JOURNAL OF FOOD SCIENCE
VOLUME 2 APRIL 2023 ISSN: 2181-385X
184
`
РАСЧЕТ ОПАСНЫХ ВЕЩЕСТВ, ВЫБИРАЕМЫХ ТРАНСПОРТНЫМИ
СРЕДСТВАМИ ПО ВИДАМ ТОПЛИВА
Носиров Нозимбек Бекзод угли
Министерство природных ресурсов, Главный специалист
отдела политики охраны атмосферного воздуха
Докторант НИИ Экологии и
природоохранных технологий
Советник по исследованиям
Кандидат наук., Самиев Л.Н
Национальный исследовательский университет
Абстракт
.
Существует несколько способов расчета количества вредных выбросов
автотранспорта в атмосферу. В статье произведен теоретический расчет количества вредных
выбросов, выбрасываемых автотранспортом в атмосферу, в зависимости от вида топлива.
Ключевые слова:
загрязнение атмосферного воздуха, транспортный поток, методика
расчета, выбросы загрязняющих веществ, автомобильный транспорт, бензин, метан, дизель,
пропан.
CALCULATION OF HAZARDOUS SUBSTANCES EMITTED FROM VEHICLES
BY FUEL TYPE
Abstract.
There are several ways to calculate the amount of harmful vehicle emissions into the
atmosphere. The article made a theoretical calculation of the amount of harmful emissions emitted by
vehicles into the atmosphere, depending on the type of fuel.
Keywords
:
traffic control, air pollution, traffic flow, calculation method, pollutant emissions,
road transport, gasoline, methane, diesel, propane.
YOQILG‘I TURIGA BOG‘LIQ HOLDA AVTOTRANSPORT
VOSITALARIDAN TASHLANAYOTGAN ZARARLI MODDALARNI
HISOBLASH
Аnnotatsiya
.
Atmosfera havosiga transport vositalaridan tashlanayotgan zararli tashlamalar
miqdorini hisoblashning bir nechta usullari mavjud. Maqolada yoqilg‘i turiga bog‘liq holda transport
vositalarining atmosfera havosiga tashlanayotgan zararli tashlamalar miqdorining nazariy hisobi amalga
oshirildi.
Kalit so‘zlar
:
atmosfera havosining ifloslanishi, transport oqimi, hisoblash metodologiyasi,
ifloslantiruvchi moddalar chiqindilari, avtomobil transporti, benzin, metan, dizel, propan.
KIRISH
Mamlakatimizdagi yirik shaharlarda vujudga kelayotgan atmosfera ifloslanishi bugungi kunda lokal
muammo darajasidan chiqib transchegaraviy va xattoki transkontinental ko‘lam hosil qilayapti, bu
jarayonda xalqaro hamjamiyat yangi siyosiy reformalar yoki qonunchilik instrumentlari darajasida
qarshi turishni ma’qul ko‘rmoqda [1; 56−60−b.]. 70 yillarda boshlangan ushbu xalqaro jarayon bugungi
globallashuv jarayonida tabiiyki o‘zini oqlamayapti.
Avtotransport vositalarining ish sharoitida toksikligi va uning atrof-muhitga yetkazayotgan
zararli ta’siri ko‘plab omillar bilan belgilanadi, ularning ta’siri o‘rganilishi kerak. Ushbu muammoning
asosiy yechimi - jarayonlarni matematik modellashtirishdan iborat. [3; 40−53−b.].
Shuningdek elektomobillarning ommalashuvi uz navbatida dunyo miqyosida anaʼnaviy
avtomobillarni siqib chiqaradi va yana bir yangi chiqindi muammosiga “anaʼnaviy avtomobillar
JOURNAL OF FOOD SCIENCE
VOLUME 2 APRIL 2023 ISSN: 2181-385X
185
`
qabristoni”
ning
ortishiga
olib
keladi.
Аtmosferaning ifloslanishi global ekologik muammolarning asosiy qismi bo‘lib, zamonaviy
dunyoning istiqboliy taraqqiyotiga xavf soluvchi omil sifatida qaraladi. Аtmosferaning ifloslanish
ko‘lamiga bogʼliq holda bir nechta muammoli jarayonlar rivojlanishi mumkin. Bular qatoriga
tabiiy−ijtimoiy ishlab chiqarish tizimining iqtisodiy samaradorligi funktsional pasayishi xamda inson
salomatligi va atrof − muhit komponentlarining xavfli oʼzgarishlariga uchrashi hisoblanadi
[2; 2−b.].
1984-yildan buyon Respublikamiz chiqindilarni tashlashni qisqartirish va
transchegaraviy atmosfera ifloslantiruvchilari oqimini cheklash bo‘yicha sakkizta
xalqaro
protokollarga qo‘shilgan [4; 86−b.].
Bugungi kunga kelib atmosfera havosining ifloslanishiga taʼsir qiluvchi omillarni hisobga
oluvchi modellarni ishlab chiqishga bagʼishlangan ilmiy tadqiqotlarga qiziqish ortgan, hususan,
quyidagi ilmiy ishlarda bevosita avtotransport vositalarining atmosfera havosiga koʼsatayotgan zazarli
taʼsiri oʼrganilganligi bilan ahamiyatli. Аtmosferaning ifloslanishini yirik masshtabda tadqiq qilish bir
muncha murakkab tamoyillariga asoslangan bo‘lib, odatda ko‘p harajat va uzoq vaqt talab qiladi. Bu esa
operativlik, ishonchlilik va maʼlumotlarning to‘liqligini aniqlash imkoniyatlarini cheklaydi
[6;129−130−b.]. Bugungi kunga kelib atmosfera havosiga turg‘un ifloslantiriuvchi manbalarning
taʼsirini aniqlash imkonini beruvchi bir qancha uslublar ishlab chiqilgan bo‘lsada, ularning asosiy
kamchiliklaridan biri bu kombinatsiyalashgan ifloslantiruvchi manbalarni hisobga olishda qiyinchiliklar
tug‘dirishi bo‘lib qolmoqda [7; 159−b.].
Xususan, Shilin. А.V [8; 188−194−b.]. tadqiqotlarida ushbu muammo yechimiga bir qadar
yondashilgan. Uning tadqiqot ishida atmosfera ifloslanishini nazorat qilishda va algoritmlarning
qo‘llanilishi hamda izchil avtomatlashtirilgan monitoring tizimini tadbiq qilish va transport oqimini
baholashning Markov usulini qo‘llash bo‘yicha xulosalar berilgan.
Belyaev [9; 205−b.] o‘zining tadqiqotlarida Ukrainaning Dnepropetrovsk shahri misolida
atmosferaning transport vositalaridan tashlanyotgan zararli tashlamalar natijasida ifloslanishini
modellashtirgan. Uning ishlab chiqqan matematik modellashtirish usuli yirik masshtabda shaharlar
binolarining joylashuvini hisobga olib, ifloslantiruvchi moddalarning tarqalishini hisobga olinganligi
bilan ahamiyatlidir.
Hisob-kitoblar uchun o‘rganilayotgan emissiya ko‘rsatkichlarining o‘rtacha o‘ziga xos qiymati
qo‘llaniladi, ular shahar sharoitida avtomobil transporti jarayonida davom etayotgan o‘zgarishlarning
qonuniyatlarini aks ettiradi, ular dvigatel va uzatish o‘rtasidagi moment nisbatini samarali tanlash bilan
belgilanadi. Metodikaga ko‘ra, quyidagi zararli moddalarning chiqindilarini hisoblanadi: uglevodorodlar
(CH); uglerod oksidi (CO); azot oksidi NOx; formaldegid; oltingugurt dioksidi (SO2); qurum;
qo‘rg‘oshin birikmalari; benzopiren va boshqalar. [10; 1-9−b.]
Yuqorida aytilganlar statsionar bo‘lmagan transport oqimlaridan ifloslantiruvchi moddalar
chiqindilarini ularning yoqilg‘i turini hisobga olgan holda hisoblash metodologiyasini ishlab chiqish
uchun asos bo‘ladi.
MATERIALLAR VA USULLAR
Maqolada avto transport vositalarining:
-benzin va dizel yoqilg‘isida harakatlangandagi har bir tonna benzin va dizel yoqilg‘isi uchun;
-metan yoqilg‘isida harakatlangandagi har bir kubometr metan uchun;
-propan yoqilg‘isida harakatlangandagi har bir kubometr propan uchun yoqilg‘i turiga bog‘liq holda
atmosfera havosiga tashlanayotgan zararli ifloslantiruvchi moddalar miqdorining hisob kitobi amalga
oshirildi.
Quyidagi jadvalda 2018-2021-yillar davomida avtotransport vositalari tomonidan atmosfera
havosiga tashlangan zararli moddalar miqdori bo‘yicha ma’lumotlar keltirilgan. Jadvaldan ko‘rinib
turibtiki, Farg‘ona, Samarqand, Qashqadaryo, Buxoro viloyatlari va Toshkent shahrida transport
vositalari tomonidan atmosfera havosiga tashlanayotgan zararli moddalar ko‘rsatkichlari birmuncha
yuqori. (
Ma’lumotlar Tabiat resurslari vazirligi Atmosfera havosini muhofaza qilish siyosati bo‘limi
tomonidan olingan
).
JOURNAL OF FOOD SCIENCE
VOLUME 2 APRIL 2023 ISSN: 2181-385X
186
`
O‘zbekiston Respublikasi bo‘yicha transport vositalaridan atmosferaga chiqarilgan ifloslantiruvchi
moddalar miqdori to‘g‘risida 2018-2021-yillar bo‘yicha taqqoslama ma’lumot 1-jadvalda keltirilgan.
1-jadval
№
Hudud nomi
2018 yil
2019 yil
2020 yil
2021 yil
T
ra
ns
por
t
vos
it
alar
idan
T
ra
ns
por
t
vos
it
alar
idan
T
ra
ns
por
t
vos
it
alar
idan
T
ra
ns
por
t
vos
it
alar
idan
1
Qoraqolpog‘iston Respublikasi
54,0
57,5
50,4
60,2
2
Andijon viloyati
98,6
99,0
90,0
95,3
3
Buxoro viloyati
73,8
78,3
74,3
70,0
4
Jizzax viloyati
38,5
43,1
36,1
43,1
5
Qashqadaryo viloyati
98,4
99,7
84,5
97,9
6
Navoiy viloyati
58,2
56,0
44,0
46,6
7
Namangan viloyati
104,0
91,3
80,4
113,8
8
Samarqand viloyati
102,5
119,9
108,2
82,0
9
Surxondaryo viloyati
78,0
73,9
65,6
82,2
10 Sirdaryo viloyati
33,0
31,6
25,5
28,7
11 Toshkent viloyati
334,1
239,0
212,5
158,2
12 Farg‘ona viloyati
129,1
123,5
110,5
119,8
13 Xorazm viloyati
64,9
65,5
58,2
60,1
14 Toshkent shahri
254,1
316,0
290,5
212,4
Jami
1521,2
1494,3
1330,7
1270,3
Bugungi kunda atmosfera havosiga tashlanayotgan zararli tashlamalarning 58 foizi aynan
avtotransport
vositalari
hissasiga
tog‘ri
keladi.
Respublikada
2021-yilda jismoniy shaxslarga tegishli bo‘lgan
3 268 480 ta
avtotransport vositalari foydalanishda
bo‘lib shundan
796 034 ta
si (24 foiz) benzin,
71 088 ta
si (2 foiz) dizel va
2 401 348 ta
si (74 foiz) gaz
yoqilg‘isida harakatlanishga mo‘ljallangan.
“O‘zbekiston temir yo‘llari” AJ, “O‘zbekneftgaz” AJ, “Hududgazta’minot” AJ tomonidan olingan
ma’lumotlarga
ko‘ra
2021-yil
da
Respublika
hududida
539,843 ming tonna
benzin,
263,546 ming tonna
dizel,
109,009 ming
tonna propan,
2828,585 ming
tonna (3928590 m
3
)
metan yoqilg‘ilari realizatsiya qilingan.
Bir tonna motor yoqilg‘isi yoqilganda hosil bo‘ladigan zararli moddalar miqdori to‘g‘risidagi
ma’lumotlar 2-jadvalda keltirilgan.
JOURNAL OF FOOD SCIENCE
VOLUME 2 APRIL 2023 ISSN: 2181-385X
187
`
2-jadval
№
t/r
Ifloslanturivchi
moddaning
nomi
Yoqilg‘i turiga bog‘liq holda transport vositalarining guruhlari
Be
nz
in dvi
ga
te
li
bi
la
n
ji
hoz
la
ng
an
avt
om
obi
ll
arda
D
iz
el
dvi
ga
te
li
bi
la
n
ji
hoz
la
ng
an
avt
om
obi
ll
la
rda
G
az
yoqi
lgi
si
da
ha
ra
ka
tl
ana
di
ga
n
avt
om
obi
ll
arda
S
am
al
yot
la
rda
T
epl
ovoz
la
rd
a
S
uv
tra
ns
port
la
ri
da
1
Uglerod oksidi
0,600
0,100
0,170
0,075
0,030
0,0044
2
Uglevodorodlar
0,100
0,030
0,060
0,030
0,010
0,0032
3
Azot oksidi
0,040
0,040
0,040
0,015
0,050
0,0510
4
Oltingugurt
0,002
0,020
-
-
0,020
-
5
Альдегиды
0,004
0,0025
-
-
0,008
-
6
Qurum
-
0,016
-
-
-
0,00015
7
Qo‘rg‘oshin
0,0003
-
-
-
-
-
8
Benzapiren
0,23 х 10
-6
0,31 х 10
-6
-
-
-
-
Jami:
0,782
0,208
0,27
0,12
0,118
0,05875
Jami respublika miqyosida realizatsiya qilingan benzin, metan, propan, va dizel yoqilg‘ilari
hajmi va 1-jadvalda keltirilgan, 1 tonna yoqilg‘i yonganda hosil bo‘ladigan ifloslantiruvchi zararli
moddalar miqdoriga bog‘liq holda hisob kitoblar quyidagi formula asosida amalga oshiriladi.
M
i
Y
i
k
v
,
bu yerda
:
Y
i
- i-chi ifloslantiruvchi kontsentratsiyasi miqdorini aniqlash uchun yoqilg‘i miqdori, tonnada;
k
v
– 1 tonna yoqilg‘i yonganda hosil bo‘ladigan zararli moddalar kontsentratsiyasi miqdori 2-
jadvaldan olinadi.
Respublikamizda 2021-yilda
539,843 ming tonna benzin
va
263,546 ming tonna
dizel
realizatsiya qilingan bo‘lib, benzin va dizel yoqilg‘isida harakatlangan avtotransport vositalaridan
atmosfera havosiga tashlangan zararli moddalar miqdori bo‘yicha amalga oshirlgan hisob kitoblar 3-
jadvalda keltirilgan.
3-jadval
O‘zbekiston respublikasi bo‘yicha
Benzin (ming tonna)
Tashlama
ming tonna
Dizel (ming tonna)
CO
539,843
х
0,6
323,906
350,260
CO
263,546
х
0,1
26,355
CH
539,843
х
0,1
53,984
61,891
CH
263,546
х
0,03
7,906
NO
X
539,843
х
0,04
21,594
32,136
NO
X
263,546
х
0,04
10,542
SO
2
539,843
х
0,002
1,080
6,351
SO
2
263,546
х
0,02
5,271
Альдегид
539,843
х
0,04
21,594
22,253
Альдегид
263,546
х 0,0025
0,659
Qo‘rg‘oshin
0,000
х 0,0003
0,000
4,217
Qurum
263,546
х
0,016
4,217
Tashlama (ming tonna)
422,157
477,107
Tashlama (ming tonna)
54,949
Respublikamizda 2021-yilda
109,009 ming
tonna propan,
2828,585 ming tonna
(
3928590 m
3
)
metan yoqilg‘ilari realizatsiya qilingan bo‘lib, propan va metan yoqilg‘isida harakatlangan avtotransport
vositalaridan atmosfera havosiga tashlangan zararli moddalar miqdori bo‘yicha amalga oshirIlgan hisob
JOURNAL OF FOOD SCIENCE
VOLUME 2 APRIL 2023 ISSN: 2181-385X
188
`
kitoblar
4-jadvalda keltirilgan.
4-jadval
O‘zbekiston respublikasi bo‘yicha
Suyultirilgan neft gazi
(propan) mimg tonna
Tashlama
ming tonna
Siqilgan tabiiy gaz
(metan) ming tonna
CO
109,009 х 0,17
18,532
499,391
CO
2828,585 х
0,17
480,859
CH
109,009 х 0,06
6,541
176,256
CH
2828,585 х
0,06
169,715
NO
X
109,009 х 0,04
4,360
117,504
NO
X
2828,585 х
0,04
113,143
Tashlama (ming tonna)
29,432
793,150
Tashlama (ming tonna)
763,718
O‘zbekiston respublikasida avtotransport vositalaridan atmosfera havosiga tashlanadigan
chiqindilar miqdori 2021-yilda 1,270 mln tonnani tashkil etdi. Bunda zararli moddalar bo‘yicha:
-
CO – 849,6 ming tonna:
-
CH – 238,1 ming tonna;
-
NOX– 149,6 ming tonna;
-
Boshqa moddalar – 32,8 ming tonnani tashkil etadi.
So’ngi ma’lumotlarni solishtirganda faqat avtotransport vositalarining ichki yonuv dvigatellari
tomonidan atmosferaga chiqarib tashanadigan ishlatilgan gazlar tarkibida 500 dan ortiq organik
birikmalar mavjudligi aniqlangan [7; 46-59−b.]
Olib borilgan izlanishlar shuni ko‘rsatmoqdaki inson salomatligi uchun o‘ta xafvli bo‘lgan
moddalarni o‘rganishda uzoq va davomli kuzatishlar olib borish zarur hisoblanadi.
NATIJALAR
Ushbu usul orqali respublika hududida realizatsiya qilingan benzin, metan, dizel, va propan
yoqilg‘isiga bog’liq holda 2022 yilda atmosfera havosiga tashlangan zararli ifloslantiruvchi moddalar
miqdorining hisobi amalga oshirildi.
MUHOKAMA VA XULOSA
Avtotransport vositalaridan tashlanayotgan zararli tashlamalarni hisoblash asosan “GOST 56162-
2019 ATMOSFERAGA IFLOSLANTIRUVCHI MODDALARNING CHIQARILISHI
”
ga muvofiq
turli toifadagi yo‘llarda avtotransport vositalarining harakat jadalligiga bog’liq holda ma’lum bir
uchastka uchun amalga oshiriladi. Taklif etilayotgan nazariy hisob metodologiyasi orqali avtotransport
vositalaridan yillik atmosfera havosiga tashlanayotgan zararli moddalar hisobini yoqilg‘i turiga bog‘liq
holda amalga oshirish imkonini beradi.
JOURNAL OF FOOD SCIENCE
VOLUME 2 APRIL 2023 ISSN: 2181-385X
189
`
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR / REFERENCES
1.
Козлова О.А. Мелеолиорация по снижению выбросов загрязняющих веществ в атмосферу для
предприятия газотрубопроводного транспорта / О. А. Козлова, О. Ю. Метелкина, Ю. Н.
Крайнова // Мир науки и инновации – 2016. – Т. 7, № 2 (2). – С. 56–60.
2.
Антипов В.Г. Влияние дыма и газов на цветение и плодоношение некоторых деревьев и
кустарников. –В кн.: Сб. бот. работ. Вып. II. Белорус. Отд. Всесоюз. бот. Общ. ва. Минск, 1960
3.
Беляев, Н. Н. CFD прогнозирование процесса загрязнения воздушной среды на улицах / Н. Н.
Беляев, Т. И. Русакова // Екологія і природокористування: зб. наук. пр. ін− ту проблем
природокористування та екології НАН України. – Дніпропетровськ, 2013. – Вип. 17. – С. 188–
194.
4.
Портянко В.Ф., Попившая В.В., Костина А.Б. Влияние ультрафиолетовой радиации на
прорастание и рост пыльцевых трубок. – Физиол. и биохим. Культурных растений, 1978, 10,
1, С. 86−92.
6.
Шилин А.В. Негативное воздействие автотранспорта на состояние атмосферного воздуха в г.
Рязани // Биотехнические, медицинские и экологические системы и комплексы.
Республиканская научно− техническая конференция студентов, молодых ученых и
специалистов. Тезисы докладов. Рязань, 2003. С. 129−130.
7.
Беляев, Н. Н. Моделирование загрязнения атмосферного воздуха выбросами автотранспорта
на улицах городов: монография / Н. Н. Беляев, Т. И. Русакова, П. С. Кириченко. –
Днепропетровск: Акцент ПП, 2014. 159 с.
8.
Беляев, Н. Н. CFD прогнозирование процесса загрязнения воздушной среды на улицах / Н. Н.
Беляев, Т. И. Русакова // Екологія і природокористування: зб. наук. пр. ін− ту проблем
природокористування та екології НАН України. – Дніпропетровськ, 2013. – Вип. 17. – С. 188–
194.
9.
Xianxiang, Li. Large− Eddy Simulation of Wind Flow and Air Pollutant Transport inside Urban
Street Canyons of Different Aspect Rations / Li Xianxiang // Posgraduated Thesis // University of
Hong Kong – Pokfulam, Hong Kong, 2008., 205 р.
10.
МЕТОДИКА ОПРЕДЕЛЕНИЯ МАССЫ ВЫБРОСОВ ЗАГРЯЗНЯЮЩИХ ВЕЩЕСТВ
АВТОТРАНСПОРТНЫМИ СРЕДСТВАМИ В АТМОСФЕРНЫЙ ВОЗДУХ Министра
экологии и природных ресурсов Российской Федерации Н.Г.Рыбальский 28 апреля 1993г.
