Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
623
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
ЭКСТРЕМАЛ ВАЗИЯТЛАРДА АМАЛИЙ ПСИХОЛОГИК ЁРДАМ
КЎРСАТИШ УСУЛЛАРИ
Ш. Т. Халикова
пс.ф.н., доцент Низомий номидаги ТДПУ
АННОТАЦИЯ
На протяжении веков было много крупных чрезвычайных ситуаций
природного и антропогенного характера. Однако концепция, полностью
охватывающая экстремальные кризисы и чрезвычайные ситуации, в науке еще
не внедрена. В таких острых и неожиданных ситуациях важно не только дать
объективную оценку ситуации, но и заставить людей понять, осмыслить
ситуацию и учесть свое поведение.
Ключевые слова
: чрезвычайная ситуация, экстрим, индивидиум,
коррекция, эмоциональное напряжение, шок, расслабление, сеанс-тренировка.
ABSTRACT
For centuries, there have been many major natural and anthropogenic
emergencies. However, a concept that fully covers extreme crises and emergencies
has not yet been implemented in science. In such acute and unexpected situations, to
make people understand, comprehend the situation and take into account their
behavior. For centuries, there have been many major natural and anthropogenic
emergencies. However, a concept that fully covers extreme crises and emergencies
has not yet been implemented in science. In such acute and unexpected situations, to
make people understand, comprehend the situation and take into account their
behavior.
Keywords:
emergency, extreme, individuum, correction,emotional stress,
shock, relaxation, training session.
Инсонлар, фавқулодда вазиятга тўғридан-тўғри гувоҳ, сабабчи ѐки
жабрланувчи сифатида экстремал ҳолатларга узвий боғлиқ бўлади. Айнан шу
сабабли, одамларнинг кескин ҳолатларга тушишига жавобан, уларда
психологик
кечинмаларни
юз
беришини
инобатга
олиш
зурур.
Республикамизда фавқулодда вазиятлар вазирлиги тизимида 2014 йилда “Руҳий
кўмак бериш бўлими” ташкил қилинган [1]. Мазкур бўлимнинг биринчи
галдаги вазифаси инсонларга руҳий ѐрдам кўрсатиш ҳисобланади.Ушбу
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
624
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
бўлимда фаолият юритаѐтган психологлар, фавқулодда вазиятларда иштирок
этиб, руҳий зўриқишга тушиб қолган жабрланувчиларга ҳамда қутқарувчиларга
ѐрдам кўрсатиб келмоқдалар. Экстремал вазиятларда руҳий зўриқишга тушиб
қолган инсонларга психологик ѐрдам кўрсатишда жуда муҳим бир ҳолатга
эътибор бериш лозим: ҳақиқий офат, фавқулодда вазиятнинг таъсири
тугагандан сўнг, содир этилган воқеаларни англаб олиш жараѐнида бошланади.
Айнан шу категориядаги жабрланувчилар руҳий ѐрдамга жуда муҳтож
бўладилар. Таъкидлаш керакки, жабрланувчи ва уларнинг яқинларига руҳий
ѐрдам кўрсатишда экстремал йўналишдаги психолог-мутахассислар иш олиб
борадилар. Тушкунликка тушиб қолган инсонларга атрофида содир бўлаѐтган
воқеа ҳодисаларни англаб етиш қийин кечади, ушбу воқеаларни англаб
олмаганидан нима бўлаѐтганини сўзлаб бера олмайди.
Жумладан, қутқарувчилар билан индивидуал суҳбат ва консультация
ўтказилиб борилади. Қолаверса, қутқарувчилар фаолиятида руҳий эмоционал
зўриқишларнинг олдини олиш ҳамда уларни турли кутилмаган ҳодисаларга
тайѐр туришлари учун Руҳий кўмак бериш бўлими психологлари томонидан
тренинг ҳамда релаксация сеанс-машғулотлари ўтказилиб борилади. Иш
жараѐнида турли психокоррекцион ва терапевтик методлардан фойдаланилади.
Ушбу фаолиятнинг негизида асосан стресс ҳолатларнинг олдини олиш биринчи
ўринда туради. Бўлим мутахассислари қутқарувчиларнинг мураккаб шароитли
фаолиятида ностандарт холатларга руҳий жиҳатдан тайѐр туришларини
таъминлашга ҳаракат қиладилар.
Айниқса пандемия даврида ўз яқинларидан айрилган юртдошларимизга
ўз вақтида кўрсатилган амалий психологик ѐрдам одамлар ҳаѐтини имкон қадар
енгиллаштиради. Дунѐ кутилмаган тасодифларга бой. Кўпинча, бундай
ҳолатлар кескин тус олиб, яқинларимиз ѐки ўзгаларнинг ѐрдамисиз
руҳиятимизда кечаѐтган ҳиссиѐтларни енга олмаймиз. Айниқса, қадрли
инсонларимизнинг вафоти, яқинлар билан муносабатларнинг бузилиши,
ажрашиш ҳолатлари бунга мисол бўла олади. Бундай вазиятларда, тушкунликка
тушган инсонлар турли дори воситаларни ѐки спиртли ичимликларини
истъемол қилишни афзал кўришади. Узоқ вақт давом этадиган кучли
эмоционал босим ва мудҳиш кечинмалар турли хил психосоматик
бузилишларга олиб келади. Кўпинча фавқулодда ҳолат оқибатида узоқ давом
этадиган – атроф муҳитга нисбатан нафрат, қайғу, қўрқув, жаҳл, ранж-алам,
депрессия каби ҳолатлар кузатилади. Бундай стресс ҳолатларини бошидан
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
625
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
кечирган инсонлар кўпинча шифокорнинг доимий мижозига айланиб қоладилар
[2].
Одатда, кучли руҳий силкинишни бошидан ўтказган кишиларда қўрқув,
умидсизлик ҳолатлари юзага келади, бундай тазйиқларга дош бериш учун
кучли ирода, чидам зарур бўлади.Бу ўринда руҳий босимларни енгиб ўтиш
учун зарур амалий ѐрдам олиш имкониятини яратиш муҳим аҳамият касб этади.
“Психологик ѐрдам кўрсатишнинг асосий вазифаси фавқулодда вазиятлар
оқибатида пайдо бўлган ҳолатларнинг олдини олиш, янги шароитга мослашув
жараѐнини англаш, шахснинг адаптив ва компенсатор ресурсларини
активлаштириш каби ишларни амалга оширади”. Жабрланувчиларга самарали
психологик ѐрдам кўрсатиш натижаси бу – экстремал, ноодатий вазиятларда
инсоннинг руҳий ҳолатини енгиллаштириш ҳисобланади. Халқимиз бошига
тушган мудҳиш ҳодисалардан бири 2020 йил 1 май куни юз берган Сардоба
фожеасидир. Барчага маълумки, қурбон бўлганлар мавжуд, фалокат натижасида
кўплаб хонадонлар ўз бошпанасидан айрилди. Фожеа юз берган зонадан
кўчирилган етмиш мингдан ортиқ аҳолига ѐрдам кўрсатилди. Ҳукуматимиз
томонидан зудлик билан аҳолининг хавфсизлигини таъминлаш юзасидан чора
тадбирлар кўрилди, хусусан, тез психологик ѐрдам кўрсатиш ишлари ташкил
этилди. Мутахассисларимиз жабр кўрган аҳоли орасида амалий психологик
ѐрдам беришни бошлаб юбордилар.
“Дунѐ тажрибасидан маълумки, ҳар қандай фавқулодда ҳодисаларда кўп
сонли одамларнинг бир жойда тўпланиб қолиши катта хавф туғдиради. Бу
ҳодиса оммавий фавқулодда хулқ атвор шакллари пайдо бўлиши билан
характерланади. Олиб борилган илмий тадқиқотларнинг кўрсатишича,
фавқулодда ҳодисаларда инсон ўз хатти-ҳаракатларини назорат қила олмайди”
[3]. Турли тоифадаги одамларнинг бир жойда тўпланиб қолиши реалликни
тўлиқ англаб етмаслик, руҳий зўриқиш ҳолати турли низоли, зиддиятли
ҳолатларни юзага келтиради, турли миш мишлар, асоссиз маълумотларнинг
одамлар онгига салбий таъсири ортади. Зиддиятли ҳолатларда амалий
психологик ѐрдам кўрсатиш мутахассисдан ниҳоятда эҳтиѐткорлик билан
ҳаракат қилишни талаб қилади. Фавқулодда вазиятлар юзага келганда биринчи
ѐрдам беришни ҳам ўзига хос қоидалари мавжуд.
1. Фавқулодда вазиятлар юзага келганда одам шок ҳолатга тушиб қолади,
бу нормал холатдир. Бундай вазиятларда ѐрдамга муҳтож одамга муолажадан
мақсад ва унинг натижаси ҳақида тушунтириш ишлари олиб борилиши керак.
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
626
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
Инсонда яхши натижага бўлган ишончни уйғотиш муолажа самарадорлигини
янада оширади, натижада руҳий ҳолат нисбатан мўтадиллашади.
2. Аввало фавқулодда вазиятларда воқеа юз берган жойдаги умумий
ҳолатни назоратга олиш керак. Одамларга психологик ѐрдамдан олдин қандай
кўмак зарурлигини аниқлаш зарур. Ким тезроқ биринчи ѐрдам кўрсатишга
муҳтож бўлса, ўша шахс билан мулоқотга киришилади. Жабр кўрганлар жуда
кўп бўлганда ҳар бир одамга 30 секунд, агар жабрланганлар сони нисбатан кам
бўлганда эса 5 минут вақт ажратилади.
3. Жабр кўрган шахсни ѐнига бориб ўзингизни таништиришингиз ҳамда
ѐрдам кўрсатишга тайѐр эканлигингизни билдиришингиз лозим. Йўналтирувчи
саволлар ѐрдамида унинг кимлиги, қаерда яшаши ҳақида кўпроқ маьлумот
олишга ҳаракат қилинг, ѐрдамга муҳтож одам сизнинг ғамхўрлигингизни ҳис
этсин.
4. Эҳтиѐткорлик билан мулоқотга киришиш зарур: секин қўлидан ушланг
ѐки елкасига қўлингизни қўшингиз мумкин, ҳеч қачон жабрланувчини бошига
қўл теккизманг. Агар жабр кўрган одам ерда ѐтган бўлса, сиз ҳам ѐнига
чўккалаб ўтириб олсангиз сизга бўлган ишонч янада ортади. Ҳеч қачон
жабрланувчига орқа ўгирманг.
5. Юзага келган вазиятда ҳеч қачон жабрланган одамни айбдор қилманг.
Бу вазиятни янада кескинлашувига олиб келади, имкон қадар ўз
ҳамдардлигингизни англатишга ҳаракат қилинг. Ўз касбий тажрибангиз ҳақида
гапириб беришингиз, жабрланувчида эртанги кунга бўлган ишончни оширишга
ҳаракат қилишингиз зарур.
6. Агар жабрланувчининг ҳолати имкон берса, унинг қўлидан келиши
мумкин бўлган бирор вазифа беришингиз мумкин. Бундай вазифа
жабрланувчида ўз имкониятларига нисбатан муносабатни ўзгаришига сабаб
бўлади.
Мутахассис психолог шуни эсдан чиқармаслиги керакки, ҳар бир
масаланинг икки тарафи бўлганидек, фавқулодда вазиятларда фаолият олиб
бориш бевосита мутахассис учун ҳам айрим ѐқимсиз ҳолатларни юзага
келтириши мумкин. “Асабий зўриқиш пайдо бўлганда махсус релаксация
машқларини бажариш тавсия этилади. Психопрофилактика ишларини олиб
бориш жараѐнида мутахассис психолог икки йўналишда иш олиб боради.”
Профилактика мақсадида аҳолининг соғлом қисми билан иш олиб бориш.
Фавқулодда вазиятларда ваҳимага тушмаслик, ўзини тўғри тута билиш, руҳий
зўриқишни олдини олиш усуллари билан таништириб борилади.
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
627
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
Психотерапия ва психопрофилактик мақсадларда амалга оширилади.
Фавқулодда вазиятларда узоқ вақт давомида қолиб кетган одамларда нерв
психологик асоратлар сақланиб қолади.” Оғир зўриқиш ҳолатларида, қутқарув
ишларининг мураккаб шароитларда олиб борилиши билан боғлиқ вазиятларда
психологик тез ѐрдам бериш зарур”. Одамлар ҳаѐтига хавф солувчи вазиятларда
зилзила, авария натижасида уйларнинг бузилиши, турли портлашлар
натижасида ташқи дунѐдан ажралиб қолиш ҳолатларида психологларнинг
вазифалари янада мураккаблашади. Умуман олганда,аҳолига амалий
психологик ѐрдам кўрсатиш мутахассислардан сабр-бардош билан иш олиб
боришни талаб қиладиган фаолиятдир.
REFERENCES
1.
Анцыферова
Л.И.
Личность
в
трудных
жизненных
условиях:
переосмысление, преобразование ситуаций и психологическая защита //
Психологический журнал. – 1994. Т. 15. - № 1. - С. 3.
2.
Апанасенко Г. Л., Попова Л. А. Медицинская валеология. – Ростов /Дону.
Феникс, 2000. – 248 с.
3.
Аракелов Г. Г., Шотт Е. К. КГР как проявление эмоциональных,
ориентировочных и двигательных составляющих стресса // Психологический
журнал, 1998, т. 19, № 4– С.70
4.
Muhabbat, G. "ISLOMDA AXLOQIY QADRIYATLAR."
Central Asian
Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
2.2 (2022): 385-393.
5.
Xushvaqtov, Zoxid. "ESTETIKASI SHAXS KAMOLATI VA RIVOJLANISH
VOSITALARI."
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies
(CARJIS)
2.2 (2022): 394-401.
6.
Бекназаров, Ш. Қ. "ФУТБОЛЧИЛАР АНТРОПАРАМЕТРИК ЎЛЧАМЛАРИ
ВА ТЕЗЛИК СИФАТИ ОРАСИДАГИ КОРРЕКЦИЯСИНИ ЎРГАНИШДА
АКТДАН ФОЙДАЛАНИШ."
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary
Studies (CARJIS)
2.2 (2022): 402-409.
7.
Бозоров,
Сирожиддин
Рустам
Ўғли.
"СПОРТЧИЛАРНИ
ШУҒУЛЛАНГАНЛИК ДАРАЖАСИНИ АНИҚЛАШНИНГ ЗАМОНАВИЙ
УСУЛЛАРИНИ ТАҲЛИЛИ (ФУТБОЛ СПОРТ ТУРИ МИСОЛИДА)."
Central
Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
2.2 (2022): 410-419.
8.
Курязов, Р. "ЁШ ФУТБОЛЧИЛАРНИ МУСОБОҚА ШАРОИТИДА ТЎПНИ
УЗАТИБ БЕРИШ ҲАРАКАТЛАРИНИ ЎРГАНИШ."
Central Asian Research
Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
2.2 (2022): 420-427.
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
628
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
9.
Пирматов,
Ойбек
Зенетович.
"ЁШ
ФУТБОЛЧИЛАРНИ
ЎЙИН
ЖАРАЁНИДАГИ ТЕХНИК ВА ТАКТИК ҲАРАКАТЛАР ТАХЛИЛИ."
Central
Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
2.2 (2022): 428-433.
10.
Рахмонбердиев,
Эркин
Бахтиѐрович.
"ФУТБОЛЧИ
АЁЛЛАРНИ
МУСОБАҚА ФАОЛИЯТИНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ."
Central Asian Research
Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
2.2 (2022): 434-440.
11.
Турдибоев, Исомиддин Хуснидинович. "ЎЗГАРУВЧАН ВАЗИЯТЛИ
МАШҚЛАР
ЁРДАМИДА
ЗАРБА
БЕРИШ
ҲАРАКАТЛАРИНИ
ШАКЛЛАНТИРИШ САМАРАДОРЛИГИ."
Central Asian Research Journal for
Interdisciplinary Studies (CARJIS)
2.2 (2022): 441-447.
12.
Хакимжонов, Зохиджон Ахматқул Ўғли. "БОШЛАНҒИЧ ТАЙЁРЛОВ
ГУРУҲИ ФУТБОЛЧИЛАРИНИ ТЕХНИКТАКТИК ТАЙЁРГАРЛИГИНИ
ЎРГАНИШ."
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies
(CARJIS)
2.2 (2022): 448-456.
13.
Шаяхмитов,
Равиль
Саетгереевич.
"ЁШ
ФУТБОЛЧИЛАРНИНГ
МАШҒУЛОТЛАРДА КУЧ ВА ЧИДАМЛИЛИКНИ РИВОЖЛАНТИРШ
ХУСУСИЯТЛАРИ."
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies
(CARJIS)
2.2 (2022): 457-463.
14.
Частоедова, А. Ю., et al. "ПОВЫШЕНИЕ ЭФФЕКТИВНОСТИ ПРОЦЕССА
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ
КОНДИЦИОННЫХ
КАЧЕСТВ
ЮНЫХ
ВОЛЕЙБОЛИСТОВ."
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies
(CARJIS)
2.2 (2022): 464-472.
15.
Кадиров, М. А. "ЭФФЕКТИВНОСТЬ ФОРМИРОВАНИЯ СПЕЦИАЛЬНОЙ
БЫСТРОТЫ И ТОЧНОСТИ УДАРОВ У ЮНЫХ ФУТБОЛИСТОВ С
ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ
РЕЗКО
МЕНЯЮЩИХСЯ
СИТУАЦИОННЫХ
УПРАЖНЕНИЙ."
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies
(CARJIS)
2.2 (2022): 473-480.
16.
Умаров, Н. Х. "МЕТОД РАЗВИТИЕ СКОРОСТНЫХ СПОСОБНОСТЕЙ У
ФУТБОЛИСТОВ 14-15 ЛЕТ."
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary
Studies (CARJIS)
2.2 (2022): 481-491.
17.
Артиков, А. А. "Ёш футболчиларни дарвозага зарба бериш аниқлигини
ўрганиш."
Фан-спортга
3 (2021): 79-81.
18.
Моисеева, М. В. "МИНИ ФУТБОЛЧИ ҚИЗЛАРНИНГ ДАРВОЗАГА ЗАРБА
БЕРИШДАГИ КЎРСАТКИЧЛАРИ."
Central Asian Research Journal for
Interdisciplinary Studies (CARJIS)
2.3 (2022): 521-526.
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
629
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
19.
Мельзиддинов,
Р.
"ЎЗБЕКИСТОН
“СУПЕРЛИГАСИ”
ФУТБОЛЧИЛАРИНИНГ
ҲАРАКАТЛАНИШ
ФАОЛЛИГИ
КЎРСАТКИЧЛАРИ БЎЙИЧА МАХСУС ТАЙЁРГАРЛИК ДАРАЖАСИ
ТАҲЛИЛИ."
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies
(CARJIS)
2.3 (2022): 527-534.
20.
Umarov, Xurshid. "About prognostic value of indicators of motor abilities in
young gymnastes."
Физическое воспитание, спорт и здоровье
5.5 (2021).
21.
Abdurashidovich, Shayimardanov Sherali. "EXERCISE PROGRAMS WHICH
ARE DEVOTED TO PREPARING BY TECHNICAL TRAININGS FOR
GYMNASTICS, THEIR ATTITUDES TO MOTOR SKILLS AND RHYTHM-
TEMPO-STRUCTURE."
Халмухамедов, РД, Махмудова, ММ, Рахматов, БШ,
Маъмурова, ЛК, & Эркинова, НМ
(2021).
22.
Инаков, Бахтиѐр Туклиевич, and Турсунбой Ковжовович Холбоев.
"ТРЕНИРОВКА СТУДЕНТОВ ВУЗОВ, ЗАНИМАЮЩИХСЯ БЕГОМ НА
СРЕДНИЕ ДИСТАНЦИИ, НА ОСНОВЕ ОЦЕНКИ ИХ ФУНКЦИОНАЛЬНОГО
СОСТОЯНИЯ."
Academic research in educational sciences
2.1 (2021): 292-301.
23.
Gapparov, Z. G., et al. "Efficiency Development Explosive Abilities at
Schoolboys of 12-13 Years."
Solid State Technology
63.4 (2020): 348-353.
24.
Иштаев, Ж. М. "ВЛИЯНИЕ РАЗВИТИЯ СПОСОБНОСТИ К ВЗРЫВНЫМ
ДЕЙСТВИЯМ
НА
СОРЕВНОВАТЕЛЬНЫЙ
РЕЗУЛЬТАТ
ЮНЫХ
БОРЦОВ."
Проблемы и перспективы физического воспитания, спортивной
тренировки и адаптивной физической культуры
. 2019.
25.
Tadjibayevna, Baltayeva Ikbal. "THE GENERAL-TYPICAL PLACES OF
FOLK EPICS IN THE PLOT SYSTEM SPECIFIC FEATURES."
CURRENT
RESEARCH JOURNAL OF PHILOLOGICAL SCIENCES (2767-3758)
3.04 (2022):
70-73.