЗ ҲОЛИНИНГ СТРУКТУР ВА СЕМАНТИК
ТАСНИФИ
10.02.22 –
Осиё, Африка халқлари, Америка ва Австралия
туб халқлари тиллари
Филология фанлари номзоди
илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертация
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т И
Тошкент – 2011
2
Иш Тошкент давлат шарқшунослик институтининг эрон-афғон
филологияси кафедрасида бажарилган.
Илмий раҳбар:
филология фанлари доктори,
профессор
ҚУРОНБЕКОВ Аҳмаджон
Расмий оппонентлар:
филология фанлари доктори
ХУДАЙБЕРГAНОВА Зилола
Нарбаевна
филология фанлари номзоди,
доцент
АБИДОВ Миродил
Етакчи ташкилот:
Низомий номидаги Тошкент давлат
педагогика университети
Ҳимоя Тошкент давлат шарқшунослик институти ҳузуридаги фан доктори
илмий даражасини олиш учун диссертацияларни ҳимоя қилишга мўлжалланган
Д 067.70.02 рақамли кенгашнинг йил “___” __________ соат_____ да
ўтадиган мажлисида бўлиб ўтади. Манзил: Тошкент шаҳри, Миробод тумани,
Шаҳрисабз кўчаси, 25- уй.
Диссертация билан Тошкент давлат шарқшунослик институтининг Асосий
кутубхонасида танишиш мумкин.
Автореферат йил “____” ____________ да тарқатилди.
Ихтисослашган кенгаш
илмий котиби
филология фанлари номзоди, доцент
Х.З.АЛИМОВА
3
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ
Мавзунинг долзарблиги.
Ўзбекистонда форс тили ва адабиётига қизиқиш
кўп асрлик тарихга эга. Марказий Осиёда сўнгги минг йиллик давомида туркий,
форс, араб тилларидаги бир-бири билан чамбарчас боғлиқ муштарак маданият
вужудга келган. Бизнинг ўтмиш маданиятимиз ва маънавий меросимизни
ўрганишда форс тилининг аҳамияти беқиёсдир. Чунки ўтмиш алломалар Абу
Райҳон Беруний, Ибн Сино, ал-Хоразмий, буюк шоирлар Амир Хусрав
Деҳлавий, Алишер Навоий, Бедил, Фузулийнинг бир қатор асарлари форс
тилида ёзилган. Шунингдек, уларнинг туркий (ўзбек) тилда битилган
асарларида форс-араб тилидан ўзлашган муштарак сўзлар анчагина.
Мана шу ҳақиқатларни назарда тутиб, юртбошимиз И. Каримов ўз
нутқларида шундай деб таъкидлайдилар: “Ҳозирги пайтда хорижий тилларни
ўрганиш ва ўргатишга юртимизда катта аҳамият берилмоқда. ...Бугун жаҳон
ҳамжамиятидан ўзига муносиб ўрин эгаллашга интилаётган мамлакатимиз
учун, чет эллик шерикларимиз билан ҳамжиҳатликда, ҳамкорликда ўз буюк
келажагини қураётган халқимиз учун хорижий тилларни мукаммал билишнинг
аҳамиятини баҳолашнинг ҳожати йўқдир”
.
Дарҳақиқат, “хорижий тилларни
мукаммал билиш”нинг назарий билимларни чуқур эгалламасдан туриб имкони
йўқ. Шунинг учун форс тилини ўрганаётган ўзбек талабалари учун форс
тилшунослигининг мукаммал назарий асосларини яратиш ҳозирги пайтда
эроний тиллар тилшунослиги олдида турган долзарб муаммолардандир.
Форс тилида ҳол категорияси, хусусан тарз ҳоли, энг кам ўрганилган ва энг
чигал мавзулардан ҳисобланади. Тарз ҳоли гапда иш-ҳаракат ёки ҳолатга баҳо
беради, иш-ҳаракатнинг бажарилиш сифатини, усулини, йўлини кўрсатади,
унинг биргаликда бажарилишини аниқлайди. Бошқа ҳол турлари каби гапда
кесимнинг белгисини белгилайди.
Ҳозирги форс тили грамматикаси, хусусан, сўз туркумлари, уларнинг
гапдаги вазифалари ва ўзаро синтактик муносабатлари ҳали Эрон
тилшунослари томонидан ҳам, Эрондан ташқари мамлакатлардаги
тилшунослар томонидан ҳам мукаммал ўрганилмаган. Шу кунгача
мамлакатимиз ва рус эроншунослари томонидан форс тили грамматикасининг
турли масалалари бўйича қатор илмий ишлар бажарилганига қарамасдан,
диссертация мавзуи бўйича ўзбек эроншунослигида алоҳида илмий-тадқиқот
иши олиб борилмаган. Шу жиҳатдан ушбу тадқиқот форс тили грамматикасида
махсус ўрганилмаган гап бўлаклари тури – тарз ҳолининг ҳозирги форс тили
системасидаги ўрни ва қўлланиш кўламини аниқлашга йўналтирилгани билан
долзарбдир.
Муаммонинг ўрганилганлик даражаси.
Форс тилининг назарий
масалалари, хусусан, грамматика назарияси ХХ асрнинг 50-йилларигача араб
грамматикаси таъсирида бўлиб, синкретик ҳолатда эди. Тил билан адабиёт
тадқиқот объекти сифатида бир-биридан ажратилмаган ҳолда тадқиқ этилар
эди. Бу давргача бўлган тил бўйича тадқиқотлар поэтикага бағишланган илми
1
Каримов И.А. Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. – Т.: Шарқ, 1997.- Б. 8-9.
4
бадиъ, илми баён, илми маъоний ва, шунингдек, изоҳли луғатларнинг кириш
қисмида учрайди. Форс тили грамматикаси ХХ асрнинг иккинчи ярмидан
бошлаб Абулазим Қарийб, Малик уш-шўаро Баҳор, Бадиъуззамон Фўрузонфар,
Жалол Ҳумоий, Рашид Ёсамийлар биргаликда тузган “ ﯽﺳرﺎﻓ نﺎﺑز رﻮﺘﺳد” ва
кейинчалик Парвиз Нотел Хонларий, Хайёмпур, Ҳасан Анзалий, Ҳусайн
Ажамий, Ҳасан Анварий ва Ҳасан Аҳмади Гивий ва бир қатор бошқа
муаллифларнинг “رﻮﺘﺳد”ларида шаклланди. Сўнгги йилларда чоп этилган
грамматикаларда, айниқса, Ҳасан Анварий ва Ҳасан Аҳмади Гивийнинг “ رﻮﺘﺳد
ﯽﺳرﺎﻓ نﺎﺑز” асарида Европа структур лингвистикасининг таъсири сезилади. Бу
грамматик асарда тил ситемаси яхлит бир система деб қаралиб, унинг турли
структуралари ва грамматик категориялари форс адабий тилининг ҳозирги
ҳолатидан келиб чиқиб таҳлил қилинган.
Эрондан ташқарида форс тили Россия олимларидан А.Арендс,
Л.С.Пейсиков, Ю.А.Рубинчик, В.С.Расторгуева ва бошқалар томонидан
ўрганилган. Лекин уларнинг асарларида ҳам синтактик категориялар умумий
тарзда, яъни элементар грамматика сатҳида тадқиқ қилинган ва гапнинг бош ва
иккинчи даражали бўлаклари ҳақидаги маълумотлар форс тили
ўрганувчиларини мавжуд категориялар билан таништиришга мўлжалланган.
Форс тилида ҳол категорияси махсус тадқиқот объекти бўлмаган. Бироқ
А.Арендснинг “Краткий синтаксис современного персидского литературного
языка” (М.–Л., 1941), Л.С.Пейсиковнинг “Вопросы синтаксиса персидского
языка” (М., 1959), Ю.А.Рубинчикнинг “Грамматика современного персидского
литературного языка” (М., 2001) китобларида ҳол категориясига оид умумий
маълумотлар ўрин олган. Шунингдек, Г.Ш.Махмудовнинг “Проблема
структурных типов и членов простого предложения современного персидского
языка” (М.,1982) мавзуидаги докторлик диссертациясида иккинчи даражали
бўлаклар, шу жумладан, ҳол ҳақида диққатга сазовор фикрлар бор. Форс
тилшунос олимларининг асарларини ўрганиш жараёнида шу нарса аниқ
бўлдики, эроний тиллар бўйича амалга оширилган гап бўлакларини таснифлаш
принципи ўзбек тилидаги таснифдан бироз фарқ қилади. Форс тили грамматик
назариясида морфология қисми ўрганилган бўлиб, синтаксис қисми ҳали тўла
шаклланмаган Тадқиқотимиз объекти бўлган тарз ҳолига қарашлар ҳам
турлича.
Диссертация ишининг илмий-тадқиқот ишлари режалари билан
боғлиқлиги.
Тадқиқот Тошкент давлат шарқшунослик институти илмий-
тадқиқот ишлари режаси асосида бажарилган. Диссертация мавзуи институт
Илмий кенгашининг 2004 йил 27 майдаги йиғилишида (9-сонли баённома)
тасдиқланган.
Тадқиқотнинг мақсади.
Ҳозирги форс адабий тилида тарз ҳолини гап
бўлаги сифатида ажратиш мезонини белгилаш, тарз ҳолининг морфологик
табиатини аниқлаш, тарз ҳолини структур-семантик жиҳатдан таснифлашдан
иборат.
Тадқиқотнинг вазифалари.
Ишда қуйидаги вазифалар амалга
оширилади:
5
-
форс тилидаги тарз ҳолини синтактик бирлик сифатида ажратиш ва
тадқиқ этиш;
-
форс тилидаги тарз ҳолининг структур типларини ажратиш ва
моделларини белгилаш;
-
манбалар асосида ҳозирги форс тилида тарз ҳолини ифодалаб келган
сўзлар ва сўз бирикмаларининг маълумот базасини яратиш;
-
форс тилидаги тарз ҳолининг семантик таснифи ва таҳлилини амалга
ошириш;
-
ҳозирги форс тилида тарз ҳолининг ишлатилиш даражаси ва кўламини
аниқлаш;
-
тарз ҳолининг кесим билан муносабатини ёритиш.
Тадқиқот манбалари.
Тадқиқотга манба сифатида ҳозирги форс тилидаги
адабий асарлар: Нози Сафавийнинг “ﺖﺸﮭﺑ نﻻاد” романи, Муроди Кермонийнинг
“
ﺪﯿﺠﻣ یﺎھ ﮫﺼﻗ”, Содиқ Ҳидоятнинг “
ق ﮫﺳ
ط
نﻮﺧ هر
”, Маҳин Таваллўлийнинг “ نﻮﻟﻮﯾو
ﮫﺘﺴﮑﺷ”, Жалол олэ Аҳмаднинг “ﺪﯾدزﺎﺑ و ﺪﯾد” ҳикоялар тўплами ҳамда бошқа Эрон
ёзувчиларининг ҳикоялари олинди. Тўпланган картотекалар сони - 3000 та.
Тадқиқот объекти сифатида
ҳозирги форс тилида тарз ҳоли ва уларнинг
типлари олинди.
Тадқиқот ишининг предмети
ҳозирги форс тилида тарз ҳолининг
ифодаланиши ва семантик-структур хусусиятларини ўрганишдан иборат.
Тадқиқотнинг методологик ва назарий асослари.
Тадқиқотда Ф.де
Соссюр, В.Виноградов, Л.Пейсиков, Ю.Рубинчик, А.Ҳожиев, Ш.Раҳматуллаев,
Ф.Убаева, А.Нурмонов, М.Миртожиев, В.Никитин ва бошқаларнинг асарларига
суянилди.
Тадқиқот методи.
Диссертация ишида структур, статистик, тавсифий,
қиёсий-солиштирма, жадвалга солиш методларидан фойдаланилди.
Диссертацияда ҳимояга олиб чиқилаётган асосий ҳолатлар:
1.
Форс тилшунослигида ҳол, шунингдек, тарз ҳоли алоҳида синтактик
ҳодиса сифатида фарқланмаган ва ўрганилмаган. Ушбу ҳолат Эронда форс тили
грамматик назариясида одатда ҳолга (равишдан фарқланмаган ҳолда)
морфологик восита сифатида қараш натижасида юзага келган. Ҳолбуки, форс
тилида тарз ҳолига тенг келувчи гап бўлаги мавжуд.
2. Форс тилидаги тарз ҳолини гап бўлаги сифатида ажратишда қуйидаги
мезонларга асосланиш керак:
-
тарз ҳоли гапда кесим билан битишув йўли орқали бирикади;
-
бошқа ҳол турларидан фарқли гапнинг кесимига тобе бўлади;
-
тарз ҳолини белгилашда уни ифодаловчи морфологик воситалар ҳам
эътиборга олинади. (Воситали тўлдирувчи ва ҳол ўртасида синкретик ҳолатлар
кўп учрайди. Бу икки категорияни фарқлашда мазкур вазифада келган тобе
бўлак ва уни эргаштирувчи ҳоким бўлакнинг лексик маъноси ҳамда гапдаги сўз
тартиби муҳим.)
3. Ҳолнинг морфологик ифодаловчиси равиш ҳисобланади. Лекин форс
тилида тарз ҳоли 50% равиш билан эмас, балки ﺎﺑ олд кўмакчили бирикма билан
ифодаланади. Ҳол нафақат равиш, бошқа воситалар билан ҳам ифодаланиши
мумкин, лекин булар равишнинг эквиваленти бўлиши шарт.
6
4. Тарз ҳолини ифодалаб келувчи ясалмаларнинг ﮫﺑ+от, ﮫﺑ+сифат+ یﺎﯾ
یرﺪﺼﻣ, ﯽﺑ+от, от+ -
آ
ﮫﻧ
, сифат+ ﮫﻧآ -, от+
-
راو ва сифат+ راو
-
, от+ﯽﮐ َ◌ -, феълнинг
ноаниқ шакли+ﯽﮐ َ◌ -, от+
-
کﺎﻧ , от+
-
ﻦﯿﮔ , от+ -
ﺪﻨﻣ
каби моделлари мавжуд.
Булардан энг сермаҳсули ﮫﺑ+от, ﮫﺑ+ сифат+یرﺪﺼﻣ یﺎﯾ, энг каммаҳсули от+
-
کﺎﻧ ,
от+
-
ﻦﯿﮔ , от+ -
ﺪﻨﻣ моделларидир.
Контекстда сифатлар равишга хос вазифа
бажариши эътиборга олинса, юқоридаги қўшимчаларнинг ҳам сифат, ҳам
равиш ясовчилар эканлиги кузатилади.
5. Тарз ҳоли семантик жиҳатдан 3га бўлинади, лекин бу гуруҳлар ўзаро
қатъий чегарага эга эмас: битта тарз ҳоли матнда бир неча маънони англатиб
келади.
6. Тарз ҳолининг маънолар тизими феъл билан синтактик муносабатга
киришиб, феълда ифодаланган ҳаракат ёки ҳолатнинг турли белгиларини
ифодалайди. Бунда асосан ҳаракат феъллари ва нутқ феълларининг бажарилиш
ҳолати, сифатини ифодалаган лексик-семантик гуруҳлари ишлатилади.
Ишнинг илмий янгилиги:
-
биринчи маротаба форс тилидаги тарз ҳоли синтактик бирлик сифатида
ажратилди ва тадқиқ этилди;
-
форс тилидаги тарз ҳолини ифодаловчи воситаларнинг структур таснифи
ва таҳлили амалга оширилди;
-
тарз ҳолини ифодаловчи воситалар статистик таҳлил қилинди;
-
тарз ҳоли структур типларининг семантик таснифи ва таҳлили амалга
оширилди;
-
форс тилидаги феълларнинг маъно жиҳатдан айрим гуруҳлари
ажратилиб, ҳар бир гуруҳга кирувчи феълларнинг тарз ҳоли билан
бирикувидаги ўзига хослик ўрганилди.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти.
Диссертация
иши натижалари форс тили назарий синтаксисининг шу кунга қадар махсус
ўрганилмаган масаласи – тарз ҳолининг морфологик табиати ва структур
хусусиятлари бўйича янги назарий қарашларни илгари суради ва форс тили
синтаксисидаги гап
бўлакларини
ажратиш ва таснифлаш юзасидан амалга
ошириладиган тадқиқотлар учун асос вазифасини ўтайди. Диссертацияда акс
этган фактик материал филология (форс тили) ва лингвистика (форс тили)
таълим йўналиши ва мутахассисликлари бўйича таълим олувчи талабаларга
“Форс тили”, “Форс тили назарий грамматикаси”, “Форс тили синтаксиси”
курсини ўқитишда қўшимча манба бўлиб хизмат қилади.
Натижаларнинг жорий қилиниши.
Мазкур диссертация иши бўйича
“Эрон-афғон филологиясининг долзарб муаммолари” мавзуидаги Республика
илмий-амалий конференцияси (2009 йил апрель), ТошДШИ профессор-
ўқитувчиларининг “Шарқшуносликнинг долзарб муаммолари” (2010 йил
январь), “Баркамол авлод тарбиясида шарқшунос олималарнинг ўрни” (2010
йил март), “Эроний тилларнинг лексикологияси” (2010 йил апрель) мавзуидаги
илмий-амалий анжуманларида маърузалар қилинган.
Ишнинг синовдан ўтиши.
Диссертация иши Тошкент давлат
шарқшунослик институтининг эрон-афғон филологияси кафедрасининг
кенгайтирилган мажлисида (2010 йил 27 январь), Тошкент давлат
7
шарқшунослик институти ҳузуридаги фан доктори илмий даражасини олиш
учун диссертацияларни ҳимоя қилишга мўлжалланган Д 067.70.02 рақамли
Ихтисослашган кенгаш қошидаги илмий семинар йиғилишида (2011 йил 17
май) муҳокама қилинган ва ҳимояга тавсия этилган.
Натижаларнинг эълон қилинганлиги
. Олиб борилган илмий тадқиқот
бўйича 12 та мақола нашр қилинган.
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми.
Диссертация кириш, уч боб,
хулоса, фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. Ишнинг умумий ҳажми
136
саҳифани ташкил қилади. Тадқиқотга 167та манба ва адабиёт жалб этилган.
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Биринчи боб
“Ҳолнинг гап бўлаги сифатида ажратилиши масаласи” деб
номланиб, тўрт бўлимдан иборат.
1.1.бўлимда “Рус тилшунослигида ҳолни белгилаш мезонлари” ҳақида сўз
юритилади.
Рус тилшунослигида иккинчи даражали бўлаклар, хусусан, ҳол
категорияси тадқиқига доир салмоқли ишлар қилинган.
А.Г.Рудневнинг кўрсатишича, ҳолнинг гап бўлаги сифатида ажратилиши
дастлаб П.М.Перевлесскийда (1847), кейин Ф.И.Буслаевда (1858) учрайди
.
А.Г.Руднев гапнинг иккинчи даражали бўлакларини ажратишда етти ҳолатни
ҳисобга олиш зарурлигини таъкидлайди
. В.М.Никитин рус тилидаги гап
бўлакларини, хусусан, ҳолни ажратишда қуйидаги фикрни илгари суради: гап
бўлаклари синтактик категория экан, уларни тушуниш ва белгилашда
синтактик белгилар асос бўлиши, морфологик белгилар эса қўшимча мезон
бўлиб хизмат қилиши керак
.
Рус тилшунослигида ҳол категорияси В.М.Никитин томонидан батафсил
ўрганилган. В.М.Никитин рус тилидаги ҳоллар таснифида эски таснифга қарши
чиққан ҳолда уларнинг 26 турини келтиради. Ҳол турларининг кўпайиши
сабабларидан бири сифатида морфологияда ҳолат равиши сингари синтаксисда
бирор-бир гуруҳга киритила олинмаган сўзларнинг тарз ҳоли гуруҳига
киритилгани билан асослайди
.
1.2. бўлим “Ўзбек тилшунослигида ҳолнинг ўрганилиши тарихидан” деб
номланади.
Ўзбек анъанавий тилшунослигида гап бўлаклари борасида кўплаб
тадқиқотлар амалга оширилган бўлиб, уларда айрим фарқли ёндашувлар
кузатилса-да, асосий назарий фикрларда ўхшашлик мавжуд.
Х. Усмонова ўзбек тилидаги гап бўлакларининг позицион структурасини
тадқиқ этар экан, ҳозирда фанимизда гапнинг таркибий (структур) қисмларини
ажратишда турли ёндашув ва йўналишлар мавжудлиги ҳақида тўхталиб ўтган.
2
Руднев А.Г. Второстепенные члены предложения//Ученые записки. Т.122. – Л., 1956. – С.9-10.
3
Кўрсатилган асар. - Б.20-25.
4
Никитин В.М. К вопросу об обстоятельстве как грамматической категории в русском языке // Уч зап.
Таганрогского ГПИ. – Вып.5. - 1958. - С.83.
5
Кўрсатилган асар. - Б.84.
8
Ўзбек тилшунослигида ҳолнинг гап бўлаги сифатида ажратилиши ўз
тарихига эга. Ҳозирги кунда феъл билан ифодаланган бўлакка эргашиб келган,
иш-ҳаракатнинг бажарилиш тарзи, пайти, ўрни, сабаби, мақсади, шарти,
тўсиқсизлиги жиҳатдан маъноларини изоҳлаган бўлак гап бўлаги мавқеига эга.
Ҳолнинг семантик таснифланишида фикрлар хилма-хиллиги мавжуд бўлса-да,
аксарият ҳолатларда мазкур гап бўлагининг саккизта маъно тури ажратилади.
1.3. бўлим “Форс тилшунослигида равиш ва ҳол” деб номланган.
Эрон тилшунослигида Ҳасан Анзалий
, Парвиз Нотел Хонларий
,
Хайёмпур
, Ҳусайн Ажамий
, Панж Ўстод (Абдулазим Қарийб, Малик-уш-
шўаро Баҳор, Бадиъуззамон Фўрузонфар, Жалол Ҳумоий, Рашид Ёсамий)
,
Ҳасан Анварий ва Ҳасан Аҳмади Гивий
каби олимларнинг тадқиқотлари
алоҳида эътиборни талаб этади. Тилга олинган тилшуносларнинг аксариятлари
муаллифлигидаги тадқиқотларда форс тилининг морфологиясига оид
маълумотлар жамланган. Фақат айрим эрон тилшуносларининг ишларида
грамматиканинг морфология ва синтаксис қисмларига бўлиниши ҳақида сўз
юритилади
.
Шундай бўлишига қарамай, уларда форс тилининг синтактик
хусусиятлари борасида гап кетганида, тилнинг энг асосий бирлиги сифатида
гап кўрсатилади, лекин гап бўлаклари ҳақида маълумот берилмайди. Шу
ўринда таъкидлаш жоизки, эрон тилшуносларидан фақат Ҳасан Анварий ва
Ҳасан Аҳмади Гивийнинг “Дастур”ида
биринчи бор гап бўлакларини
ажратишга уриниш кузатилади
. Мазкур китобда бош бўлаклар, яъни یدﺎﮭﻧ ﺶﻘﻧ
эга
ва یﺪﻨﺴﻣ ﺶﻘﻧ
кесим
ажратилади. Жумладан, тўлдирувчига тенг келувчи гап
бўлаги - ﺶﻘﻧ қайд этилади ва унинг икки тури, ﯽﻤﻤﺘﻣ ﺶﻘﻧ
воситали тўлдирувчи
ва
ﯽﻟﻮﻌﻔﻣ ﺶﻘﻧ
воситасиз тўлдирувчи
берилади. Шунингдек, отлашган сифатларнинг
гапда эга вазифасида келиш ҳолатлари ﯽﺘﻔﺻ ﺶﻘﻧ
васфлаш
синтактик вазифаси
,
деб кўрсатилади.
Демак, форс тили грамматикасига оид эрон тилшунослари
муаллифлигидаги асосий манбаларда фақат тилнинг морфологик
хусусиятларига тааллуқли маълумотлар акс этган. Эрон тилшунослари равиш
билан ҳолга тенг келувчи бирликларни бир-биридан ажратмайди. Сўз ёки сўз
бирикмаларини гапдаги вазифасига қараб ﺪﯿﻗ деб атайди. Бу атама ўзбек
тилшунослигидаги “равиш” атамасига мос келади.
Албатта, гап бўлаги ва сўз туркуми бир-бирига яқин туради. Бу ҳолат
уларнинг ифодаловчилари ўртасидаги лексик маъноларнинг муштараклиги,
гапдаги синтактик вазифаларидаги (табиийки, турли даражадаги) умумийликда
6
،ناﺮﮭﺗ – .ﯽﺳرﺎﻓ نﺎﺑز رﻮﺘﺳد .ﯽﻟﺰﻧا ﻦﺴﺣ
۱۳۷۰
.
7
،ناﺮﮭﺗ – .ﯽﺳرﺎﻓ نﺎﺑز رﻮﺘﺳد .یﺮﻠﻧﺎﺧ ﻞﺗﺎﻧ ﺰﯾوﺮﭘ
۱۳۸٦
.
8
،ناﺮﮭﺗ – .ﯽﺳرﺎﻓ نﺎﺑز رﻮﺘﺳد .رﻮﭙﻣﺎﯿﺧ ﺮﺘﮐد
۱۳٥۲
.
9
،ناﺮﮭﺗ – .ﯽﺳرﺎﻓ نﺎﺑز رﻮﺘﺳد .ﯽﻤﺟا ﻦﯿﺴﺣ
۱۳۷۳
.
10
،ناﺮﮭﺗ – .ﯽﺳرﺎﻓ نﺎﺑز رﻮﺘﺳد .دﺎﺘﺳا ﺞﻨﭘ
۱۳۷۳
.
11
،ناﺮﮭﺗ – .(مود ﺶﯾاﺮﯾو) ﯽﺳرﺎﻓ نﺎﺑز رﻮﺘﺳد .یﻮﯿﮔ یﺪﻤﺣا ﻦﺴﺣ ﺮﺘﮐد ،یرﻮﻧا ﻦﺴﺣ ﺮﺘﮐد
۱۳۷٤
.
12
۹٦
.
ص
–
،ناﺮﮭﺗ – .ﯽﺳﺎﻨﺸﻧﺎﺑز ﯽﻧﺎﺒﻣ .ﯽﻔﺠﻧ ﻦﺴﺤﻟاﻮﺑا
۱۳۷٤
.
,
۱٤٥
.
ص
–
،ناﺮﮭﺗ – .ﯽﺳﺎﻨﺸﻧﺎﺑز تﺎﻣﺪﻘﻣ .یﺮﻗﺎﺑ یﺮﮭﻣ ﺮﺘﮐد
۱۳۷۰
.
13
،ناﺮﮭﺗ – .(مود ﺶﯾاﺮﯾو) ﯽﺳرﺎﻓ نﺎﺑز رﻮﺘﺳد .یﻮﯿﮔ یﺪﻤﺣا ﻦﺴﺣ ﺮﺘﮐد ،یرﻮﻧا ﻦﺴﺣ ﺮﺘﮐد
۱۳۷٤
.
14
Аслида форс тилшунослигида “гап бўлаклари” тушунчаси мавжуд эмас. Форс тилшунослари айрим
вазиятларда “нақш” атамасини қўллашадики, таъриф ва тавсифлар мазкур терминнинг “синтактик вазифа”га
тўғри
келишини кўрсатади. Шу сабабли,
нақш
термини иштирокидаги синтактик вазифа турларини
тадқиқотимизда шартли равишда “гап бўлаги” сифатида қабул қилдик.
9
намоён бўлади. Бироқ, маълумки, гап бўлаги ва сўз туркуми бир-биридан
фарқланувчи, бир-бирига ҳар маънода тенг келувчи тушунчалар эмас. Сўз
туркумини ажратишда сўзнинг лексик-морфологик белгиларига асосланилади,
унинг гапдаги синтактик вазифаси ҳисобга олинади. Гап бўлагини белгилашда
эса, аксинча, сўзнинг синтактик вазифаси биринчи ўринга чиқади, бу сўзнинг
ва у тобе бўлган гап бўлагининг лексик-морфологик хусусияти эътиборга
олинади. Шу сабабли форс тилшунослигидаги равиш ва ҳол тушунчаларини
бир-биридан чегаралаш, ҳолни ажратишнинг мезонларини белгилаш муҳим
аҳамият касб этади.
Шу билан бирга, айрим эрон тилшунослари томонидан ҳолга тенг келувчи
гап бўлагини ажратишга уринишлар кузатилади. Масалан, Заҳро Зендий
Муқаддамнинг “ هراوﺪﯿﻗ ،ﻢﻤﺘﻣ ،ﺪﯿﻗ” “Равиш, тўлдирувчи ва ҳол”
мақоласида
“
هراوﺪﯿﻗ”
атамаси тилга олинади. Мақолада эронлик ва европалик олимларнинг
равиш, тўлдирувчи ва ҳол ҳақидаги мулоҳазалари қиёсий таҳлил қилинган ва
умумий хулосалар чиқарилган. Мақолада айтилишича, “...баъзи европалик
грамматик назария тадқиқотчилари равишларнинг бир гуруҳини “adjunct” номи
билан келтиришган, эронлик тилшуносларнинг ҳеч бири бу фарққа эътибор
қаратишмаган”
. Заҳро Зендий Муқаддам форс тилидаги ҳол категориясини
هراوﺪﯿﻗ термини билан аташни тавсия қилади.
Форс тилидаги ҳол категорияси эрон тилшунослигида синтактик ҳодиса
сифатида алоҳида тадқиқ этилмаган. Рус эроншунослари эса ҳолни синтактик
бирлик сифатида ажратишса-да, унга умумий таъриф бериш билан
чекланишган. Уларнинг ишларида ҳолнинг бир қанча турлари тасниф қилинса-да,
ҳол ва унинг турлари, хусусан, тарз ҳолини ифодаловчи морфологик воситалар
ва синтактик бирликлар, уларнинг қўлланиш кўлами ва даражаси, шунингдек,
турли сўз туркумлари, бирикмалар, детерминатив ва копулятив қўшма сўзлар
билан ифодаланиши натижасида англашиладиган умумий семантик мазмун
таҳлилга тортилмаган. Шу боис, рус ва ўзбек тилшунослари томонидан ишлаб
чиқилган умумий назарий қарашлар асосида ҳозирги форс тилидаги фактик
материаллар таҳлилини амалга ошириш ҳамда форс тилидаги тарз ҳолини
структур-семантик жиҳатдан тадқиқ этиш, у ёки бу сўз туркуми, у ёки бу тил
бирлигининг тарз ҳоли вазифасида қўлланишини аниқ мисоллар орқали
далиллаш муҳим аҳамият касб этади.
1.4.
бўлим “Форс тилидаги тарз ҳолининг структур ва семантик
таснифланиши масаласига доир” деб номланган.
Форс тилидаги тарз ҳоли бошқа ҳол турларидан гапнинг кесимига
бевосита алоқадор эканлиги билан фарқ қилади. Пайт ёки ўрин ҳоли маълум
бир жиҳатдан маъно ифодалашда ўз мустақиллигини сақлаб қолса, тарз ҳоли
билдирган ҳолат ёки белги хусусияти иш-ҳаракатдан айри ҳолатда ишлатила
олмайди.
Форс тилидаги умуман ҳол ва тарз ҳолининг синтактик ҳодиса сифатида
ажратилиши рус эроншунослари ишларида учраши аввал ҳам қайд этилди.
15
“
هراوﺪﯿﻗ
”
атамаси шартли равишда
ҳол
деб таржима қилинди.
16
،ناﺮﮭﺗ – .نﺎﺘﺴﮕﻨھﺮﻓ ﮫﻣﺎﻧ // هراوﺪﯿﻗ ،ﻢﻤﺘﻣ ،ﺪﯿﻗ .مﺪﻘﻣ یﺪﻧز اﺮھز
۱۳۷۷
.
10
Улардан Ю.А.Рубинчик тарз ҳолини икки гуруҳга бўлади: 1) ҳаракатнинг
сифатини, ҳаракат ёки белгининг намоён бўлиш даражасини билдирувчи ҳол;
2) ҳаракатнинг бажарилиш усулини билдирувчи ҳол
. Ю.А.Рубинчик бу ҳол
турларини таърифлаш ҳамда қисқа шаклда қайси сўз туркумлари билан
ифодаланиш имкониятини тавсифлаш билан чекланади.
Тарз ҳолининг ўрганилиш тажрибаси ҳамда форс тилидан тўпланган
фактик материаллар таҳлили натижасида мазкур ҳолни семантик нуқтаи
назардан қуйидагича таснифлаш мақсадга мувофиқдир: 1) иш-ҳаракатнинг
бажарилиш ҳолатини билдирувчи тарз ҳоли; 2) иш-ҳаракатнинг бажарилиш
сифатини билдирувчи тарз ҳоли; 3) иш-ҳаракатнинг бажарилиш усулини
билдирувчи тарз ҳоли.
Демак, келтирилган семантик тасниф форс тилидаги ҳолнинг маъно
кўлами ва доирасини тадқиқ этишга асос бўлади. Бироқ форс тилидаги тарз
ҳолининг спецификасини тадқиқ этиш учун ҳолнинг структур типларини ҳам
таснифлаш зарурати пайдо бўлади. Форс тилидаги ҳол, хусусан, тарз ҳолининг
структур типлари ажратилмаган. Тўпланган фактик материаллар форс тилидаги
тарз ҳолини структурасига кўра аввал икки гуруҳга – содда ва мураккаб
бўлакка ажратиш мақсадга мувофиқлигини кўрсатади. Туб ва ясама сўзлар
билан ифодаланган тарз ҳоли содда тарз ҳолидир. Детерминатив ва копулятив
қўшма сўзлар, турғун ва эркин сўз бирикмалари билан ифодаланган гап
бўлаклари мураккаб тарз ҳоли ҳисобланади. Форс тилининг хусусиятларидан
келиб чиқиб, тарз ҳолининг ушбу икки структур типини ажратиш маъқул
кўрилди.
Иккинчи боб
“Тарз ҳолининг структур типлари” таҳлилига бағишланган
бўлиб, икки бўлимдан иборат. Ўз навбатида бу икки катта бўлим ичида қатор
бандлар ажратилган.
2.1. бўлим “Содда тарз ҳоли” тадқиқига бағишланган.
2.1.1. бандда “Тарз ҳолининг туб сўзлар билан ифодаланиши” таҳлил
қилиниб, туб равиш, туб сифат, феълнинг тусланишсиз шакллари билан
ифодаланган тарз ҳоллари ажратилди.
2.1.1.1. бандда “Тарз ҳолининг туб равишлар билан ифодаланиши”
ёритилди. Бошқа тиллардаги каби, форс тилида ҳам ҳол гапда равиш сўз
туркуми билан ифодаланади. Тўпланган мисоллар таҳлили натижасида тарз
ҳолини ифодалаб келган туб равишлардан асосан қуйидагилар учради: مارآ
тинч
,
ﺖﺣار
тинч
,
осонликча
,
هدﺎﯿﭘ
пиёда
,
هراﻮﺳ
отга миниб
,
راﺪﯿﺑ
уйғоқ
,
ﺎﮭﻨﺗ
ёлғиз
,
ﮫﺘﺴھآ
оҳиста
,
شاﻮﯾ
секин
,
دوز
тез
,
ﺖﺳرد
тўғри
,
ﺪﻨﺗ
тез
,
ﺐﺗﺮﻣ
тинимсиз
,
تﺎﻣ
,
هﺮﯿﺧ
ҳайрон
,
ﭗﯿﮐ ‘
ёнма-ён
’,
ﺖﺳار
тўғри
,
ﻞﺷ
зўрға
каби.
2.1.1.2. бандда “Тарз ҳолининг туб сифатлар билан ифодаланиши” таҳлил
қилинди.
Ҳолларнинг барча турлари сифат билан ифодаланмайди. Бу туркумдаги
сўзлар билан асосан тарз ҳоли ифодаланади
.
17
Рубинчик Ю.А. Грамматика современного персидского литературного языка. – М.: Изд. фирма «Восточная
литература» РАН, 2001. - С.470-471.
18
Убаева Ф. Ҳозирги ўзбек адабий тилида ҳол категорияси. -Т.:Фан, 1971. - Б.81.
11
Вазифасига кўра белгини билдириш сифатларнинг равишлар билан
ўхшашлигини кўрсатади. Сифат предметнинг, равиш иш-ҳаракатнинг
белгисини билдириши билан бир-биридан фарқ қилади:
یﻮﺠﺸﻧاد
بﻮﺧ
ﺪﻣآ
Яхши
студент келди
жумласида بﻮﺧ
яхши
сўзи эганинг белгисини билдиряпти, ﻮﺠﺸﻧاد
بﻮﺧ
ﺪﻧاﻮﺨﯿﻣ
Студент яхши ўқийди
жумласида эса بﻮﺧ
яхши
сўзи ҳол вазифасида
келиб, ﺪﻧاﻮﺨﯿﻣ
ўқийди
иш-ҳаракатининг белгисини кўрсатиб келган.
Форс тилида тарз ҳоллари айрим нисбий сифатлардан ташқари асосан
аслий сифатлар билан ифодаланади. Иш-ҳаракатнинг тарзини ифодалаш барча
сифатларга хос хусусият эмас. Асосан, характер хусусияти (بﻮﺧ
яхши
,
ﺪﺑ
ёмон
,
ﺐﻟﺎﺟ
қизиқ
,
کﺎﭘ
тоза
,
ﮓﻨﺸﻗ
чиройли
), ҳолат (ﻞﻣﺎﮐ
тўлиқ
), ташқи ҳажм (گرﺰﺑ
катта
,
ﮏﭼﻮﮐ
кичик
), ички ҳажм ( و
س
ﻊﯾ
кенг
,
ﮓﻨﺗ
тор
,
ﻖﯿﻤﻋ
чуқур
), масофа (رود
узоқ
,
ﮏﯾدﺰﻧ
яқин
) ва ҳарорат (مﺮﮔ
исси
қ, دﺮﺳ
совуқ
) белгисини билдирувчи
қисмигина гапда ҳол вазифасида қўлланади
. Предметнинг рангини (خﺮﺳ
қизил
,
ﺪﯿﻔﺳ
оқ
), кишилар ёки ҳайвонларнинг жисмоний белгиларини (ﺮﯿﭘ
қари
,
ﺮﻏﻻ
озғин
) билдирган сифатлар тарз ҳоли вазифасида умуман ишлатилмайди.
2.1.1.3. бандда “Тарз ҳолининг феълнинг тусланишсиз шакллари билан
ифодаланиши” кўриб чиқилди. Тарз ҳоли ҳозирги ва ўтган замон сифатдоши
билан ифодаланади.
Содда ва қўшма феъллардан ясалган نآ- суффиксли ҳозирги замон
сифатдошлари гапда аниқловчи, кесим ва тарз ҳоли вазифаларини бажара
олади. Содда феъллардан ясалган сифатдош асосан адъектив, ҳам адвербиал
маънога эга бўлса, қўшма феъллардан ясалган сифатдош асосан адвербиал
маъно касб этади
. Масалан: نازﺮﻟ
титровчи
ва
титра
б, نﺎﻨﮐ یدﺎﺷ
хурсанд
бўлиб
.
Форс тилида ўтган замон сифатдош формаси бир вақтда ўтган замон
равишдоши учун ҳам қўлланади. Бунда у ҳол вазифасини бажариб, етакчи
феъл-кесим ифодалаган ҳаракатдан олдин бўлаётган ҳаракатни ифодалайди
.
Ўтган замон сифатдоши билан ифодаланган тарз ҳоллари кўп эмас.
Одатда, қўшма феъллардан ясалган ўтган замон сифатдошлари тарз ҳоли
вазифасида келади:
ﮫﻤھ
هدز ﺖﺸﺣو
ﺪﻧدﺮﮑﯿﻣ هﺎﮕﻧ ﻢھ ﮫﺑ
Ҳамма қўрқиб бир-бирига
қарарди
.
2.1.2. бўлимда “Тарз ҳолининг ясама сўзлар билан ифодаланиши”
ўрганилди.
Форс тили луғат таркибининг бойишида аффиксация ва яримаффиксация
усуллари орқали сўз ясалиши кенг имкониятларга эга. Ясама сўзлар билан
ифодаланган тарз ҳолларининг қуйидаги моделлари учрайди.
1.
Олд қўшимчалар билан ясалган сўз моделлари билан ифодаланган тарз
ҳоллари: 1) ﮫﺑ+от: ﺖﻋﺮﺴﺑ
тез, шошилиб
,
تﺪﺸﺑ
қаттиқ
; бу модель сермаҳсул
бўлиб, янги сўз ясаш имконияти чексиз. Ҳам сифат, ҳам равиш маъноларини
англатувчи баъзи сўзлар ﮫﺑ
олд қўшимчаси билан бирга қўлланилганда, фақат
19
Асадов Т. Сўз туркумлари тизимида равиш: Фил.фан.номзоди....диссертация. - Т., 2009. - Б. 102.
20
Вахидов А.А. Причастия в современном персидском языке (функционально-грамматический анализ): Дис. …
канд. фил. наук. – М., 1990. - С.112.
21
Рубинчик Ю.А. Грамматика современного персидского литературного языка.-М.:Изд. фирма “Восточная
литература” РАН, 2001. - С.276.
12
равиш вазифасида келади: رﺎﭼﺎﻧ
ночор
(сифат, равиш) - رﺎﭼﺎﻨﺑ
мажбур бўлиб
(равиш), ﻖﺣﺎﻧ
ноҳақ
(сифат, равиш) -
ﻖﺣﺎﻨﺑ
ўта ноҳақлик билан
(равиш);
2)
ﮫﺑ+сифат+یرﺪﺼﻣ یﺎﯾ : ﯽﺑﻮﺨﺑ
яхшилаб
,
ﯽﻣارآ ﮫﺑ
секин
; 3)
ﯽﺑ
+
от: ﮫﻠﺻﻮﺤﯿﺑ
тоқатсиз
,
اﺪﺼﯿﺑ
жим
.
2.
Орт қўшимчалар воситасида ясалган сўз моделлари билан ифодаланган
тарз ҳоллари: 1) от+ﮫﻧآ
-
:
ﮫﻧﺎﺒﯿﺒط
табибларча
,
ﮫﻧﺎﺘﺳود
дўстона
;
2) сифат+ﮫﻧآ
-
:
ﮫﻧارﻮﺴﺟ
жасурона
,
ﮫﻧاﺮﻣآ
буйруқ оҳанги билан
;
ясама сифат+ﮫﻧآ
-
:
ﮫﻧاروﺎﺑﺎﻧ
ишонқирамай
,
ﮫﻧﺎﺑﺎﺘﯿﺑ
бесабрлик билан
,
сабрсизларча
;
3) от+
راو - ва сифат+
راو -: راو ﮫﻧاﻮﯾد
телбаларча
,
راورﺎﻤﯿﺑ
ҳолсизларча
;
4) от+ َ◌
ﯽﮐ
-
:
ﯽﮐدزد
ўғринча
,
ﯽﮐروز
куч билан
; бу
модель асосида ясалган сўзлар билан ифодаланган тарз ҳолларининг сони кўп
эмас. Ясалмалар асосан оғзаки нутқда ишлатилади
;
5) феълнинг ноаниқ
шакли+ﯽﮐ
-
.
Бу модель асосида ясалган ﯽﮑﻨﺘﺴﺸﻧ
ўтириб
каби сўзлар тарз ҳолини
ифодалаб келиши янги тил ҳодисаси бўлиб, ҳали ҳеч бир луғат ва грамматик
манбаларда қайд этилмаган:
و ﺪﺷ نﺎﻤﯿﺸﭘ دﻮﺧ هدﺮﮐ زا تﺮﻀﺣﻼﻋ
ﯽﮑﻨﺘﺴﺸﻧ
ردﺎﺻ فﻮﻋ نﺎﻣﺮﻓ
دﺮﮐ
Аълоҳазрат ўз қилмишидан пушаймон бўлиб, ўтирганича авф этиш
фармонини берди
;
6) от+
کﺎﻧ
-
:
کﺎﻨﻤﺸﺧ
жаҳл билан
; 7) от+ﻦﯿﮔ
-
:
ﻦﯿﮕﻣﺮﺷ
уялиб
;
8)
от+
ﺪﻨﻣ
-
:
ﺪﻨﻤﻠﮔ
хафа бўлиб
каби.
3. Яримаффиксация усули орқали ясалган сўзлар билан ифодаланган тарз
ҳоллари.
Форс тилида яримаффиксация усули орқали сўз ясалиши маҳсулдор
ҳисобланади. Бироқ бу усулда ясалган сўзларнинг гапда тарз ҳоли вазифасида
келиши кам учрайди:
و ﺖﺸﮔﺮﺑ ﮫﻧاوﺮﭘ
راد ﮫﺼﻏ
ﺖﻓر
Парвона қайтиб келиб қайғули
кетди
.
2.1.3.
бўлимда “Араб тилидан ўзлашмалар билан ифодаланган тарз ҳоли”
таҳлил қилинди.
Форс тилига араб тилидан ўзлашган равишларда адвербиал маъно аниқроқ
кўринади. Чунки улар муайян структурага эга, кўмакчилар билан
ишлатилмайди, ўзидан олдин ва кейинги сўз билан изофа орқали
боғланмайди
.
Булар араб тилида тушум келишиги қўшимчаси
tanvin fatha (
ًا )
га тугайдиган ўзлашмалардир.
ًا
араб тилида, шунингдек, равишликни
кўрсатувчи қўшимча ҳисобланади. Форс тилида эса бу морфема арабча сифат,
сифатдош, отлардан равиш ясовчи суффикс сифатида ишлатилади: ﻼﺼﻔﻣ
ٌ◌
муфассал
(
ﻞﺼﻔﻣ
муфассал
(сифат))
.
2.2. бўлим мураккаб тарз ҳоли тадқиқига бағишланган бўлиб, уларга
қўшма сўзлар, сўз бирикмалари, фразеологик бирликлар билан ифодаланган
тарз ҳоллари киритилди.
2.2.1. бўлимда “Тарз ҳолининг қўшма сўзлар билан ифодаланиши” тадқиқ
этилди. Бунда детерминатив ва копулятив қўшма сўзлар билан ифодаланган
тарз ҳоллари ажратилди.
2.2.1.1.
бандда “Детерминатив қўшма сўзлар билан ифодаланган тарз ҳоли”
кўриб чиқилди.
22
Рубинчик Ю.А. Грамматика современного персидского литературного языка.-М.:Изд. фирма “Восточная
литература” РАН, 2001. - С.295.
23
Кўрсатилган асар. - Б. 293.
24
Кўрсатилган асар. - Б. 293.
13
Материалларимиз таҳлили детерминатив қўшма сўзларнинг “сон + от”
модели асосида қўшма сифат ва қўшма равишлар ясалишини кўрсатди. Тарз
ҳоли асосан ﮏﯾ
бир
сонидан ясалган қўшма равишлар билан ифодаланади.
Ишимиз давомида ود
икки
,
ﮫﺳ
уч
,
رﺎﮭﭼ
тўрт
сонларидан ташқари бошқа
сонлардан ясалган равишлар учрамади: ﮫﻠﮐ ﮏﯾ
зудлик билан
,
ﮫﺒﺳا ﮫﺳ
шошиб
,
ﯽﻤﺸﭼرﺎﮭﭼ
диққат билан
.
2.2.1.2.
бандда “Копулятив қўшма сўзлар билан ифодаланган тарз ҳоли”
ёритилди.
Тарз ҳоли, одатда, такрорга асосланган копулятивлар билан ифодаланади.
Такрорлар асосини от, сифат, равиш, сон, феъл шакллари ва тасвирий сўзлар
ташкил қилади:
ﺐﺷ ﺮھ ﻞﺜﻣ ﺪﺑﻻ
شاﻮﯾ شاﻮﯾ
ﺖﺷاﺪﯿﻣ ﺮﺑ مﺪﻗ
Балки ҳар тундагидек аста-
секин у ердан бу ерга юрарди
;
نﻮﺠﻤﻧﺎﺧ
ﺪﻨﻠﺑﺪﻨﻠﺑ
ﺖﻔﮔ
Хоним бор овози билан гапирди
;
نﺎﮕﻨﻟ نﺎﮕﻨﻟ
مدﺎﺘﻓا هار
Оқсоқлана-оқсоқлана йўлга тушдим
;
چوﺮﮐ چوﺮﮐ
ار ﯽھﺎﻣ یﺎﮭﻧاﻮﺨﺘﺳا
ﺪﯾﻮﺠﯿﻣ
Балиқ қилтаноғини ғарчиллатиб чайнарди
.
2.2.2.
банд “Тарз ҳолининг сўз бирикмалари билан ифодаланиши”
таҳлилига бағишланган. Тарз ҳоли равишли ва кўмакчили бирикмалар билан
ифодаланади.
2.2.2.1.
бандда “Равиш+сифат таркибли бирикмалар билан ифодаланган
тарз ҳоли” ёритилди.
Равиш+сифат бирикмалари ичида ﯽﻠﯿﺧ равиши билан бирикиб келган
бирикмалар асосий ўринни эгаллайди:
و دﻮﺑ هدﺮﮐ ﺐﺠﻌﺗ .دﺮﮐ ﻢھﺎﮕﻧ مارآ
مارآ ﯽﻠﯿﺧ
ﺐﻟ ﺮﯾز و
ﺖﻔﮔ
Секин менга қаради. Ажабланган кўйи жуда вазмин ва пичирлаб деди
.
2.2.2.2.
бандда “Равишдошли ибора билан ифодаланган тарз ҳоли” таҳлил
этилди.
Тарз ҳоллари ўтган замон сифатдоши билан бир қаторда, ўтган замон
сифатдоши қатнашган бирикмалар билан ҳам ифодаланади. Бундай содда гап
таркибидаги бирикмалар ўзбек тили синтаксисида равишдош оборот (ибора)
деб аталади
:
ﺮﮭﭼﻮﻨﻣ
هدز شا ﮫﻧﺎﭼ ﺮﯾز ار ﺖﺳار ﺖﺳد
دﻮﺑ هﺪﯿﻤﻟو ﺖﮑﻤﯿﻧ یور
Манучеҳр ўнг
қўлини даҳанининг тагига тираганча оромкурсида чўзилиб ётарди
.
2.2.2.3.
бандда “Кўмакчили бирикмалар билан ифодаланган тарз ҳоли”
тадқиқ этилди.
2.2.2.3.1. бандда содда кўмакчили бирикмалар билан ифодаланган тарз
ҳоллари таҳлил этилди.
1.
ﺎﺑ
олд кўмакчили бирикмалар: а) “ﺎﺑ+от” бирикмаси билан ифодаланган
тарз ҳоли: ﻒﺳﺎﺗ ﺎﺑ
афсусланиб
,
نﺎﺠﯿھ ﺎﺑ
ҳаяжонлани
б ва ҳ.; б) “ﺎﺑ+изофали
бирикма” билан ифодаланган тарз ҳоли: ...یاﺪﺻ ﺎﺑ, ...ﻦﺤﻟ ﺎﺑ, ...ﺪﻨﺨﺒﻟ ﺎﺑ, ...نﺎﻤﺸﭼ ﺎﺑ каби:
یرﺎﺘﺳﺮﭘ
ﻢﯾﻼﻣ ﻦﺤﻟ ﺎﺑ
ﺖﻔﮔ
Ҳамшира мулойимлик билан деди
;
в) тарз ҳолининг ﺎﺑ олд
кўмакчиси ва тенг боғловчили бирикмалар билан ифодаланган модели: ﯽھآ ﺪﯿﺳ
رﺎﺑ ﮫﺳ ود ار ﯽﻠﮔ ﮫﯿﺒﺴﺗ و ﺪﯿﺸﮐ
رﺎﻗو و ﻢﻠﺣ ﺎﺑ
ﺪﻧادﺮﮔ ﺖﺳد رد
Саид хўрсиниб қўйди ва сопол
тасбеҳини икки-уч марта мулойим ва виқор билан қўлида айлантирди
.
Тарз ҳолини ифодаловчи воситалардан энг сермаҳсули ﺎﺑ олд кўмакчили
бирикмалар деб топилди.
25
Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Т., 1965. - Б. 288.
14
2.
ﮫﺑ олд кўмакчили сўз бирикмалари: а) ﮫﺑ +от:
ﺖﺳد ﮫﺑ قﺎﻤﭼ
қўлда таёқ
билан
,
ﺖﺳد ﮫﺑ ﻒﯿﮐ و بﺎﺘﮐ
қўлда китоб-дафтар билан
,
ﺖﺳد ﮫﺑ ﺶﻔﮐ ﮫﮕﻨﻟ ﮏﯾ
қўлда бир
пой оёқ кийим билан
,
ﺖﺳد ﮫﺑ بورﺎﺟ
қўлида супурги билан
каби; б) ﮫﺑ+изофали
бирикма:
ﺪھاﻮﺨﯿﻣ ﻢﻟد
ﺪﻨﻠﺑ یاﺪﺼﺑ
ﻢﻨﮐ ﮫﯾﺮﮔ
Овозим борича йиғлагим келяпти
.
3.
رﺎﮕﻧا
ли бирикмалар:
هﺪﯾد ﮏﺴﺳرﺎﮕﻧا
دﺮﮐ هﺎﮕﻧ
Худди суварак кўргандек
қарарди.
2.2.2.3.2. бандда изофий кўмакчили бирикмалар билан ифодаланган тарз
ҳоли” ёритилди.
Форс тилида бу тип тарз ҳоллари ичида ﻞﺜﻣ
,
ﺪﻨﻧﺎﻣ
,
ﻦﯿﻋ
,
نوﺪﺑ кўмакчили
моделлари кўп учрайди. ﻞﺜﻣ
,
ﺪﻨﻧﺎﻣ
,
ﻦﯿﻋ кўмакчили моделлари иш-ҳаракатнинг
бирор бир ҳодиса ёки предмет билан солиштириш, ўхшатиш орқали
бажарилишини кўрсатади.
1.
ﻞﺜﻣ олд кўмакчили бирикма: а)
ﻞﺜﻣ+от:
ﺎھ ﮫﭽﺑ ﻞﺜﻣ
ﺖﻓﺮﮕﯿﻣ ﮫﻧﺎﮭﺑ
Болалардек
баҳона қиларди
;
б) ﻞﺜﻣ+равиш:
ﺎﻣا
زوﺮﻣا ﻞﺜﻣ
دﻮﺑ هﺪﺸﻧ هدﻮﺳﺮﻓ و ﮫﺘﺴﺧ
Аммо бугунгидек
ҳеч чарчамаган эди
;
в) ﻞﺜﻣ+изофали бирикма:
وا
ﺖﺴﻣ یﺎﮭﻣدآ ﻞﺜﻣ
دﺮﮑﯿﻣ ﻮﻠﺗ ﻮﻠﺗ
У худди
маст одамлардек гандиракларди
.
2.
ﺪﻨﻧﺎﻣ олд кўмакчили бирикма: а) ﺪﻨﻧﺎﻣ+от; б) ﺪﻨﻧﺎﻣ+изофали бирикма:
ﺪﻨﻧﺎﻣ
ﺎھ ﮫﻧاﻮﯾد
ﺖﺸﮕﯿﻣ شدﻮﺧ رود ﮫﺑ قﺎﺗا رد
Худди девоналардек хонада ўз атрофида
айланарди.
3.
ﻦﯿﻋ олд кўмакчили бирикма: а
)
ﻦﯿﻋ+от; б) ﻦﯿﻋ+изофали бирикма:
ﻮﮭﮑﯾ
ﻦﯿﻋ
ﮫﻤﺴﺠﻣ
دز ﻢﮑﺷﻮﺧ
Бирдан ҳайкал каби қотиб қолдим
.
Оғзаки форс тилида ﻦﯿﻋ
кўмакчиси билан бир қаторда унинг эквиваленти ﻮﮭﻨﯿﻋ
шакли ҳам кўп
ишлатилади.
4.
نوﺪﺑ+от. Материаллар таҳлили نوﺪﺑ+от бирикмалари тарз ҳолини
ифодалаб келганда, هدارا نوﺪﺑ
иродасизлик билан
,
истар-истамай
бирикмаси
сермаҳсуллигини кўрсатди:
ﺮﮭﭼﻮﻨﻣ
هدارا نوﺪﺑ
ﺖﺴﺸﻧ ﯽﺘﺣار ﯽﻟﺪﻨﺻ یور
Манучеҳр
истар-истамай креслога ўтирди
.
2.2.2.4.
бандида “Мураккаб сўз бирикмалари билан ифодаланган тарз
ҳоли” таркибида икки ва ундан ортиқ компонентлар қатнашган ва турлича
синтактик муносабатларга киришган бирикмалар кўриб чиқилди:
ﮏﺷا
ﺶﯾﺎﮭﻤﺸﭼرد
ﺪﯿﺷﻮﻨﯿﻣ قاﺮﻋ سﻼﯿﮔ یور سﻼﯿﮔو ﻊﻤﺟ
Кўзида ёш, қадаҳ кетидан қадаҳ ароқ ичарди
.
2.2.3.
бўлим “Тарз ҳолининг фразеологик бирликлар билан
ифодаланиши”га бағишланган.
1.
Олд кўмакчили фразеологик бирликлар (ФБ) билан ифодаланган тарз
ҳоли.
Олд кўмакчили ФБлар от+олд кўмакчи+от модели асосида ясалиб, кўпроқ
زا
,
رد
,
ﮫﺑ
,
ﺎﺑ
,
ﺮﯾز
,
یور олд кўмакчилари билан ишлатилади. Бундай исмий ФБ
гапда тарз ҳоли вазифасида қўлланади: ﺮﯾز ﮫﺑﺮﺳ
боши эгик
,
ﮫﻨﯿﺳ ﮫﺑ ﺖﺳد
қўли
кўксида
,
ﻮﻣ ﮫﺑ ﻮﻣ
батафсил
,
ﺮﯿﺷ ﮫﺑﺮﯿﺷ
бирин-кетин
каби.
2. Олд кўмакчи бирикма бошида келган ФБлар билан ифодаланган тарз
ҳоли: а) асосий кўмакчили ФБлар: ناﺪﻧد ﻦﺑ زا
итоат билан
,
мулойим
,
لد نﻮﺧ ﺎﺑ
қийинчилик билан
,
заҳматда
каби; б) изофий кўмакчили ФБлар: ﺐﻟ ﺮﯾز
пичирлаб
,
دﻮﺧ ﺶﯿﭘ
ичида
,
хаёлан
каби. Бунда ﻞﺜﻣ олд кўмакчили ФБлар алоҳида
ўринни эгаллайди: مﺎﻤﺣ رد ﻢﺘﺳر ﻞﺜﻣ
қуруқланиб
,
یرﺎﺼﻋ وﺎﮔ ﻞﺜﻣ
анграйиб
каби.
15
3.
“
ﮫﭼ ﺮھ+қиёсий даражадаги сифат” модели асосида тузилган ФБлар билан
ифодаланган тарз ҳоли: ﺮﺗدوز ﮫﭼ ﺮھ
мумкин қадар тезроқ
,
ﺮﺘﮭﺑ ﮫﭼ ﺮھ
мумкин
қадар яхшироқ
каби.
4. Равишлашган турғун бирикмалар билан ифодаланган тарз ҳоли.
Ю.А.Рубинчикнинг кўрсатишича, форс тилида тобора равишлашган
турғун бирикмаларнинг сони ортиб бормоқда. Масалан, аниқловчи эргаш гапли
қўшма гап асосида тугалланмаган аниқловчи эргаш гап формасидаги турғун
бирикмаларнинг бир гуруҳи юзага келди. Улар қуйидаги схемада ясалади: “ﮫﺑ
кўмакчиси+هرﺎﺷا یﺎﯾ билан келган от+ﮫﮐ боғламаси+ندﻮﺑ ёки نﺪﺷ феълларининг
3-
шахс бирлик шакли”. Бунда от ﮫﻠﯿﺳو
восита
,
رﻮط
усул
,
ﻮﺤﻧ
усул
,
ﺖﻤﯿﻗ
баҳо
сўзлари билан ифодаланиб келади. Бундай бирикмаларнинг маъноси тахминан
бир хил
.
Мазкур турғун бирикмаларни ўзбек тилига
нима қилиб бўлса ҳам
,
амаллаб
деб таржима қилиш мумкин:
اﺮﺒﺷ نآ
دﻮﺑ ﮫﮐ یﻮﺤﻧ ﺮھ ﮫﺑ
مدﺮﮐ ﺢﺒﺻ
Ўша куни
амаллаб тонг оттирдим
.
Қуйидаги жадвалда тарз ҳоли структур типларининг ўзаро фоизли
нисбатини кузатиш мумкин.
Содда тарз ҳоли
Туб сўзлар билан
ифодаланган тарз ҳоли
Туб равиш
1%
6,5
%
Туб сифат
1,5%
Ҳозирги замон сифатдоши
3%
Ўтган замон сифатдоши
1%
Ясама
сўзлар
билан
ифода-
ланган
тарз ҳоли
Олд қўшимчалар
билан ясалган сўз
моделлари
ﮫﺑ + от
5%
13
%
ﮫﺑ
+
сифат + یرﺪﺼﻣ یﺎﯾ
5%
ﯽﺑ + от
3%
Орт қўшимчалар
воситасида
ясалган
сўз
моделлари
От + ﮫﻧآ
-
0,5%
2
%
Сифат + ﮫﻧآ
-
0,5%
От+راو - ва сифат+راو
-
0,20%
От+ﯽﮐ َ◌
-
0,15%
Феълнинг ноаниқ шакли+ﯽﮐ َ◌
-
0,05%
От+کﺎﻧ
-
0,20%
От+ﻦﯿﮔ -
0,20%
От+ﺪﻨﻣ
-
0,20%
Яримаффиксация усули орқали ясалган сўзлар
билан ифодаланган тарз ҳоли
0,5
%
Арабча ўзлашмалар билан ифодаланган тарз ҳоли
0,5
%
Мураккаб тарз ҳоли
Қўшма
сўзлар
билан
ифодаланган
тарз
ҳоли
Детерминатив қўшма сўзлар
8
%
Копулятив
қўшма
сўзлар
Такрор равиш ва сифат
5%
19
%
Такрор ҳозирги замон сифатдоши 2%
Такрор ўтган замон сифатдоши
2%
Такрор сон
2%
Такрор тасвирий сўз
6%
Кўмакчилар воситасида ясалган
копулятивлар
2%
Сўз
“Равиш+сифат” таркибли бирикмалар
1
%
26
Рубинчик Ю.А. Грамматика современного персидского литературного языка.- М.:Изд. фирма “Восточная
литература” РАН, 2001. - С. 300.
16
бирикмалари
билан
ифодаланган
тарз ҳоли
Равишдошли иборалар
1
%
Кўмакчили
бирикмалар
Содда олд
кўмакчили
бирикмалар
ﺎﺑ кўмакчили
25%
28,5
%
ﮫﺑ кўмакчили
3%
رﺎﮕﻧا кўмакчили
0,5%
Изофий олд
кўмакчили
бирикмалар
ﻞﺜﻣ кўмакчили
8%
12
%
ﺪﻨﻧﺎﻣ кўмакчили
3%
ﻦﯿﻋ кўмакчили
0,5%
نوﺪﺑ кўмакчили
0,5%
Мураккаб сўз бирикмалари билан ифодаланган
тарз ҳоли
1
%
Фразеологик
бирликлар
билан
ифодаланган
тарз ҳоли
Олд кўмакчили ФБлар
1%
7
%
Олд кўмакчи бирикма бошида келган ФБлар
2%
“
ﮫﭼ ﺮھ+қиёсий даражадаги сифат” қолипи
асосида тузилган ФБлар
1%
Равишлашган турғун бирикмалар
1%
Копулятив ФБлар
2%
Учинчи боб
“Тарз ҳолининг семантик таҳлили” деб номланиб, уч
бўлимдан иборат.
Тарз ҳоли семантик жиҳатдан қуйидаги лексик-семантик гуруҳларга
бўлинди: 1) иш-ҳаракатнинг бажарилиш ҳолатини билдирувчи тарз ҳоли; 2)
иш-ҳаракат бажарилиши сифатини англатувчи тарз ҳоли; 3) иш-ҳаракат
бажарилиш усулини билдирувчи тарз ҳоли.
Бу гуруҳлар ичида яна қатор лексик-семантик гуруҳлар ажратилди. Лекин
таҳлиллар натижаси тарз ҳолининг семантик гуруҳлари ўзаро мустаҳкам
чегарага эга эмаслиги, бир маъно иккинчи бир маънони тўлдириб келиши
мумкинлигини кўрсатди. Баъзи тарз ҳоллари бир вақтнинг ўзида бир неча
маънони англатиб келиши мумкин. Масалан: ﮫﺘﺴھآ
секин
тарз ҳоли асосан нутқ
феълларининг оҳангини (
شردﺎﻣ ﺎﺑ ﯽﺗﺪﻣ
ﮫﺘﺴھآ
دز فﺮﺣ
Онаси билан бирпас секин
гаплашди
) билдириши билан бир қаторда иш-ҳаракат бажарилиш тезлиги (
ﮫﺘﺴھآ
داد رﺎﺸﻓ ارﺰﻣﺮﺗ لاﺪﭘ
Секин тормоз педалини босди
) ва даражасини (
ﮫﺘﺴھآ
ار ﻢﯾﺎﮭﺘﺸﮕﻧا
داد رﺎﺸﻓ
Аста бармоқларимни сиқди
) ҳам англатиб келади.
3.1.
бўлимда “Тарз ҳолининг семантик гуруҳлари” таҳлил қилинди.
3.1.1.
Иш-ҳаракатнинг бажарилиш ҳолатини билдирувчи тарз ҳоллари.
Ҳар қандай иш-ҳаракат субъект томонидан бажарилади ва иш-ҳаракатнинг
бажарилиш ҳолатини билдирувчи тарз ҳоллари асосан субъектнинг ҳолатига
боғлиқ ҳолда иш-ҳаракатнинг бажарилишини ифодалайди.
1. Иш-ҳаракатнинг қандай ҳолатда бажарилишини билдирувчи тарз
ҳоллари. Булар ичида иш-ҳаракатни қандай ташқи ҳолатда бажарилишини
билдирувчи тарз ҳоллари кўзга ташланади; бунда қўлда бирор нарса билан иш-
ҳаракатнинг бажарилишини билдирувчи тарз ҳоллари асосий ўринни
эгаллайди:
ﺖﺳد ﮫﺑ بورﺎﺟ
ﺪﻣآ نوﺮﯿﺑ نﺎﮐد زا
Қўлига супурги олиб дўкондан чиқди
;
ﺎﺒﻋ
17
شود ﮫﺑ
دﻮﺑ ﮫﺘﺴﺸﻧ ﺶﺘﺨﺗ ﺖﺳﻮﭘ یور
Елкасига абони ташлаганча, пўстак тўшалган
тахтада ўтирарди
.
2.
Ҳаракатнинг қандай кайфиятда бажарилишини англатувчи тарз ҳоллари.
Инсон руҳияти жуда серқирра бўлиб, у шодлик, ғазаб, хафалик, лоқайдлик каби
турли ҳолатлар мажмуи саналади
. Ана шундай руҳий ҳолатларни ифодаловчи
сифатлар гапда тарз ҳоли вазифасида келиб, иш-ҳаракатнинг бажарилиш
ҳолатини англатади: a) иш-ҳаракатнинг яхши кайфиятда бажарилишини
англатувчи тарз ҳоллари: لﺎﺤﺷﻮﺧ
,
لﻮﮕﻨﺷ
хурсанд
,
ناﺪﻨﺧ و نادﺎﺷ
жуда хурсанд
,
ﺪﻨﺨﺑ
кулиб
,
ﯽﺧﻮﺸﺑ
ҳазиллашиб,
نﺎﻧزﺪﻨﺨﺒﻟ
жилмайиб
;
б) иш-ҳаракатнинг ёмон кайфиятда
бажарилишини билдирувчи тарз ҳоллари:
راد ﮫﺼﻏ
хафа,
ﺖﯿﻧﺎﺒﺼﻋ ﺎﺑ
асабийлашиб
,
کﺎﻨﻤﺸﺧ
жаҳл билан
,
نﺎﻨﮐ ﮫﯾﺮﮔ
йиғлаб
,
نﺎﻨﮐ ﮫﻟﺎﻧ
нола қилиб
.
3.
Иш-ҳаракатнинг қандай руҳий ҳолатда бажарилишини билдирувчи тарз
ҳоллари: نﺎﺳاﺮھ
қўрқиб
,
نﺎﺠﯿھ ﺎﺑ
ҳаяжонланиб,
ﺖﻟﺎﺠﺧ ﺎﺑ
хижолат чекиб,
ﻦﯿﮕﻣﺮﺷ
уялиб,
نازﺮﻟ
титраб
,
ﺐﺠﻌﺗ ﺎﺑ
ҳайратланиб
,
ﻒﺳﺎﺗ ﺎﺑ
афсусланиб
,
ﯽﺘﺣارﺎﻧ ﺎﺑ
безовталаниб
.
3.1.2. Иш-ҳаракатнинг бажарилиш сифатини билдирувчи тарз ҳоллари
қуйидагиларга бўлинади:
1.
Ҳаракат ёки ҳолатнинг бажарилиш суръатини англатувчи тарз ҳоллари:
1)
иш-ҳаракатнинг тез
бажарилишини билдирган тарз ҳоллари: ﺖﻋﺮﺴﺑ,
یدوﺰﺑ
.
Бунда иш-ҳаракатнинг тез суръатини, ҳам пайт билан боғланган ҳолатини, яъни
ўша ондаёқ, дарҳол бажарилиши кузатилади: ﺮﺴﮑﯾ
ﮫﻠﮐ ﮏﯾ
،
дарҳол
,
зудлик билан
.
Шунингдек, ندز ﻢھ ﮫﺑ ﻢﺸﭼ ﮏﯾ ﻮﺗ
бирпасда
,
ﺮﯿﺗ ﻞﺜﻣ
ўқдек
,
قﺮﺑ ﻞﺜﻣ
яшиндек
,
هﺮﻓﺮﻓ ﻞﺜﻣ
тез
каби фразеологик бирликлар билан ифодаланган тарз ҳоллари ҳам иш-
ҳаракат бажарилиш суръатини билдиради; 2) иш-ҳаракатнинг
секин
бажарилишини ифодаловчи тарз ҳоллари:
ﮫﺘﺴھآ
,
ﯽﮑﺷاﻮﯾ
аста-секин
; 3)
иш-
ҳаракатнинг шошилинч бажарилишини билдирувчи тарз ҳоллари:
ﯽﮑﻟﻮھ
,
بﺎﺘﺸﺑ
шошиб
;
4) ҳаракат ёки ҳолатнинг бажарилиш суръатини билдирувчи тарз
ҳоллари иш-ҳаракатнинг бажарилишида тадрижийликни ҳам англатиб келиши
мумкин: ﺐﯿﺗﺮﺘﺑ
тартиб билан
,
ﮫﺘﻓر ﮫﺘﻓر
бора-бора
,
тобора
,
ﮏﺗ ﮏﺗ
кетма-кет
.
2.
Қиёсланиш маъносини англатувчи тарз ҳоллари. Бундай тарз ҳоллари
иш-ҳаракат бажарилиши ёки ҳолатнинг олдинги ҳолат билан ҳозиргисини
қиёслаш орқали кўрсатади:
ﻢﻧﺎﺧ ﻞﮔ
ﺶﯿﭘ زا ﺮﺗ هدﺰﺘﺸﺣو
ﺪﯿﺸﮐ دﺎﯾﺮﻓ
Гул хоним
олдингидан ҳам даҳшатлироқ бақирди.
Тарз ҳоллари қиёсланиш маъносини англатиб келганда, иш-ҳаракат ёки
ҳолатни олдинги ҳолат билан ҳозиргисини қиёслаш орқали кўрсатишдан
ташқари, ҳаракат белгисининг абстрактлаштирилган ҳолда кучайганлигини ёки
кучсизланганлигини кўрсатади:
اﺮﺷا ﮫﯾﺮﮔ یاﺪﺻ سﺎﺒﻋ
ﺮﺗﺪﻨﻠﺑ
دﺮﮐ
Аббос қаттиқроқ
йиғлай бошлади
.
3.
Ўхшатиш маъносини англатувчи тарз ҳоллари. Изофий кўмакчили
бирикмалар билан ифодаланган тарз ҳоллари ичида ﻞﺜﻣ
,
ﺪﻨﻧﺎﻣ
,
ﻦﯿﻋ
,
نوﺪﺑ кўмакчили
бирикмалар турли хил ўхшашликларни кўрсатади: 1) бир киши ҳаракатининг
иккинчи бир кишининг ҳаракатига ўхшашлигини ёки маълум бир ҳаракатнинг
27
Раҳматова Ш. Ўзбек тилида хурсандлик ҳолатини билдирувчи сифатларнинг семантик хусусиятларига доир //
Ўзбек тилшунослиги масалалари. - Самарқанд 2007. - Б.113.
18
бажарилишида бир кишининг иккинчи бир кишига ўхшашлигини ифода этади:
ﺎﺸﯾﺎﮭﺒﻟ
ﺎھ ﮫﭽﺑ ﻦﯿﻋ
دﻮﺑ هﺪﯿﭼرو
Лабларини болалардек буриб турарди
; 2)
маълум иш-
ҳаракат бажарилишида киши хусусияти бирор ҳайвон, парранда
хусусиятларига ўхшатилади:
ﺪﯾد ﮫﮐ اﺮﻣ زور ﮫﺳ ﺎﺗ ﺮﺘﺧد ﻦﯾا
ﮫﺟﻮﺟ ﻞﺜﻣ
ﺪﯾزﺮﻠﯿﻣ
Бу қиз уч
кунгача мени кўрганда жўжадек титрарди
; 3)
бирор иш-ҳаракат
бажарилишида, маълум ҳолатда бир киши турли хил жонсиз предметларга
ўхшатилади:
ﻢھ بﻮﺒﺤﻣ ﺮﺘﮐد
ﯽﻣﻮﻣ ﮫﻤﺴﺠﻣ ﻞﺜﻣ
ﺖﺴﺸﻨﯿﻣ ﺶﺒﻄﻣ هﺮﺠﻨﭘ رﺎﻨﮐ
Доктор Маҳбуб
ҳам худди мўмиёланган ҳайкалдек касалхонасининг деразаси олдида
ўтирарди
; 4)
турли хил жонсиз предметлар бир-бирига ўхшатилади:
ﻖﯾﺎﻗ ﮫﻐﯿﺗ
ﻞﺜﻣ
ﻮﻗﺎﭼ
ﺪﯾرﺪﯿﻣ اﺮﺑآ ﮫﻨﯿﺳ
Қайиқнинг учи худди пичоқдек сувни кесиб борарди
; 5)
бирор
иш-ҳаракат бажарилишида пайт солиштирилади:
ﮫﺸﯿﻤھ ﻞﺜﻣ
دوﺮﯿﻣ و ﺪﯾﺎﯿﻣ
Ҳар
доимгидек келади-ю кетади
.
3.1.3. Иш-ҳаракатнинг бажарилиш усулини билдирувчи тарз ҳоллари
қуйидагиларга бўлинади:
1.
Ҳаракат-ҳолат усулини ифодаловчи тарз ҳоллари иш-ҳаракатнинг
қандай усулда, қандай йўл билан, нима воситасида бажарилишини кўрсатади.
Бундай тарз ҳоллари қандай қилиб?, қандай усулда? каби сўроқларга жавоб
бўлади. Форс тилида иш-ҳаракат бажарилиш усулини асосан ҳозирги замон
сифатдоши (نﺎﺳﺮﭘ
сўраб
)
, детерминатив (ﯽﺘﺳﺪﮑﯾ
бир қўл билан
)
ва копулятив
қўшма сўзлар ( لﺎﻣرﻮﮐ لﺎﻣرﻮﮐ
пайпаслаб
), “
ﺎﺑ+изофали бирикма” моделлари ( ﺎﺑ
ﺪﻨﻠﺑ یﺎﮭﻣﺎﮔ
катта-катта қадамлар билан
) орқали ифодаланган тарз ҳоллари
билдириб келади.
2.
Ҳаракат-ҳолатнинг белгисини тасвирлаб кўрсатувчи тарз ҳоллари
тасвирий сўзлар билан ифодаланади.
Тасвирий сўзлар семантик жиҳатдан иккита катта гуруҳга бўлинади:
1) товушга тақлидни ифодаловчи тасвирий сўзлар кишилар, жониворлар,
нарса ва ҳодисаларнинг чиқарган товушларига шартли равишда тақлид қилиш
натижасида пайдо бўлади:
چوﺮﮐ چوﺮﮐ
ﺪﯾﻮﺠﯿﻣ ار ﯽھﺎﻣ یﺎﮭﻧاﻮﺨﺘﺳا
Балиқ қилтаноғини
ғарчиллатиб чайнарди
; 2)
ҳаракат-ҳолатга тақлидни ифодаловчи тасвирий
сўзлар кўриш билан боғланган ҳодисаларни ифодалайди:
ﯽﮑﯾرﺎﺗ ﻮﺗ ﻮﺑﺎﯾ یﺎﮭﻤﺸﭼ
قﺮﺑ
قﺮﺑ
ﺪﯿﺸﮑﯿﻣ ﺲﻔﻧ ﺶﺧ ﺶﺧ و دﺰﯿﻣ
Отнинг кўзлари қоронғида ялт-ялт ёнарди ва
хириллаб нафас оларди
.
3.2.
бўлимда “Тарз ҳоли структур типларининг семантик таҳлили” амалга
оширилди.
Иш-ҳаракатнинг турли жиҳатларини ифодаловчи тарз ҳоллари турли
морфологик категориялар билан ифодаланади. Иш-ҳаракат бажарилиш
ҳолатини билдирувчи тарз ҳоллари асосан туб сифат, феълнинг тусланишсиз
шакллари, олд кўмакчили бирикмалар билан, иш-ҳаракат бажарилиш сифатини
билдирувчи тарз ҳоллари асосан туб равиш, туб сифат, ясама сўзлар, такрор
сўзлар, “олд кўмакчи+от” бирикмалари билан, иш-ҳаракат бажарилиш усулини
билдирувчи тарз ҳоллари асосан детерминатив қўшма сўзлар, такрор сўзлар,
сўз бирикмалари, “олд кўмакчи+от”бирикмалари билан ифодаланади.
3.3.
бўлимда “Тарз ҳоли ва феълнинг айрим семантик гуруҳлари
ўртасидаги муносабат” ёритилди.
19
Ҳол феъл-кесим валентлигини юзага чиқарувчи гап бўлаги бўлганлиги
учун у бевосита феъл-кесим билан синтагматик муносабатга киришади
.
Тарз ҳолларининг маънолар тизими феъл билан синтактик муносабатга
киришиб, феълда ифодаланган ҳаракат ёки ҳолатнинг турли белгиларини
ифодалайди. Тарз ҳоли билан бирикиб келувчи феълларнинг таҳлили уларда
қуйидаги лексик-семантик гуруҳлар фаоллигини кўрсатди:
1. Ҳаракат феъллари
. Ҳаракат тушунчасини ифодаловчи лексемалардан
энг сермаҳсули сифатида ﻦﺘﻓر ва نﺪﻣآ феълларини келтириш мумкин.
ﻦﺘﻓر ва نﺪﻣآ феъллари: - иш-ҳаракат бажарилиш тезлигини билдирувчи тарз
ҳолларидан ﺪﻨﺗ
тез,
ﮫﻠﺠﻋ ﺎﺑ
шошиб
кабилар билан; - иш-ҳаракатнинг қандай
ҳолатда бажарилишини билдирувчи тарз ҳолларидан ﺎﮭﻨﺗ
ёлғиз,
هدارا نوﺪﺑ
иродасизлик билан,
ﺎﮭﻨﺗ و ﮏﺗ
якка-ёлғиз,
نﺎﻧزﺎﺼﻋ
ҳассага таяниб,
ﺪﻨﻠﺑ یﺎﮭﻣﺎﮔ ﺎﺑ
катта-катта қадамлар билан
кабилар билан; - иш-ҳаракатнинг қандай
кайфиятда бажарилишини билдирувчи тарз ҳолларидан نﺎﻧزﺪﻨﺨﺒﻟ
жилмайиб,
قوذ
نﺎﻨﮐ
завқланиб,
ناﺪﻨﺧ و نادﺎﺷ
хурсанд
кабилар билан бирикиб келади.
2. Нутқ феъллари
.
Нутқ феъллари ичида тарз ҳоли билан энг кўп
ишлатилувчи феъл ﻦﺘﻔﮔ
феъли эканлиги маълум бўлди: - иш-ҳаракатнинг ёмон
кайфиятда бажарилишини билдирувчи тарз ҳолларидан کﺎﻨﻤﺸﺧ
жаҳли чиқиб
,
ﺎﺑ
دﻮﻟآ ﮏﺷا نﺎﻤﺸﭼ
кўзда ёш билан
,
ﮫﯾﺮﮔ ﺎﺑ
йиғлаб
кабилар билан; - иш-ҳаракатнинг
яхши кайфиятда бажарилишини билдирувчи тарз ҳолларидан هﺪﻨﺧ ﺎﺑ
кулиб
,
ﺪﻨﺨﺒﻟ ﺎﺑ
табассум билан
,
ﯽﺧﻮﺸﺑ
ҳазиллашиб
кабилар билан; - иш-ҳаракатнинг қандай
руҳий ҳолатда бажарилишини ифодаловчи тарз ҳолларидан ﻦﯿﮕﻣﺮﺷ
уялиб
,
ﺎﺑ
سﻮﺴﻓا
афсусланиб
,
ﺮﯾﺰﺑﺮﺳ
ерга қараганча
,
تﺮﺼﺣ ﺎﺑ
ҳасрат билан
кабилар билан;
-
нутқнинг оҳанг даражасини билдирувчи тарз ҳолларидан ﮫﺘﺴھآ
секин
,
ﺐﻟ ﺮﯾز
пичирлаб
,
ﺪﻨﻠﺑ یاﺪﺻ ﺎﺑ
баланд овозда
кабилар билан; - нутқнинг оҳанг белгисини
билдирувчи тарз ҳолларидан ﻢﯾﻼﻣ ﻦﺤﻟ ﺎﺑ
мулойим оҳангда
,
ﺰﯿﻣآﺮﺨﺴﻤﺗ ﻦﺤﻟ ﺎﺑ
масхараомуз
,
ﮫﻧاﺮﻣآ ﻦﺤﻟ ﺎﺑ
буйруқ оҳангида
кабилар билан; - нутқнинг қай усулда
бажарилишини ифодаловчи тарз ҳолларидан ﮫﻧﺎﮕﭽﺑ
болаларча
,
ﯽﺷاد ﻦﺤﻟ ﺎﺑ
акаларча
,
نﺎﻨﮐ ﺶﻓ ﺶﻓ
жаҳл билан
,
ﯽﻧﺎﺑﺰﻨﯾﺮﯿﺷ ﺎﺑ
ширинзабонлик билан
,
صﺎﺧ ﯽﺘﻨﻄﯿﺷ ﺎﺑ
шайтонлик билан
кабилар билан бирикиб келади.
3. Кўрув туйғусини ифодаловчи феъллар
. Тадқиқот давомида тарз ҳоли
белгисини ифодалаган نﺪﯾد
кўрмоқ
,
ندﺮﮐ هﺎﮕﻧ
қарамоқ
,
ﻦﺘﺧود ﻢﺸﭼ
тикилмоқ
,
هﺎﮕﻧ
ﻦﺘﺧود
қарамоқ
,
ندﺮﮐ ﺎﺷﺎﻤﺗ
томоша қилмоқ
каби кўрув туйғусини ифодаловчи
феъллар учради. Бу гуруҳдаги феъллар ﯽﮐدزد
ўғринча
,
ﯽﮑﺷاﻮﯾ
секин
,
ﺖﻤﺣﺰﺑ
зўрға
,
نﺎﺳﺮﭘ
савол нигоҳи билан
,
دﻮﻟآ ﮏﺷا نﺎﻤﺸﭼ ﺎﺑ
кўзда ёш билан
,
قﺎﻄﺸﻣ و ﺰﯿﻣآﺮﮭﻣ هﺎﮕﻧ ﺎﺑ
меҳрли ва муштоқ нигоҳ билан
,
ﺖﺸﺣو ﺎﺑ
даҳшат билан
каби тарз ҳоллари билан
бирикиб келади.
28
Маҳмудов Н,.Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Синтаксис. – Т., 1995. - Б.89.
29
Бу ҳақда қаранг
:
Халиков К. Глаголы движения в современном узбекском литературном языке: Автореф. дис.
…канд.фил.наук. - Самарканд, 1967; Тенишев Э. Глаголы движения в тюркских языках // Историческое
развитие лексики тюркских языков. – М., 1961. – С. 232-293.
30
Бу ҳақда қаранг
:
Гаджиева Н., Коклянова А. Глаголы речи в тюркских языках // Историческое развитие
лексики тюркских языков. – М., 1961. – C. 323-460.
31
Бу ҳақда қаранг
: Раҳмонбердиев К. Ўзбек тилида кўрув туйғусини ифодаловчи феъллар: Фил.фан.номзоди ...
диссертация автореф. – Т., 1969.
20
УМУМИЙ ХУЛОСАЛАР
1. Форс тилидаги ҳол категорияси эрон тилшунослигида синтактик ҳодиса
сифатида алоҳида тадқиқ этилмаган. Рус эроншунослари эса ҳолни синтактик
бирлик сифатида ажратишса-да, унга умумий таъриф бериш билан
чекланишган. Уларнинг ишларида ҳолнинг бир қанча турлари тасниф қилинишига
қарамай, ҳол ва унинг турлари, хусусан, тарз ҳолини ифодаловчи морфологик
воситалар ва синтактик бирликлар, уларнинг қўлланиш кўлами ва даражаси,
шунингдек, турли сўз туркумлари, бирикмалар, детерминатив ва копулятив
қўшма сўзлар билан ифодаланиши натижасида англашиладиган умумий
семантик мазмун таҳлилга тортилмаган.
2. Форс тилидаги иккинчи даражали бўлаклар, хусусан, ҳол чуқур илмий-
текшириш ишлари олиб боришни тақозо қилади. Чунки уларнинг таснифида
бир ўринда маъно асос қилиб олинса, бошқа ўринда грамматик шакл олинади;
тўлдирувчи ва ҳолларни (айниқса, олд кўмакчили от билан ифодаланган
воситали тўлдирувчи ва ҳолни) кўп ўринда чегаралаш қийин; кўмакчили
тузилмаларнинг кўп турларини иккинчи даражали бўлакларнинг бирор типига
киритиш мушкул. Форс тилида от билан ифодаланган иккинчи даражали бўлак
бошқа отга изофа ёки олд кўмакчи орқали боғланганда ҳам юқоридаги ҳолат
яққол кузатилади.
3.
Форс тилидаги ҳол, хусусан, тарз ҳолининг структур типлари
ажратилмаган. Тўпланган фактик материаллар форс тилидаги тарз ҳолини
структурасига кўра аввал икки гуруҳга – содда ва мураккаб бўлакка ажратиш
мақсадга мувофиқлигини кўрсатди. Туб ва ясама сўзлар билан ифодаланган
тарз ҳоли содда тарз ҳолидир. Детерминатив ва копулятив қўшма сўзлар,
турғун ва эркин сўз бирикмалари билан ифодаланган тарз ҳоли мураккаб тарз
ҳоли ҳисобланади. Мисолларимизда содда тарз ҳоли 22,5% ва мураккаб тарз
ҳоли 77,5% ни ташкил этди.
4.
Форс тилида қўшма феъл ва фразеологик ибора ўртасида қатъий чегара
қўйилмаган. Шунинг учун мазкур диссертацияда ўзбек тилидаги феълнинг
аналитик шаклларига монанд бирликлар билан ифодаланган тарз ҳоллари
асосий шаклига кўра мураккаб тарз ҳолининг тегишли структур типи таркибида
ўрганилди. Хусусан, бадиий манбалардан тўпланган мисоллар орасида бундай
типдаги тарз ҳоллари саноқли учраганлиги ҳам ушбу хулосага келишга асос
берди.
5.
Форс тилида тарз ҳолини ифодаловчи морфологик воситалар хилма-хил.
Тадқиқот давомида тарз ҳолининг 6 та структур типи аниқланди. Лекин
уларнинг қўлланиш даражаси бир хил эмас. Тарз ҳолининг туб сўзлар (туб
равиш, туб сифат, феълнинг тусланишсиз шакллари) (6,5%), ясама сўзлар
(15,5%)
, қўшма сўзлар (детерминатив ва копулятивлар) (27%), сўз бирикмалари
(равиш+сифат таркибли бирикмалар, равишдошли ибора, кўмакчили
бирикмалар, мураккаб сўз бирикмалари) (43,5%), фразеологик бирликлар (олд
кўмакчили, олд кўмакчи бирикма бошида келган, “ ﮫﭼ ﺮھ+қиёсий даражадаги
сифат” қолипи асосида тузилган, равишлашган турғун бирикмалар) (7%), араб
тилидан ўзлашмалар (0,5%) билан ифодаланиши аниқланди.
21
6.
Вазифасига кўра белгини билдириш сифатларнинг равишлар билан
ўхшашлигини кўрсатади. Сифат предметнинг белгисини билдирса, равиш иш-
ҳаракатнинг белгисини билдириб келади. Баъзи ҳолларда сифатлар кесим
олдидан келиб, иш-ҳаракатнинг белгисини ҳам билдириши мумкин. Бироқ туб
сифатлар бундан мустасно.
7.
Тарз ҳоли феълнинг тусланишсиз шаклларидан ҳозирги ва ўтган замон
сифатдошлари билан ифодаланади. Ҳозирги замон сифатдошидан фақат نآ-
суффиксини қўшиш орқали ясалган сифатдошлар тарз ҳоли вазифасида келиши
мумкин. Буларнинг асосий қисмини қўшма феъллардан ясалган сифатдошлар
ташкил қилади. Бунга сабаб содда феъллардан ясалган сифатдош ҳам адъектив,
ҳам адвербиал маънога эга бўлса, қўшма феъллардан ясалган сифатдош асосан
адвербиал маъно касб этади. Тўпланган материаллар таҳлили натижасида фақат
қўшма феъллардан ясалган ўтган замон сифатдошлари тарз ҳолини ифодалаб
келиши аниқланди. Лекин уларнинг бу вазифасида келиши маҳсулдор эмас.
8.
Тарз ҳолини ифодалаб келувчи ясама сўзлар асосан аффиксация (15%) ва
қисман яримаффиксация (0,5%) усули орқали ясалади. Аффиксал сўз
ясалишида олд (13%) ва орт (2%) қўшимчалар билан ясалган сўзлар билан
ифодаланган тарз ҳоллари ажратилади. Равиш ясалишида суффиксация
префиксация усулидан устунлиги билан ажралиб туради.
9.
Тарз ҳолини ифодаловчи “сон+от” модели асосида ясалган детерминатив
қўшма сўзлар ﮏﯾ
бир
,
ود
икки
,
ﮫﺳ
уч
,
رﺎﮭﭼ
тўрт
сонларидан ташқари сонлардан
ясалмайди. Тарз ҳолини ифодаловчи бундай ясалмаларнинг асосий қисмини
“
ﮏﯾ +от” моделидаги ҳосилалар ташкил қилади.
10.
Форс тилида тарз ҳоли асосан такрорга асосланган копулятивлар (19%)
билан ифодаланади. Бунда такрор асосини от, сифат, равиш, сон, феъл
шакллари ва тасвирий сўзлар ташкил этади.
11.
Форс тилида тарз ҳолини ифодалайдиган воситалардан энг сермаҳсули
ﺎﺑ олд кўмакчили бирикмалардир (25%). Тўпланган материаллар таҳлили
натижасида ﺎﺑ олд кўмакчили бирикмаларнинг “ﺎﺑ+от”, “ﺎﺑ+изофали бирикма”, “ﺎﺑ
+тенг боғловчили бирикма” моделлари ажратилди. “ﺎﺑ
олд кўмакчиси+от”
бирикмалари тузилиши ва кўриниши жиҳатидан ﺎﺑ
-
сўз ясовчи олд қўшимчаси
орқали ясалган сифатлар билан шаклан ўхшаш, лекин уларнинг гапда
бажарадиган функциялари бошқа-бошқадир.
12.
Форс тилида тарз ҳоли исмий фразеологик бирликлар билан ҳам
ифодаланади (7%). Булар қуйидагилар: 1) “от+олд кўмакчи+от” модели асосида
ясалган олд кўмакчили фразеологик бирликлар (кўпроқ زا
,
رد
,
ﮫﺑ
,
ﺎﺑ
,
ﺮﯾز
,
یور олд
кўмакчилари билан ишлатилади); 2) олд кўмакчи бирикма бошида келган
фразеологик бирликлар. Бундай ФБлар билан ифодаланган тарз ҳолларига
асосий кўмакчили ва изофий кўмакчили фразеологик бирликлар киритилди.
Изофий олд кўмакчили фразеологик бирликлар ичида ﻞﺜﻣ
олд кўмакчили
фразеологик бирликлар тарз ҳолини ифодалашда алоҳида ўринни эгаллаши
аниқланди; 3)
“
ﮫﭼ ﺮھ+қиёсий даражадаги сифат” қолипи асосида тузилган ﮫﭼ ﺮھ
ﺮﺗدوز
мумкин қадар тезроқ
,
ﺮﺘﮭﺑ ﮫﭼ ﺮھ
мумкин қадар яхшироқ
каби фразеологик
бирликлар; 4) равишлашган турғун бирикмалар.
22
13.
Тарз ҳоллари семантик жиҳатдан қуйидаги гуруҳларга бўлинади: 1) иш-
ҳаракат бажарилиш ҳолатини; 2) иш-ҳаракат бажарилиш сифатини ва 3) иш-
ҳаракат бажарилиш усулини билдирувчи тарз ҳоллари. Бироқ бу гуруҳлар
мустаҳкам чегарага эга эмас. Баъзи тарз ҳоллари бир вақтнинг ўзида бир неча
маънони англатиб келиши мумкин.
14.
Тарз ҳоли бошқа ҳол турларидан гапнинг кесимига кўпроқ тобе
эканлиги билан фарқ қилади. Тадқиқот жараёнида тарз ҳоллари билан бирикиб
келадиган феъл гуруҳларидан энг фаол уч гуруҳи - ҳаракат феъллари, нутқ
феъллари ва кўрув туйғусини ифодаловчи феъллар ажратилди ва уларнинг тарз
ҳоллари билан бирикиб келиш имкониятлари ёритилди. Кузатишлар натижаси
тарз ҳолларининг феъллар билан бирикиб келиш имконияти бир хил
эмаслигини кўрсатди.
ЭЪЛОН ҚИЛИНГАН ИШЛАР РЎЙХАТИ
1.
Аҳмедова Д.Р. Форс тилида бир составли равиш ҳоллари ва уларнинг
ифодаланиши // Шарқшунослик. – Тошкент, 2009.- № 1-2. – Б. 45-49.
2. Аҳмедова Д.Р. Форс тилида равиш ҳолининг тасвирий сўзлар билан
ифодаланиши // Эрон-афғон филологиясининг долзарб муаммолари: Илмий-
амалий анжуман материаллари.- Тошкент, 2009. – Б. 115-121.
3. Аҳмедова Д.Р. Форс тилида туб сўзлар билан ифодаланган тарз ҳоллари
//
Шарқшунослар анжумани.- Тошкент, 2009. – №2. – Б. 36-44.
4. Аҳмедова Д.Р. Форс тилида тарз ҳоли // Ўзбек шарқшунослиги: бугуни
ва эртаси. – Тошкент, 2010. – Б. 124-131.
5. Аҳмедова Д.Р. Форс тилида копулятив қўшма сўзлар билан ифодаланган
тарз ҳоли // Баркамол авлод тарбиясида шарқшунос олималарнинг ўрни:
Илмий-амалий анжуман материаллари – Тошкент, 2010. – Б.138-143.
6. Аҳмедова Д.Р. Форс тилида ҳолат равишларининг ясалиш усуллари //
Эроний тилларнинг лексикологияси: Илмий-амалий анжуман материаллари. –
Тошкент, 2010. – Б. 47-53.
7. Ахмедова Д. Способы выражения обстоятельств образа действия в
персидском языке // Согдийская правда. - 29 мая 2010 года. – С. 4-5.
8. Аҳмедова Д.Р. Тарз ҳолининг фразеологик бирликлар билан
ифодаланиши // Шарқшунслар анжумани.– Тошкент, 2010. – №4. –Б.25-29.
8.
Аҳмедова Д.Р. Форс тилида тарз ҳолининг феълий кесим билан
синтактик муносабати // Шарқшунослик. – Тошкент, 2010.- № 1. – Б. 57-64.
10.
Ахмедова Д.Р. Обстоятельства образа действия, выраженные
непроизводными и производными словами в персидском языке //
Востоковедение. – Ташкент, 2010. - № 1-2. – С. 27-35.
11.
Ахмедова Д.Р. Обстоятельства образа действия, выраженные
производными словами в персидском языке // Восточные языки и культуры:
Материалы III Международной научной конференции. – Москва, 2010. – С. 16-
19.
12.
Ахмедова Д.Р. Семантические особенности обстоятельства образа
действия в персидском языке // Вестник Челябинского Государственного
Университета. – Челябинск, 2011.- № 14. - Выпуск 10. – С. 130-135.
23
Филология фанлари номзоди илмий даражасига талабгор
Аҳмедова Дилфуза Рафукжановнанинг 10.02.22 – Осиё, Африка
халқлари, Америка ва Австралия туб халқлари тиллари ихтисослиги
бўйича “Форс тилида тарз ҳолининг структур ва семантик таснифи”
мавзуидаги диссертациясининг
Р Е З Ю М Е С И
Таянч (энг муҳим) сўзлар:
тарз ҳоли, ифодаланиш усуллари, морфологик
восита, семантика, иш-ҳаракат, ҳолат.
Тадқиқот объекти:
ҳозирги форс тилида тарз ҳоли ва уларнинг типлари.
Тадқиқот ишининг мақсади:
ҳозирги форс адабий тилида тарз ҳолини
гап бўлаги сифатида ажратиш мезонини белгилаш,
тарз ҳоли қандай
морфологик воситалар билан ифодаланишини аниқлаш, тарз ҳолини семантик
жиҳатдан таснифлаш ва унинг бошқа гап бўлаклари билан муносабатини
ёритишдан иборат.
Тадқиқот методлари
:
структур-семантик, статистик, тавсифий, қиёсий-
солиштирма, жадвалга солиш.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги:
ўзбек эроншунослигида
биринчи маротаба форс тилида тарз ҳоли ўрганилди; тарз ҳолини ифодаловчи
воситаларнинг структур таҳлили амалга оширилиб, уларнинг ясалиш
моделлари кўрсатилди; тарз ҳолини ифодаловчи воситалар статистик таҳлил
қилинди; тарз ҳолининг функционал маъно турлари ёритилди; тарз ҳоли
структур типларининг семантик таҳлили ўтказилди; тарз ҳолининг феъл-кесим
билан валентлиги аниқланди; феълларнинг маъно гуруҳлари ажратилиб, тарз
ҳолининг улар билан бирикуви тадқиқ этилди.
Амалий аҳамияти:
форс тили синтаксиси бўйича тадқиқотларда
фойдаланиш мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги:
тадқиқот
материаллари “Форс тили назарий грамматикаси”, “Форс тили синтаксиси”
махсус курсларининг гап бўлаклари мавзуига оид маъруза дарсларига татбиқ
қилинди.
Қўлланиш (фойдаланиш) соҳаси:
шарқшунос филологлар учун махсус
курслар тайёрлашда фойдаланилади.
24
РЕЗЮМЕ
диссертации Ахмедовой Дилфузы Рафукжановны на тему:
“
Структурно-семантический анализ обстоятельства образа действия в
персидском языке” на соискание ученой степени кандидата
филологических наук по специальности 10.02.22 – Языки народов Азии,
Африки, аборигенов Америки и Австралии
Ключевые слова:
обстоятельство образа действия, способы выражения,
морфологические средства, семантика, действие, состояние.
Объекты исследования:
обстоятельство образа действия в персидском
языке.
Цель исследования:
определение критерия выделения обстоятельства, в
частности обстоятельства образа действия в качестве члена предложения в
современном персидском литературном языке, определение морфологических
средств выражения обстоятельств образа действия, семантическая
классификация обстоятельств образа действия и освещение отношений
обстоятельств образа действия с другими членами предложения.
Методы исследования:
структурно-семантический, статистический,
аналитический.
Полученные результаты и их новизна
: впервые в узбекском
ирановедении были изучены обстоятельства образа действия персидского
языка; был проведен структурный анализ средств выражающих обстоятельство
образа действия и показаны модели их образования; был проведен
статистический анализ средств выражающих обстоятельства образа действия,
определена валентность обстоятельства образа действия с глагольным
сказуемым; выделены семантические группы глаголов, изучена связь
обстоятельств образа действия с глаголами каждой группы.
Практическая
значимость:
материалы
исследования
могут
использоваться в дальнейших исследованиях по синтаксису персидского языка.
Степень внедрения и экономическая эффективность:
результаты
исследования могут применяться в курсах по теоретической грамматике
персидского языка, в преподавании курса “Синтаксис персидского языка” для
3-
4 курсов.
Область применения:
может быть использовано при подготовке
специальных курсов для востоковедов филологов.
25
RESUME
Thesis of Akhmedova Dilfuza Rafukjanovna on the scientific degree
competition of the Doctor of Philosophy in Philology on speciality 10.02.22-The
languages of the Peoples of Asia, Africa, the Indigenous Peoples of America and
Australia on the subject:
“Structural semantic analysis of adverbial modifier of manner in the
Persian language”
Key words:
adverbial modifier of manner, the ways of expressions,
morphological means, semantics, effect, state.
Subjects of the inquiry:
adverbial modifier of manner in the Persian language.
Aim of the inquiry:
definition of criteria of adverbial modifier, particularly
adverbial modifier of manner as a part of speech in the modern Persian literary
language, definition of morphological means of expressing adverbial modifier of
manner, semantic classification of adverbial modifier of manner and treatment of
relations of adverbial modifier of manner with other parts of speech.
Methods of inquiry:
structural, semantic, statistical, component analysis.
The results achieved and their novelty:
for the first time adverbial modifier of
manner in the Persian language was studied in the Uzbek-Iranian studies; structural
analysis of means expressing adverbial modifier of manner was conducted and the
models of manner was conducted and the models of their formation was presented;
the statistic analysis of means expressing adverbial modifier of manner and definition
the valence of adverbial modifier of manner with verb predicate were conducted,
semantic group of verbs and links of adverbial modifier of manner with verbs of each
group were studied.
Practical value:
the research materials can be used in further research on the
syntax of the Persian language.
Degree of embed and economic effectivity:
the research results can be used in
courses of the theory of Persian language, in teaching the course “Syntax of Persian
language for third and fourth-year students”.
Sphere of usage:
can be used in preparing special courses for philologists of
oriental studies.
