CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
41
ARAB TILI FRAZEOLOGIYASINING KLASSIK VA ZAMONAVIY
TILSHUNOSLIKDAGI TALQINI
Hikmatulloh Ro‘zaliyev
ToshDO‘TAU doktoranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15726906
Til – fikrning libosi, madaniyat bulogʻi va jamiyatlar sivilizatsiyasining
manbaidir. Har bir til oʻziga xos tizimga ega boʻlib, bu tizim fonetik, morfologik,
sintaktik va semantik sathlarni oʻz ichiga oladi. Arab tili ham bundan mustasno
emas. Tilshunoslar tilni elementlar majmuasidan iborat tizim deb bilishadi,
bunda har bir unsur umumiy tizim doirasida oʻziga xos vazifani bajaradi. Ushbu
sathlar orasida semantika, ya’ni ma’no darajasi, boshqa barcha sathlarni
birlashtirib, umumiy ma’noni hosil qiluvchi asosiy ip vazifasini oʻtaydi.
Tovushlar soʻzning tuzilishini, soʻzlar esa oʻzaro sintaktik aloqaga kirishib,
jumlalarni tashkil etadi va bu jumlalar voqelik kontekstida muayyan ma’noni
ifodalaydi.
Soʻz va jumlalarning lugʻaviy ma’nosidan tashqari, tilda chuqurroq ma’no
qatlami mavjud boʻlib, u iboralar yoki frazeologik birliklar (arab.
تاريبعتلا
ةيحلاطصلاا
– at-ta’birat al-istilahiyya) orqali namoyon boʻladi. Iboralar – bu
tarkibidagi soʻzlarning alohida olingandagi ma’nolari yigʻindisidan farq
qiladigan, yaxlit, koʻchma ma’no anglatuvchi turgʻun birikmalardir. Aynan shu
xususiyat, ya’ni qismlar ma’nosi va umumiy ma’no oʻrtasidagi tafovut, arab
tilidagi iboralarni oʻrganishda muayyan murakkabliklarni keltirib chiqaradi.
Ushbu tadqiqot arab tilidagi iboralar tushunchasini qadimgi arab tilshunoslik
merosi va zamonaviy ilmiy qarashlar doirasida tahlil qilish, ushbu hodisaning
manbalarini aniqlashga qaratilgan.
Iboralar arab tilida qadimdan mavjud boʻlib, arablar oʻz nutqlarida ularni
tabiiy ravishda qoʻllaganlar. Qadimgi tilshunos olimlar oʻz asarlarida bu hodisaga
e’tibor qaratgan boʻlsalar-da, uni alohida ilmiy yoʻnalish sifatida oʻrganmaganlar.
Masalan, buyuk tilshunos Sibavayh oʻzining mashhur “Al-Kitob” asarida tilda
yagona soʻz kabi qoʻllanadigan turgʻun birikmalar (
تارابع
ةكوكسم
– ibarat
maskuka) mavjudligini ta’kidlagan. [Sibavayh, 1991, b. 403]
Shuningdek, Xalil ibn Ahmad al-Farohidiyning “Al-Ayn”, Abu Amr ash-
Shayboniyning “Al-Jim” kabi ilk lugʻatlarida, al-Mufaddal ad-Dabbiyning xalq
orasidagi maqollar va iboralarga bagʻishlangan “Al-Faxir” asarida hamda az-
Zamaxshariyning “Asos al-Balagʻa” va Ibn Manzurning “Lison al-Arab” kabi
monumental lugʻatlarida koʻplab iboralarga misollar keltirilgan va ularning
ma’nolari sharhlangan. Quyida bir nechta misollar keltirilgan:
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
42
ٌ نلاف
رحب
(Fulanun bahr): soʻzma-soʻz tarjimasi “falonchi – dengiz”, ammo
koʻchma ma’nosi “u juda saxiy” yoki “u ilmi teran olim” deganidir.
اوءاج
ىلع
ةركب
مهيبأ
(Ja’u ’ala bakrati abihim): soʻzma-soʻz tarjimasi “ular
otalarining gʻaltagida keldilar”, koʻchma ma’nosi esa “ularning hammasi,
birortasi ham qolmay keldi” deganini anglatadi.
تعضو
ٌ برحلا
اه َرازوأ
(vada’at al-harbu avzaraha): Qur’oni Karimda kelgan
ushbu iboraning soʻzma-soʻz tarjimasi “urush oʻz yuklarini qoʻydi”, koʻchma
ma’nosi esa “urush tugadi, nihoyasiga yetdi” demakdir.
Qadimgi
olimlar
iboralarni
alohida
termin
ostida
tizimli
oʻrganmaganliklarining asosiy sabablari sifatida quyidagilarni koʻrsatish
mumkin:
Ularning asosiy e’tibori soʻzning yakka holdagi lugʻaviy ma’nosiga
qaratilgan boʻlib, soʻzlarning turgʻun birikma holatidagi ma’nolariga kamroq
ahamiyat berilgan. Iboralar tushunchasi aniq bir termin bilan chegaralanmagan
va ular koʻpincha “maqollar” (
لاثملأا
– al-amsal), “hikmatli soʻzlar” (
ملاكلا
روثأملا
– al-
kalam al-ma’sur) kabi kengroq tushunchalar doirasida koʻrib chiqilgan.
Zamonaviy arab tilshunosligida iboralarni oʻrganishga qiziqish sezilarli
darajada ortdi. Garchi dastlab “leksik qoʻshilmalar” (
تامزلاتملا
ةيظفللا
– al-
mutalazimat al-lafziyya), “turgʻun birikmalar” (
تاكوكسملا
– al-maskukat),
“kontekstual iboralar” (
ريباعتلا
ةيقايسلا
– at-ta’abir as-siyaqiyya) kabi bir nechta
terminlar qoʻllanilgan boʻlsa-da, bugungi kunda at-ta’bir al-istilohiy atamasi
keng ommalashgan.
Koʻplab tadqiqotchilarning fikricha, ushbu terminni ingliz tilidagi “idiom”
tushunchasining tarjimasi sifatida ilk bor doktor Karim Zaki Husomiddin 1985-
yilda chop etilgan “At-Ta’bir al-Istilohiy” nomli asarida ilmiy muomalaga
kiritgan. [Davood, 2014, b. 145] U iboraga shunday ta’rif beradi: “Muayyan tilga
xos boʻlgan, turgʻunlik xususiyatiga ega, bir yoki bir nechta soʻzdan iborat boʻlib,
oʻzining asl ma’nosidan voz kechib, til jamoasi kelishgan boshqa ma’noni
ifodalovchi lingvistik qurilma”. [Husam ad-Din, 1985, b. 34]
Zamonaviy olimlar iboralarning quyidagi oʻziga xos xususiyatlarini ajratib
koʻrsatadilar:
— Ma’no yaxlitligi: iboraning umumiy ma’nosi uning tarkibidagi soʻzlarning
alohida ma’nolaridan kelib chiqmaydi.
— Turgʻunlik: iboraning tarkibiy qismlarini oʻzgartirish, tushirib qoldirish
yoki ular oʻrnini almashtirish mumkin emas.
— Obrazlilik va koʻchma ma’no: iboralar koʻpincha metaforik ma’noga ega
boʻladi.
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
43
— Tarjima murakkabligi: iboralarni boshqa tillarga soʻzma-soʻz tarjima
qilib boʻlmaydi; tarjimada uning ma’nosi va uslubiy boʻyogʻiga mos ekvivalent
topish talab etiladi.
Arab tilidagi iboralarni xilma-xil manbalardan topish mumkin. Ular asrlar
davomida shakllanib, tilning leksik qatlamini boyitib kelgan. Ushbu
manbalarning asosiylari quyidagilardir:
1. Qur’oni Karim: Allohning kalomi boʻlgan Qur’on koʻplab iboralarning
asosiy manbai hisoblanadi. Misollar:
ٌ دَش
ٌَد ضَع
نلاف
(shadda ’aduda fulan) – “falonchining bilagini mahkamladi”
(ma’nosi: uni qoʻllab-quvvatladi, yordam berdi).
ٌ نبا
ليب سلا
(ibn as-sabil) – “yoʻl oʻgʻli” (ma’nosi: musofir, yoʻlovchi).
ٌِهْج َوِل
الله
(li vajhillah) – “Allohning yuzi uchun” (ma’nosi: begʻaraz, hech
qanday manfaat koʻzlamasdan).
2. Hadisi sharif: Paygʻambar Muhammad (s.a.v.)ning hadislarida ham
koʻplab iboralar uchraydi. U zotning nutqlari qisqa, ammo sermazmunligi bilan
ajralib turgan. Misollar:
وذ
نيهجولا
(zu al-vajhayn) – “ikki yuzli” (ma’nosi: munofiq, ikkiyuzlamachi).
ٌَماقأ
هَبْل ص
(aqoma sulbahu) – “belini tikladi” (ma’nosi: ochlikdan oʻlmaslik
uchun ozgina yegulik yedi).
ذخأ
ىلع
هدي
(axoza ’ala yadihi) – “uning qoʻlidan tutdi” (ma’nosi: uni yomon
ishdan qaytardi).
3. She’riyat: Johiliyat davri va keyingi davrlar she’riyati iboralarning bitmas-
tuganmas xazinasidir. Misollar:
لا
ابأ
كل
(la aba laka) – “otang boʻlmasin” (bu ibora duoibad ma’nosida emas,
balki taajjub, maqtov yoki tanbeh ma’nosida qoʻllanilgan).
ديعاوم
بوقرع
(mava’idu urqub) – “Urqubning va’dalari” (Urqub ismli
shaxsning yolgʻon va’dalariga ishora qilib, “bajarilmaydigan va’da” ma’nosida
ishlatiladi).
4. Maqollar (
لاثملأا
): Xalq orasida keng tarqalgan va muayyan voqeaga ishora
qiluvchi maqollar ham iboralarning muhim manbaidir. [Omar, 2008] Misollar:
قبس
فيسلا
لذعلا
(sabaqa as-sayfu al-’azal) – “qilich malomatdan oʻzib ketdi”
(ma’nosi: endi kech, afsus-nadomatdan foyda yoʻq).
ٌَعج َر
ٌ يف خب
نين ح
(roja’a bixuffay Hunayn) – “Hunaynning maxsilari bilan qaytdi”
(ma’nosi: quruq qoʻl bilan, umidsizlikka uchrab qaytdi).
5. Boshqa tillardan oʻzlashmalar: Hozirgi kunda harbiy, tibbiy, ommaviy
axborot vositalari sohalaridan hamda boshqa tillardan tarjima qilish orqali yangi
iboralar kirib kelmoqda. Masalan:
ليسغ
خملا
(g’asil al-mux – miyani yuvish),
ءوضلا
CURRENT APPROACHES AND NEW RESEARCH IN
MODERN SCIENCES
International scientific-online conference
44
رضخلأا
(ad-dav’ al-axdar – yashil chiroq, ya’ni ruxsat),
ةفاحص
ءارفص
(sahafa safra’ –
sariq matbuot).
Xulosa qilib aytganda, arab tilidagi iboralar tushunchasi qadimgi
tilshunoslik merosida oʻzining chuqur ildizlariga ega boʻlib, garchi alohida
termin ostida oʻrganilmagan boʻlsa-da, olimlar tomonidan anglab yetilgan va
asarlarida qayd etilgan. Zamonaviy tilshunoslikda esa bu hodisa, xususan, Karim
Zaki Husomiddin kabi olimlar sa’y-harakatlari bilan aniq ilmiy tushuncha
sifatida shakllantirildi, uning xususiyatlari va chegaralari belgilab berildi.
Iboralarning Qur’oni Karim, hadis, she’riyat, maqollar kabi boy manbalarda
ko‘plab topilishi esa arab tilining naqadar serqirra va dinamik til ekanligidan
dalolat beradi. Bugungi kunda iboralarni oʻrganish va ularning lugʻatlarini
yaratish ishlari davom etmoqda, bu esa arab tilini oʻrganuvchilar va
tadqiqotchilar uchun muhim amaliy ahamiyat kasb etadi.
Adabiyotlar:
1. Sibavayh, ʻUthman ibn Qanbar. Al-Kitab. Tahqiq: ʻAbd al-Salam Harun. Qohira:
Maktabat al-Khanji, 1991.
2. Muhammad Davood, Al-Mu’jam al-Mavsu’i lil-Ta’bir al-Istilahi fi al-Lughah al-
’Arabiyyah. Qohira: Dar Gharib, 2014.
3. Husam al-Din, Karim Zaki. At-Ta’bir al-Istilahi: Dirasa fi Ta’sil al-Mustalah va
Mafhumuhu va Majalatuhu al-Dalaliyya va Anmatuhu al-Tarkibiyya. Qohira:
Maktabat al-Anglo, 1985.
4. Ahmed Mukhtar Omar, Mu’jam al-Lughah al-’Arabiyyah al-Mu’asirah.
Qohira: ’Alam al-Kutub, 2008.
