Аэродинамик ҳаракат таъсирида машинасозлик корхоналаридаги технологик жиҳозларни автоматлаштириш концепциялари ва методологияси

1

ТОШКЕНТ

ДАВЛАТ

ТЕХНИКА

УНИВЕРСИТЕТИ

ҲУЗУРИДАГИ

ИЛМИЙ

ДАРАЖАЛАР

БЕРУВЧИ

DSc.27.06.2017 T.03.02

РАҚАМЛИ

ИЛМИЙ

КЕНГАШ

ФАРҒОНА

ПОЛИТЕХНИКА

ИНСТИТУТИ

ФАЙЗИМАТОВ

ШУҲРАТ

НУМАНОВИЧ

АЭРОДИНАМИК

ҲАРАКАТ

ТАЪСИРИДА

МАШИНАСОЗЛИК

КОРХОНАЛАРИДАГИ

ТЕХНОЛОГИК

ЖИҲОЗЛАРНИ

АВТОМАТЛАШТИРИШ

КОНЦЕПЦИЯЛАРИ

ВА

МЕТОДОЛОГИЯСИ

05.01.08 –

Технологик

жараёнлар

ва

ишлаб

чиқаришларни

автоматлаштириш

ва

бошқариш

ТЕХНИКА

ФАНЛАРИ

ДОКТОРИ

(DSc)

ДИССЕРТАЦИЯСИ

АВТОРЕФЕРАТИ

Т

o

шкент

– 2017

2

УЎК

: 621.787

Докторлик

(DSc)

диссертацияси

автореферати

мундарижаси

Оглавление

автореферата

докторской

(DSc)

диссертации

Contents of the Doctoral (DSc) Dissertation Abstract

Файзиматов

Шуҳрат

Нуманович

Аэродинамик

ҳаракат

таъсирида

машинасозлик

корхоналаридаги

технологик

жиҳозларни

автоматлаштириш

концепциялари

ва

методологияси

........……………………........................................................ 3

Файзиматов

Шухрат

Нуманович

Концепции

и

методология

автоматизации

технологического

оборудования

машиностроительного

производства

на

основе

аэродинамического

эффекта

………………….............................................. 29

Fayzimatov Shuhrat Numanovich

Conception and methodology of the technological tools at mechanical
engineering ventures on the impact of aerodynamic movement ....................

55

Эълон

қилинган

ишлар

рўйхати

Список

опубликованных

работ

List of published works……………………………………………………

59

3

ТОШКЕНТ

ДАВЛАТ

ТЕХНИКА

УНИВЕРСИТЕТИ

ҲУЗУРИДАГИ

ФАН

ДОКТОРИ

ИЛМИЙ

ДАРАЖАСИНИ

БЕРУВЧИ

DSc.27.06.2017 T.03.02

РАҚАМЛИ

ИЛМИЙ

КЕНГАШ

ФАРҒОНА

ПОЛИТЕХНИКА

ИНСТИТУТИ

ФАЙЗИМАТОВ

ШУҲРАТ

НУМАНОВИЧ

АЭРОДИНАМИК

ҲАРАКАТ

ТАЪСИРИДА

МАШИНАСОЗЛИК

КОРХОНАЛАРИДАГИ

ТЕХНОЛОГИК

ЖИҲОЗЛАРНИ

АВТОМАТЛАШТИРИШ

КОНЦЕПЦИЯЛАРИ

ВА

МЕТОДОЛОГИЯСИ

05.01.08 –

Технологик

жараёнлар

ва

ишлаб

чиқаришларни

автоматлаштириш

ва

бошқариш

ТЕХНИКА

ФАНЛАРИ

ДОКТОРИ

(DSc)

ДИССЕРТАЦИЯСИ

АВТОРЕФЕРАТИ

Т

o

шкент

– 2017

4

Техника

фанлари

бўйича

фан

доктори

(DSc)

диссертацияси

мавзуси

Ўзбекистон

Республикаси

Вазирлар

Маҳкамаси

ҳузуридаги

Олий

аттестация

комиссиясида

В

2017.1.DSc/T32

рақам

билан

рўйхатга

олинган

.

Диссертация

Фарғона

политехника

институтида

бажарилган

.

Диссертация

автореферати

уч

тилда

(

ўзбек

,

рус

,

инглиз

)

Илмий

кенгаш

веб

-

саҳифаси

(www.tdtu.uz)

ва

“ZiyoNet

таълим

ахборот

тармоғида

(www.ziyonet.uz

)

жойлаштирилган

.

Илмий

маслахатчи

:

Мамаджанов

Алишер

Мамаджанович

техника

фанлари

доктори

,

профессор

Расмий

оппонентлар

:

Турсунов

Бахтиёр

Мухамеджанович

техника

фанлари

доктори

,

профессор

Исмаилов

Мирхалил

Агзамович

техника

фанлари

доктори

,

профессор

Марахимов

Авазбек

Рахимович

техника

фанлари

доктори

,

профессор

Етакчи

ташкилот

:

Андижон

машинасозлик

институти

Диссертация

ҳимояси

Тошкент

давлат

техника

университети

ҳузуридаги

DSc.27.06.2017 T.03.02

рақамли

илмий

кенгашнинг

2017

йил

«_____»___________

соат

____

даги

мажлисида

бўлиб

ўтади

(

Манзил

: 100095,

Тошкент

,

Университет

кўчаси

, 2

уй

.

Тел

./

факс

: (99871)2464600, (99871)2271032, e-mail: tstu_info@edu.uz).

Докторлик

диссертацияси

билан

Тошкент

давлат

техника

университети

Ахборот

-

ресурс

марказида

танишиш

мумкин

. (___

рақами

билан

рўйхатга

олинган

). (

Манзил

:

100095,

Тошкент

,

Университет

кўчаси

2

уй

.

Тел

./

факс

: (99871) 2460341).

Диссертация

автореферати

2017

йил

«__»_________

куни

тарқатилди

.

(201_

йил

«____»_______

даги

_____

рақамли

реестр

баённомаси

).

Н

.

Р

.

Юсупбеков

Илмий

даражалар

берувчи

илмий

кенгаш

раиси

,

т

.

ф

.

д

.,

профессор

,

академик

Ш

.

А

.

Тураев

Илмий

даражалар

берувчи

илмий

кенгаш

илмий

котиби

,

т

.

ф

.

н

.,

доцент

М

.

М

.

Мухитдинов

Илмий

даражалар

берувчи

илмий

кенгаш

қошидаги

илмий

семинар

раиси

т

.

ф

.

д

.,

профессор

5

КИРИШ

(

Фан

докторлик

(DSc)

диссертацияси

аннотацияси

)

Диссертация

мавзусининг

долзарблиги

ва

зарурати

.

Дунё

амалиётида

автоматлаштириш

соҳасида

энергия

ва

ресурслардан

самарали

фойдаланиш

,

уларни

тежайдиган

технология

ва

техника

воситаларини

яратиш

ҳамда

уларни

ишлаб

чиқаришга

қаратилган

тадқиқотлар

олиб

борилмоқда

.

Ривожланган

давлатларнинг

ишлаб

чиқариш

саноати

фаолияти

ва

уларда

технологик

жараёнларни

назорат

қилиш

ҳамда

бошқаришнинг

ўзига

хос

хусусиятларидан

келиб

чиққан

ҳолда

замонавий

илмий

-

техник

тараққиётининг

ривожланиши

концепцияси

саноатнинг

барча

тармоқларида

юқори

унумдорликка

эга

,

ишончли

,

тежамкор

технологик

жиҳозларни

яратишда

замонавий

технологияларни

кенг

кўламда

қўлланишини

таъминлаш

долзарб

муаммолардан

бири

бўлиб

ҳисобланади

.

Бу

борада

ривожланган

чет

эл

мамлакатларида

,

яъни

АҚШ

,

Германия

,

Япония

,

Жанубий

Корея

,

Хитой

,

Россия

ва

бошқа

давлатларда

маълум

ютуқларга

эришилган

бўлиб

,

уларда

ишлаб

чиқариш

самарадорлигини

ошириш

,

маҳсулотлар

сифати

ва

рақобатбардошлигини

таъминлаш

учун

машинасозлик

корхоналарида

технологик

жараёнларни

бошқариш

ва

автоматлаштиришга

алоҳида

эътибор

қаратилмоқда

.

Жаҳонда

технологик

жиҳозларни

автоматлаштиришда

ноанъанавий

усуллардан

фойдаланиб

янги

турдаги

жиҳозларни

лойиҳалашни

фундаментал

тадқиқотлари

асосида

ечилаётган

масалалар

кўламига

боғлаш

ва

комплекс

автоматлаштиришга

катта

аҳамият

берилмоқда

.

Бу

борада

,

жумладан

автоматлиштирилган

технологик

жиҳозларда

маҳсулот

сифатини

,

юқори

ишончлилик

ва

самарадорликни

таъминловчи

аэродинамик

ҳаракати

таъсиридаги

технологик

жиҳозларни

автоматлаштириш

,

уларни

ҳисоблаш

ва

лойиҳалаш

усулларини

ишлаб

чиқиш

,

бошқариш

жараёнларини

техник

ва

дастурий

воситаларини

,

бошқариш

алгоритмлари

асосида

пардозловчи

-

мустаҳкамловчи

ишлов

бериш

параметрларини

оптималлаштириш

муҳим

вазифалардан

бири

ҳисобланади

.

Республикамиз

мустақилликка

эришганидан

буён

энергия

сарфини

камайтириш

ва

юқори

самарадорликка

эга

бўлган

техника

ва

технологияларни

ишлаб

чиқариш

ҳамда

бошқариш

тизимларини

яратишда

технологик

жиҳоз

ва

қурилмаларнинг

унумдорлиги

ва

юқори

ишончлилигини

таъминлашга

алоҳида

эътибор

қаратилмоқда

.

Бу

борада

,

жумладан

аэродинамик

ҳаракатли

автоматлаштирилган

технологик

жихозларни

яратишда

сезиларли

натижаларга

эришиб

келинмоқда

ва

уларнинг

бошқарув

тизимларини

такомиллаштириш

,

энергия

тежамкор

қурилмалар

,

техник

восита

ва

технологияларни

такомиллаштириш

талаб

этилмоқда

. 2017-2021

йилларида

Ўзбекистон

Республикасини

янадан

ривожлантириш

бўйича

ҳаракатлар

стратегиясида

,

жумладан

«....

миллий

иқтисодиётни

модернизациялаш

асосида

унинг

рақобатдошлигини

оширишнинг

стратегик

йўналишларини

янада

такомиллаштириш

»

1

вазифаси

1

Ўзбекистон

Республикасининг

2017

йил

7

февралдаги

ПФ

-4947-

сон

«

Ўзбекистон

Республикасининг

янада

ривожлантириш

ҳаракатлар

стратегияси

тўғрисида

»

ги

Фармони

.

6

белгилаб

берилган

.

Мазкур

вазифани

амалга

оширишда

аэродинамик

харакатли

автоматлаштирилган

технологик

жихозларни

ва

технологияларни

ишлаб

чиқаришга

тадбиқ

этиш

,

уларни

унумдорлигини

,

ишончлилигини

янада

ошириш

бўйича

чора

-

тадбирлар

ишлаб

чиқишда

диссертация

тадқиқотида

олинган

натижалар

маълум

даражада

хизмат

қилади

.

Ўзбекистон

Республикасининг

2017

йил

7

февралдаги

ПФ

-4947-

сон

«

Ўзбекистон

Республикасининг

янада

ривожлантириш

ҳаракатлар

стратегияси

тўғрисида

»

ги

Фармони

, 2017-2021

йилларига

мўлжалланган

бешта

устувор

йўналишлар

бўйича

харакатлар

стратегияси

», 2010

йил

15

декабрдаги

ПҚ

-1442-

сон

«2011-2015

йилларда

Ўзбекистон

Республикаси

саноатини

ривожлантиришнинг

устувор

йўналишлари

тўғрисида

»

ги

, 2014

йил

4

февралдаги

ПҚ

-2120-

сон

«2014-2016

йилларда

тайёр

маҳсулотлар

,

бутловчи

буюм

ва

материаллар

ишлаб

чиқаришни

маҳаллийлаштириш

Дастури

тўғрисида

»

ги

Қарори

ҳамда

мазкур

фаолиятга

тегишли

бошқа

меъёрий

-

ҳуқуқий

ҳужжатларда

белгиланган

вазифаларни

амалга

оширишга

ушбу

диссертация

тадқиқоти

муайян

даражада

хизмат

қилади

.

Тадқиқотнинг

республика

фан

ва

технологиялари

ривожланиши

-

нинг

устувор

йўналишларига

боғлиқлиги

.

Мазкур

тадқиқот

республика

фан

ва

технологиялар

ривожланишининг

IV. «

Ахборотлаштириш

ва

ахборот

-

коммуникация

технологияларини

ривожлантириш

»

устувор

йўналиши

доирасида

бажарилган

.

Диссертация

мавзуси

бўйича

хорижий

илмий

-

тадқиқотлар

шарҳи

2

.

Аэродинамик

ҳаракат

таъсирида

автоматлаштирилган

жиҳозлар

,

усуллар

технологик

жараёнларни

яратишга

йўналтирилган

илмий

изланишлар

жаҳоннинг

етакчи

илмий

марказлари

ва

олий

таълим

муассасалари

,

жумладан

University of Illinois at Chicago (

АҚШ

), the Louvain

Catholic Institute of Belgium (

Белгия

), University Cantenbury (

Янги

Зеландия

),

Hitachi, Mitsubishu Electric (

Япония

), Siemens (

Германия

), Wuhan University

(

Хитой

),

Самара

Аэрокосмик

университети

,

Москва

энергетика

институти

,

Москва

давлат

техника

университети

,

Қозон

университетларида

(

Россия

),

Тошкент

давлат

техника

университетида

(

Ўзбекистон

)

кенг

қамровли

илмий

тадқиқот

ишлари

олиб

борилмоқда

.

Аэродинамик

эффект

натижасида

қизитиш

,

уюрмали

трубаларда

совуқ

ва

иссиқ

ҳаволарни

алоҳида

ажратиш

қурилмаларини

яратиш

,

уларни

такомиллаштиришга

оид

жаҳонда

олиб

борилаётган

илмий

тадқиқотлар

натижасида

қуйидаги

илмий

натижалар

олинган

:

уюрмали

қувурларда

хаво

оқимини

совуқ

ва

иссиқ

ҳаволарга

ажратиш

қурилмаси

яратилган

(

Воронеж

давлат

технологик

академияси

,

Россия

),

рангли

кинескоплар

ичини

майда

чиқиндилардан

тозалаш

қурилмаси

яратилган

(

Львов

политехника

институти

,

Украина

),

учиш

аппаратларининг

динамик

тавсифларини

аниқлаш

усуллари

ишлаб

чиқилган

(

Харьков

авиация

институти

,

Украина

),

цилиндирсимон

деталларини

йиғиш

жараёнларини

такомиллашган

қурилмаси

ишлаб

чиқилган

(“

ЭНИИМС

”, “

ЦНИИТМаш

”,

Россия

),

резьбали

бирикмаларнинг

2

Электронный

журнал

«

Упрочнение

и

обработка

деталей

»,

№

5,2016( http://www.mashin.ru)

7

сифатини

назорат

қилиш

воситаси

яратилган

(

Москва

давлат

техника

университети

, “

СТАНКИН

”,

Россия

).

Дунёда

замонавий

ишлаб

чиқариш

корхоналарида

аэродинамик

ҳаракат

таъсирида

автоматлашган

технологик

жиҳозларни

яратиш

бўйича

қуйидаги

устувор

йўналишларида

тақиқотлар

олиб

борилмоқда

:

цилиндрсимон

деталларнинг

ички

юзаларига

ишлов

берадиган

энергия

тежамкор

технологияларини

яратиш

;

текис

юзали

деталларни

технологик

жихозларга

ишончли

юклайдиган

қурулмаларни

яратиш

;

майда

донадор

деталларни

технологик

жиҳозларга

узатиш

ва

уларни

тармоқларга

бўлиш

ускунасини

ишлаб

чиқиш

;

парчин

михларни

вертикал

тешикларга

ўрнатиш

ускунасини

яратиш

;

объектларни

автоматлаштирилган

бошқаришнинг

инструментал

воситасини

яратиш

;

экспериментал

тадқиқотлар

асосида

ишлов

беришда

ишлатиладиган

жиҳозларнинг

конструкциясини

заиф

жойларини

кучайтириш

усулини

ишлаб

чиқиш

.

Муаммони

ўрганилганлик

даражаси

.

Технологик

жараёнлар

ва

ишлаб

чиқаришларни

автоматлаштириш

ва

бошқаришнинг

илмий

асослари

Шаумян

Г

.

А

.,

Волчкевич

Л

.

И

.,

Проников

А

.

С

.,

Дащенко

А

.

И

.,

Юсупбеков

Н

.

Р

.,

Игамбердиев

Х

.

З

.,

Гулямов

Ш

.

М

.,

Мамаджанов

А

.

М

.,

Муминов

Н

.

М

.,

Марахимов

А

.

Р

.

ва

бошқа

олимларнинг

ишларида

келтирилган

.

Цилиндрсимон

деталларга

якунловчи

-

пардозловчи

ишлов

беришнинг

автоматлаштириш

ва

бошқаришнинг

илмий

асослари

Балтер

М

.

А

.,

Кудрявцев

И

.

В

.,

Кулаков

Ю

.

М

.,

Киричек

А

.

В

.,

Зоткин

В

.

Е

.,

Одинцов

А

.

Г

.,

Проскуряков

Ю

.

Г

.,

Петросов

В

.

В

.,

Папшев

Д

.

Д

.,

Степанова

Т

.

Ю

.,

Саверин

М

.

М

.,

Торбило

В

.

М

.,

Фельдман

Я

.

С

.,

Шнейдер

Ю

.

Г

.,

Ящерицин

П

.

И

.

ва

бошқаларнинг

ишларида

келтирилган

.

Ингичка

уюрмали

оқимларнинг

илмий

асослари

Абрамович

Г

.

Н

.,

Герц

Е

.

В

.,

Гольдштик

М

.

А

.,

Левчука

Д

.

М

.,

Меркулов

А

.

П

.,

Сутин

А

.

И

.,

Бубнов

В

.

А

.,

Исупов

Г

.

П

.,

Овсянников

Б

.

Ю

.,

Сентяков

Б

.

А

.,

Стегачев

Е

.

В

.,

Кристаль

М

.

Г

.,

Проць

Я

.

И

.

ва

бошқаларнинг

ишларида

кўриб

чиқилган

.

Аммо

илмий

нашрларда

юпқа

деворли

цилиндрсимон

деталларнинг

ички

юзаларига

якунловчи

-

пардозловчи

ишлов

бериш

масалалари

етарли

даражада

кўриб

чиқилмаган

.

Ишлаб

чиқаришда

текис

юзали

деталларни

технологик

жиҳозларга

узатиш

учун

ҳар

хил

қамровчи

ускуналардан

иборат

бўлган

автоматик

манипуляторлардан

фойдаланилади

.

Аммо

ҳозирда

мавжуд

усуллар

ва

конструкцияларнинг

қамровчи

қисмини

сўрғичида

керакли

бўлган

сўриш

даражасини

ҳосил

қилишни

иложиси

йўқлигидан

уларни

юк

кўтариш

қобилияти

чегараланган

.

Машинасозлик

корхоналарида

автоматлаштирилган

технологик

жиҳозларга

майда

донадор

деталларни

транспортировка

қилувчи

мавжуд

итарувчи

ва

сўрувчи

пневмотранспорт

қурилмалари

керакли

пухталикка

эга

эмаслар

.

Бурилиш

жойларда

деталларни

тиқилиб

қолиши

,

эзилиши

содир

бўлиши

мумкин

.

Самолётсозликда

тешикларга

парчин

михни

ўрнатувчи

мавжуд

қурилмалар

горизонтал

ўқ

бўйича

жойлашган

тешикларга

парчин

михларни

ўрнатишда

талаб

этилган

унумдорликни

ва

ишончлиликни

бера

олмаяпти

.

8

Юқорида

қайд

этилган

муаммоларни

ечими

айланма

ҳаво

энергиясига

асосланган

замонавий

усуллардан

фойдаланишдир

.

Аэродинамик

ҳавонинг

технологик

кўлами

кенглигини

инобатга

олиб

мазкур

ишнинг

йўналиши

технологик

жараёнларни

автоматлаштиришда

аэродинамик

ҳаво

оқимига

асосланган

янги

усулларни

ва

қурилмаларни

ишлаб

чиқиш

етарли

даражада

ўрганилмаган

.

Диссертация

тадқиқотининг

диссертация

бажарилган

олий

таълим

муассасасининг

илмий

-

тадқиқот

ишлари

режалари

билан

боғлиқлиги

.

Диссертация

тадқиқоти

Фарғона

политехника

институтининг

илмий

-

тадқиқот

ишлари

режасининг

ОТ

-

Ф

5-005 «

Технологик

жараёнларга

механик

ишлов

берувчи

рақобатбардош

ва

юқори

самарадорликга

эга

бўлган

илмий

усулларга

асосланган

ўлчов

анжомлари

,

диагностика

ва

назорат

» (2007-2010),

ГНТП

-20 «

Металларни

кесиш

жараёнини

башорат

қилиш

ва

назорат

,

диагностика

асосида

машина

деталларига

механик

ишлов

беришни

бошқарув

программаси

ва

техник

анжомлар

,

усуллар

,

замонавий

маълумот

тизимларини

яратиш

» (2011-2014)

мавзуларидаги

лойиҳалари

доирасида

бажарилган

.

Тадқиқотнинг

мақсади

ишлаб

чиқариш

самарадорлигини

оширишда

аэродинамик

ҳаракатдаги

автоматлаштирилган

технологик

жиҳозларни

лойиҳалаш

ва

яратишнинг

илмий

-

назарий

асосларини

ривожлантиришдан

иборат

.

Тадқиқотнинг

вазифалари

:

аэродинамик

ҳаракат

таъсири

ёрдамида

цилиндрсимон

деталларга

якунловчи

-

пардозловчи

ишлов

берадиган

автоматлаштирилган

технологик

жиҳозларни

лойиҳалаш

ва

яратишнинг

концепциясини

ишлаб

чиқиш

;

деформацияловчи

элементга

(

шар

)

ҳаво

оқимининг

ўзаро

таъсирини

назарий

таҳлили

асосида

якунловчи

-

пардозловчи

автоматлаштирилган

технологик

жараённи

физик

моҳиятини

аниқлаш

;

аэродинамик

ҳаракат

таъсирида

автоматлаштирилган

технологик

жиҳозларда

ишлов

берилаётган

юзани

шакллантириш

жараённинг

боришини

энг

мақбул

шароитини

аниқлаш

,

ишлов

бериладиган

деталнинг

физик

-

механик

хоссалари

ва

чиқиш

характеристикалари

ўртасидаги

боғланишни

ўрнатиш

;

вертикал

ҳамда

горизонтал

ўқ

бўйича

тешикларга

парчин

мих

ўрнатувчи

,

майда

донадор

буюмларни

узатиш

ва

уларни

тармоқлар

бўйича

тарқатадиган

автоматлаштирилган

ускуналар

конструкциясини

илмий

-

назарий

асосларини

яратиш

.

цилиндрсимон

деталларга

якунловчи

-

пардозловчи

ишлов

берувчи

аэродинамик

ҳаракат

таъсири

ёрдамида

ишловчи

автоматлаштирилган

қурилмаларнинг

конструктив

параметрларини

ҳисоблашни

назарий

асосларини

ишлаб

чиқиш

.

Тадқиқотнинг

объекти

сифатида

цилиндрик

деталларга

пардозловчи

-

мустаҳкамловчи

ишлов

бериш

,

машинасозлик

ишлаб

чиқаришида

майда

донали

маҳсулотларни

ташиш

ва

йиғишда

автоматлаштириш

жараёнлари

олинган

.

9

Тадқиқотнинг

предмети

аэродинамик

ҳаракатдаги

оқимидан

фойдаланган

ҳолда

цилиндрсимон

деталларга

пардозловчи

-

мустаҳкамловчи

ишлов

бериш

,

текис

юзали

деталларни

юклаш

,

майда

донадор

деталларни

транспортировка

жараёнларни

автоматлаштириш

тизимларини

ташкил

этади

.

Тадқиқотнинг

усуллари

.

Тадқиқот

жараёнида

унумдорлик

назарияси

,

газ

динамикаси

,

уюрмали

оқим

аэродинамикаси

,

технологик

тизимларни

бошқариш

усуллари

,

адаптив

бошқарув

тизимлари

,

математик

моделлаштириш

,

автоматик

моделлаштириш

назарияси

ва

оптималлаштиришни

замонавий

усуллари

қўлланилган

.

Тадқиқотнинг

илмий

янгилиги

қуйидагилардан

иборат

:

аэродинамик

ҳаракат

таъсири

ёрдамида

цилиндрсимон

деталларга

якунловчи

-

пардозловчи

ишлов

берадиган

автоматлаштирилган

технологик

жиҳозларни

лойиҳалаш

ва

яратишнинг

концепцияси

ишлаб

чиқилган

;

деформацияловчи

элементга

(

шар

)

ҳаво

оқимининг

ўзаро

таъсирини

назарий

таҳлили

асосида

якунловчи

-

пардозловчи

автоматлаштирилган

технологик

жараённи

физик

моҳияти

аниқланган

;

аэродинамик

ҳаракат

таъсирида

автоматлаштирилган

технологик

жиҳозларда

ишлов

берилаётган

юзани

шакллантириш

жараённинг

боришини

энг

мақбул

шароитини

аниқлаш

,

ишлов

бериладиган

деталнинг

физик

-

механик

хоссалари

ва

чиқиш

характеристикалари

ўртасидаги

боғланиш

ўрнатилган

;

вертикал

ҳамда

горизонтал

ўқ

бўйича

тешикларга

парчин

мих

ўрнатувчи

,

майда

донадор

буюмларни

узатиш

ва

уларни

тармоқлар

бўйича

тарқатадиган

автоматлаштирилган

ускуналар

конструкциясини

илмий

-

назарий

асослари

яратилган

;

цилиндрсимон

деталларга

якунловчи

-

пардозловчи

ишлов

берувчи

аэродинамик

ҳаракат

таъсири

ёрдамида

ишловчи

автоматлаштирилган

қурилма

яратилган

.

Тадқиқот

натижаларининг

ишончлилиги

.

Тадқиқот

натижаларининг

ишончлилиги

назарий

ҳамда

тажриба

изланишлар

натижаларининг

ўзаро

мос

келиши

,

олиб

борилган

кўп

илмий

изланишларнинг

назарий

асосларини

бажарилиши

,

цилиндрсимон

деталларга

якунловчи

ишлов

беришнинг

концепцияси

ва

методологиясини

қўлланилиши

,

тадқиқотнинг

апробация

қилинган

усуллари

ва

алгоритмларини

ишлатилиши

,

назарий

ва

амалий

тадқиқотларда

олинган

натижалар

ва

уларнинг

ўзаро

бир

-

бирига

мослиги

билан

изоҳланади

.

Тадқиқотнинг

илмий

ва

амалий

аҳамияти

.

Тадқиқотнинг

илмий

аҳамияти

аэродинамик

ҳаракат

таъсирида

машинасозлик

корхоналаридаги

технологик

жиҳозларни

автоматлаштириш

концепцияси

ва

методологияси

,

аэродинамик

ҳаракатлар

асосида

автоматлаштирилган

технологик

жиҳозларни

лойиҳалаш

ва

яратишнинг

илмий

-

назарий

асослари

ишлаб

чиқилганлиги

билан

изоҳланади

.

Тадқиқот

натижаларининг

амалий

аҳамияти

цилиндрсимон

деталларнинг

ички

юзаларига

пардозловчи

-

мустаҳкамловчи

ишлов

берувчи

аэродинамик

ҳаракатли

автоматик

жиҳозлар

,

майда

донадор

буюмларни

10

транспортировка

қилиш

ва

тақсимлаш

учун

юқори

унумдорли

автоматлашган

технологик

ускуналар

,

текис

буюмлар

учун

вакуум

ушлатичлар

,

вертикал

ва

горизонтал

(

бўйлама

ва

кўндаланг

)

ўқли

тешикларга

парчинлар

ўрнатувчи

технологик

ускуналарни

лойиҳалаш

ва

ҳисоблаш

билан

изоҳланади

.

Тадқиқот

натижаларини

жорий

қилиниши

.

Аэродинамик

ҳаракат

таъсирида

машинасозлик

корхоналаридаги

технологик

жиҳозларни

автоматлаштириш

концепциялари

ва

методологияси

бўйича

ишлаб

чиқилган

натижалар

асосида

:

аэродинамик

ҳодисалар

асосида

цилиндрсимон

деталларга

пардозловчи

-

мустаҳкамловчи

ишлов

бериш

қурилмалари

конструкцияси

«Farg’onaazot»

АЖ

ишлаб

чиқариш

корхонасида

жорий

қилинган

(«O‘zkimyosanoat»

АЖнинг

2017

йил

8

август

№

01-4216/

П

-

сонли

жорий

этилиш

маълумотномаси

).

Илмий

-

тадқиқот

натижаларини

қўллаш

меҳнат

сарфини

15%

га

камайиш

имконини

яратган

;

аэродинамик

пардозловчи

-

якунловчи

усули

усул

,

алгоритм

ва

контакт

кучланишларини

аниқловчи

дастурий

воситаси

Farg’onaazot»

АЖ

ишлаб

чиқариш

корхонасида

жорий

қилинган

(«O‘zkimyosanoat»

АЖнинг

2017

йил

8

август

№

01-4216/

П

-

сонли

жорий

этилиш

маълумотномаси

).

Илмий

-

тадқиқот

натижаларини

қўллаш

жараёнида

унумдорликни

4-5

мартага

ошириш

имконини

берган

;

гидроцилиндр

ва

втулкалар

учун

пардозловчи

-

мустахкамлович

қурилманинг

модели

яратилган

(«O‘zkimyosanoat»

АЖнинг

2017

йил

8

август

№

01-4216/

П

-

сонли

жорий

этилиш

маълумотномаси

).

Илмий

-

тадқиқот

натижаларини

қўллаш

бошқа

турдаги

деталларга

ишлов

бериш

имконини

берган

.

Тадқиқот

натижаларининг

апробацияси

.

Мазкур

тадқиқот

натижалари

жами

28

та

халқаро

ва

республика

илмий

-

амалий

анжуманларида

муҳокамадан

ўтказилган

.

Тадқиқот

натижаларининг

эълон

қилиниши

.

Диссертация

мавзуси

бўйича

57

та

илмий

иш

эълон

қилинган

.

Жумладан

, 1

монография

, 25

та

мақола

, 28

та

маъруза

, 1

та

патент

ҳамда

2

та

ЭҲМ

учун

яратилган

дастурий

воситаларни

қайд

қилиш

гувоҳномаси

олинган

.

Диссертациянинг

ҳажми

ва

тузилиши

:

Диссертация

таркиби

кириш

,

бешта

боб

,

хулоса

,

фойдаланилган

адабиётлар

рўйҳати

ва

иловалардан

иборат

.

Диссертациянинг

ҳажми

190

бетни

ташкил

этади

,

шундан

78

та

расм

,

9

та

жадвал

, 111

та

номли

адабиётлар

рўйхати

ва

2

та

илова

.

ДИССЕРТАЦИЯНИНГ

АСОСИЙ

МАЗМУНИ

Кириш

қисмида

диссертация

мавзусининг

долзарблиги

асосланган

,

илмий

ишнинг

мақсади

ва

асосий

вазифалари

келтирилган

,

тадқиқот

объекти

ва

предмети

аниқланган

,

тадқиқотнинг

Ўзбекистон

Республикаси

фан

ва

технологияларнинг

устувор

йўналишларига

мослиги

,

мавзунинг

илмий

янгилиги

ва

ишончлилиги

,

илмий

ва

амалий

аҳамияти

ёритилган

,

тадқиқот

11

натижаларининг

жорий

қилинганлиги

ҳақида

ҳамда

диссертация

тузилиши

бўйича

маълумот

берилган

.

Диссертациянинг

«

Технологик

жиҳозларни

автоматлаштиришнинг

ривожлантириш

концепцияси

ва

методологияси

»

деб

номланган

биринчи

бобида

машинасозлик

корхоналаридаги

юпқа

деворли

цилиндрсимон

деталларнинг

ички

юзаларига

пардозловчи

–

мустаҳкамловчи

ишлов

бериш

,

деталларни

технологик

жиҳозлар

юклашда

ишлатиладиган

вакуум

ушлагичлар

(

тутқичлар

),

горизонтал

ўқда

жойлашган

тешикларга

парчинларни

ўрнатиш

жараёнларини

автоматлаштиришда

,

аэродинамик

эффектни

қўллашнинг

,

мавжуд

усуллар

ва

воситалари

тахлил

қилинган

,

илмий

тадқиқотнинг

мақсади

ва

вазифалари

асослаб

ёритилган

.

Цилиндрсимон

деталларни

ички

юзаларига

қўйилган

талабларнинг

ортиши

мавжуд

ишлов

бериш

усул

ва

воситалари

ёрдамида

бажаришнинг

иложиси

йўқлиги

ва

уларни

автоматлашиши

қийинлиги

асосланган

.

Юпқа

деворли

цилиндрсимон

деталларнинг

ички

юзасига

айланувчи

шар

билан

ишлов

бериш

усулида

ишлов

берилаётган

юза

билан

деформацияловчи

элемент

ўртасида

қаттиқ

контакт

мавжудлиги

билан

харакатерланади

.

Қаттиқ

элемент

билан

юзага

ишлов

бериш

усулининг

камчилиги

детални

катта

юзаси

бўйлаб

деформацияни

тарқалиши

натижасида

детал

ўқи

қийшаяди

,

детал

геометрияси

ўзгаради

ва

ишлов

берилаётган

юзадаги

ғадир

-

будурлиги

нотекис

тақсимланади

.

Юпқа

деворли

цилиндрсимон

деталларни

ишлаб

чиқариш

жараёнларида

технологик

чиқиш

60%

ни

ташкил

этади

.

Технологик

йўқотмалар

ярим

тоза

йўниб

кенгайтиришда

19%

ни

,

деталга

якуний

ишлов

беришда

эса

21%

ни

ташкил

этади

.

Бу

йўқотмалар

деталлар

геометриясини

ўзгариши

,

ишлов

берилаётган

юзанинг

ғадир

-

будирлигининг

нотекис

бўлиши

билан

тушунтирилади

.

Бундан

ташқари

,

ишлов

берилаётган

юзанинг

материали

қовушқоқ

пўлат

ва

қотишмалардан

иборат

бўлса

,

ишлов

бераётган

текислагич

(

раскатник

)

нинг

юза

қатламига

детал

чиқиндиларини

ёпишиб

қолиши

,

ишлов

бериш

сифатининг

пасайишига

олиб

келади

.

Автомобил

дискларининг

ишлаб

чиқариш

самарадорлигини

белгиловчи

муҳим

жараёнлардан

бири

технологик

қурилмаларга

ясси

заготовкаларни

юклаш

ҳисобланади

.

Ушбу

жараёнлар

учун

турли

типдаги

ушлаш

қурилмалари

билан

таъминланган

автоматик

манипуляторлар

ишлатилади

.

Аммо

мавжуд

конструкцияларнинг

қамраш

қисмидаги

сўрғичда

бўшлиқ

етарли

бўлмаслиги

сабабли

уларни

юк

кўтариш

кобилиятини

чегаралайди

.

Пневматик

транспорт

қурилмалари

механик

турдаги

қурилмаларга

нисбатан

ишлаб

чиқариш

самарадорлиги

юқори

,

саноат

майдонларини

тежаш

,

ишчилар

учун

ишлаш

шароитини

яхшилаш

имконини

беради

.

Босим

билан

сиқиб

чиқариш

ва

сўриш

типидаги

мавжуд

пневматик

транспорт

қурилмаларининг

ишончлилик

даражаси

юқори

эмас

,

айниқса

,

технологик

жиҳозларга

узатиб

берувчи

транспорт

трубаларининг

эгилиш

жойларида

маҳсулот

тиқилиши

ёки

букилиб

қолиш

ҳолатлари

мавжуд

.

Машинасозликда

ва

асбобсозликда

муаммоли

ҳолатлардан

яна

бири

горизонтал

ва

вертикал

ўқларда

жойлашган

тешикларга

парчин

михларни

12

ўрнатиш

ва

цилиндрсимон

деталларни

йиғиш

жараёнларини

автоматлаштириш

ҳисобланади

.

Шундай

қилиб

,

аэродинамик

оқим

имкониятларини

кенг

қўллаш

айни

ишнинг

йўналишини

танлаш

,

технологик

жараёнларни

автоматлаштириш

мақсадида

аэродинамик

таъсирли

қурилмалар

ва

янги

услубларни

ишлаб

чиқиш

учун

туртки

бўлди

.

Диссертациянинг

«

Автоматлаштирилган

технологик

жараёнлар

ва

қурилмаларни

яратишнинг

методологясини

илмий

асосланган

ва

шакллантирилган

услубларини

яратиш

»

деб

номланган

иккинчи

бобида

ҳозирги

вақтда

аэродинамик

ҳаракатдан

қурилмаларда

содир

бўладиган

жараёнларни

физик

ва

математик

қонуниятлари

йўқлиги

сабабли

кейин

олиб

бориладиган

тадқиқотлар

босқичма

-

босқич

олиб

борилиши

мақсадга

мувофиқлиги

асосланган

.

Биринчи

босқичда

биз

танлаб

олган

ҳисоблаш

схемасида

аэродинамик

ҳаво

оқимини

ҳаракатланиш

қонунияти

аниқланган

ва

унга

жойлаштирилган

эркин

шарни

ҳаво

оқими

билан

туташуви

кўриб

чиқилган

(1-

расм

),

қурилманинг

мумкин

бўлган

вариантлари

ва

автоматлаштирилган

технологик

жиҳозларни

лойиҳалаш

мақбул

варианти

танлаб

олинган

.

Қурилманинг

ишлаш

даврида

ҳаво

оқимини

шар

билан

ўзаро

туташуви

кўриб

чиқилиб

уни

юза

қатламига

кучли

таъсири

ва

бошқарув

факторларининг

шарнинг

айланиш

частотасига

таъсири

ҳисобга

олинган

ҳолда

уларни

боғлиқлиги

аниқланган

.

Қурилма

ичида

доимий

айланма

ҳаво

оқими

ҳосил

қилинганлигини

инобатга

олиб

уюрмали

камера

ичида

жойлаштирилган

шарга

таъсир

этувчи

кучларни

ҳосил

бўлиши

ва

уларни

кучини

кўриб

чиқамиз

.

Ҳисоблаш

схемасига

(2-

расм

)

асосан

шарни

айланиб

ўтаётган

ҳаво

оқими

икки

қисмга

:

ўқ

бўйича

z

F

,

цилиндрик

трубани

ўқи

бўйича

таъсир

этувчи

ва

айланма



F

цилиндрик

трубага

уринма

ҳолатда

таъсир

этувчига

бўлинади

.

Ҳар

иккаласи

ҳам

шарга

ҳар

хил

таъсир

этади

.

Ўқ

бўйича

ҳаракатлантирувчи

оқим

шарни

труба

ўқи

бўйича

,

айланма

ҳаракатлантирувчи

оқим

шарни

айланиш

частотаси

бўйича

ҳаво

оқими

тезлигига

пропорционал

равишда

ва

ўз

ўқи

атрофида

айлантиради

.

Шарни

айлана

бўйича

бир

хил

ҳаракатланишида

унга

марказдан

қочма

куч

цен

F

ва

кориолис

кучи

к

F

таъсир

этади

.

Бундан

ташқари

,

уюрмаланган

ҳаво

оқими

радиусини

камайиши

ҳаво

босимини

камайишига

олиб

келади

ва

шарга

нисбатан

q

F

куч

айланиш

ўқи

йўналиши

бўйича

таъсир

этади

(1,2-

расмлар

).

Бу

кучларни

умумийси

рез

F

шарни

цилиндрсимон

труба

деворларига

маълум

куч

билан

сиқади

ва

туташув

нуқталарида

реакция

кучларини

ҳосил

қилади

.

13

1-

расм

.

Цилиндрсимон

юза

билан

шарни

туташув

нуқтасидаги

кучларни

ҳисоблаш

схемаси

2-

расм

.

Шарга

таъсир

этувчи

кучларни

умумий

схемаси

Уюрмаланган

ҳаво

турбулентли

,

юқори

тезликли

ва

уч

томонлама

бўлганлиги

учун

уларни

умумийсини

аниқлаш

анча

мураккаб

.

Шунинг

учун

,

рез

F

шарни

оғирлигидан

ортиқ

ва

доимий

муаллақ

бўлган

бир

ҳолат

кўриб

чиқилади

.

Оқим

томонидан

шарга

таъсир

этиб

ортидан

олиб

кетувчи

F

µ

,

куч

икки

қисмга

:

ўқ

ва

айлана

бўйича

бўлиниши

мумкин

.

Биз

кўраётган

ҳолат

учун

оқимни

ўқ

бўйича

харакатланиши

:

F

µ

sin

α

=

P

,

бу

ерда

P

-

шарнинг

оғирлик

кучи

Умуман

олганда

,

оқим

томонидан

шарга

F

µ

,

магнус

кучи

таъсир

қилади

ва

қуйидагича

ифодаланади

:

2

2

2

отн

n

x

V

r

C

F

















(1)

Цилиндрик

труба

билан

шарнинг

ўзаро

боғланиши

натижасида

уларнинг

туташув

нуқтасида

реакция

N

кучи

ҳосил

бўлиб

шар

маркази

йўналиши

бўйича

труба

юзасига

нормал

кўринишда

таъсир

этади

ва

шар

ҳаракатини

тескари

томонига

йўналтирилган

ишқаланиш

F

тр

,

кучи

ҳосил

бўлади

.

Шарнинг

цилиндрик

труба

билан

туташув

нуқтасига

юмалаб

ишқаланиш

моменти

таъсир

этади

.

Перпендикуляр

текисликда

жойлашган

труба

ўқига

цилиндрик

труба

билан

шарнинг

туташувида

ҳосил

бўлган

кучлар

схемаси

(2-

расм

)

да

келтирилган

.

кач

тр

тр

K

N

F

.





(2)

Цилиндирсимон

труба

билан

шарнинг

туташувида

аниқланган

шарга

таъсир

этувчи

кучларни

схематик

кўриниши

(2-

расм

)

да

ифодаланган

.

Ҳамма

кучларни

Х

ва

У

ўқларга

проекциялаб

олинган

таҳлиллар

асосида

шарни

бир

текис

айланиш

ҳолати

учун

кучлар

тенгламасини

тузамиз

.

Умумий

ҳолда

ўқ

координаталаридан

куч

проекцияси

қуйидагича

ечилиши

мумкин

:





0

y

F

,



F

F

тр







0

x

F

,

,

q

маг

k

ц

F

F

F

F

N









рез

F

N



14





0

M

,

тр

ш

K

N

r

F









(3)

(3)

тенгламага

кучлар

учун

аввал

олинган

формулаларга

қўйиб

қуйидагиларни

оламиз

:

тр

вр

ш

ш

отм

п

ш

x

K

R

V

m

r

V

r

C















2

2

2

2





(4)

V

отн

= V

п

– V

ш

,

билган

ҳолда

шарни

оқимга

нисбатан

тезлиги

вр

п

ш

х

кач

тр

п

ш

R

r

С

mK

V

V















3

.

2

1

,

(5)

Шарни

ишлов

берилаётган

юзага

қандай

куч

билан

таъсир

этаётганлигини

тенглама

(5)

дан

аниқлаш

мумкин

.

Марказдан

қочма

куч

ёрдамида

шарни

юза

қаламига

сиқилишини

қуйидаги

формула

ёрдамида

аниқлаш

мумкин

2

3

.

2

2

2

1































вр

п

ш

х

кач

тр

вр

п

вр

ш

ш

цен

R

r

С

mK

R

V

m

R

V

m

F





(6)

Оқим

тезлигини

ошиши

пропорционал

равишда

шарни

ишлов

бериладиган

юзадаги

ҳаракатини

ортишига

,

у

ўз

навбатида

шарни

марказдан

қочма

куч

ёрдамида

юза

қатламга

сиқилишини

ошишига

олиб

келади

.

Юза

қатламида

деформацияланиш

жараёнини

ўтиши

ва

унга

шароит

яратиш

учун

шар

билан

ишлов

берилаётган

юзани

туташувида

ҳосил

бўладиган

туташув

кучланишини

аниқлаш

талаб

этилади

.

Масалани

соддалаштириш

учун

қуйидаги

чекланишларни

бажарамиз

:

-

юзани

абсолют

силлиқ

ва

тоза

ҳисоблаймиз

;

-

юзага

нисбатан

ўқ

бўйича

ҳаракатланиш

инобатга

олинмайди

.

Биз

кўриб

чиқаётган

ҳолат

учун

(4)

формулани

тахлили

шуни

кўрсатадики

,

r

ш

радиусли

шар

R

радиусли

цилиндрни

ички

юзаси

билан

туташганда

юмалаб

ишқаланиш

коэффициенти

шарик

диаметрига

,

шарик

диаметрини

ишлов

бериладиган

детал

радиуси

нисбатига

,

туташувчи

юзаларни

эластиклик

модулига

,

сиқиш

ҳамда

қатламни

юза

ғадир

-

будирлигининг

катталигига

боғлиқ

.

Туташув

нуқта

ўлчамларини

кичиклиги

материалларни

оқиш

чегараси

миқдорини

,

пластик

деформациялаш

механизмини

жойлашишини

бузилишига

олиб

келади

.

Турбулентли

уюрмали

оқим

ва

юза

қатламни

бир

хилда

жипс

эмаслиги

,

шарикни

юзага

микро

уришлари

борлиги

ва

ишлов

берилаётган

юзада

шарни

юқори

тезлик

билан

ҳаракатланиши

натижасида

материалнинг

оқувчанлик

даражаси

пухталанишининг

ортиб

боришини

таъкидлаб

ўтилиши

лозим

.

Юқорида

йўл

қўйилган

кўрсатмаларга

асосан

идеал

ҳолат

учун

тебранишнинг

ишқаланиш

коэффициенти

:

К

тр

=

К

·

а

,

(7)

15

бу

ерда

:

а

–

туташув

майдонини

айлана

бўйича

катталиги

;

К

–

туташув

майдонидаги

шарларнинг

тенг

таъсир

қилувчи

босим

кучи

ҳолатини

ҳисобга

олувчи

коэффициент

(0<

К

< 1).

Таъсир

майдонининг

айлана

радиуси

катталиги

:

3

9086

,

0

п

ш

r

F

a









,

(8)

бу

ерда

:

r

п

–

туташиш

нуқтасидаги

шар

ва

цилиндрнинг

келтирилган

радиуси

,

r

R

r

R

r

п







га

тенг

,

F

ш

–

шарни

юзага

сиқувчи

марказдан

қочма

куч

;

η

–

тегувчи

таналарни

таранглик

доимийси

;

2

2

2

1

2

1

1

1

E

E















(9)

бу

ерда

ν

1

,

ν

2

,

ва

Е

1

,

Е

2

–

пуансон

ва

шарнинг

таранглик

модули

коэффициентлари

.

Ўзаро

таъсирланувчи

таналарнинг

таъсир

кучланишини

қуйидаги

кўринишда

ёзиш

мумкин

:

3

2

2

5784

,

0

п

ц

r

F









(10)

ёки





3

2

2

3

5784

,

0

п

ц

r

F











(9)

ва

(10)

ларни

(8)

га

қўйиб

таъсир

майдонини

айланма

радиусини

топамиз

.





п

п

п

r

r

r































571

,

1

5784

,

0

9086

,

0

3

2

2

3

,

(11)

Умумий

ҳолда

(11)

тенглама

юқоридаги

боғлиқликларни

ҳисобга

олиб

қуйидагича

ёзилади

:





2

3

.

2

3

2

2

3

2

1

5784

,

0

































вр

п

ш

х

кач

тр

п

п

R

r

С

mK

R

V

m

r









. (12)

(12)

га

тебраниш

ишқаланиш

коэффициенти

қийматини

қўйиб

,

баъзи

ўзгартиришлардан

сўнг

шарларнинг

юза

билан

ўзаро

туташувида