246
8.
Normatov Nizomiddin Kamoliddin o‘g‘li, Choryorqulov G‘iyos Husan
o‘g‘li
TA’LIMDA
DASTURLASH
JARAYONINI
BAHOLASHGA
ASOSLANGAN AVTOMATLASHTIRILGAN TIZIMNI TADBIQ ETISH;
ZAMONAVIY
INNOVATSION
TADQIQOTLARNING
DOLZARB
MUAMMOLARI VA RIVOJLANISH TENDENSIYALARI: YECHIMLAR VA
ISTIQBOLLAR
mavzusidagi
Respublika
ilmiy-texnik
anjumani
; 20-24 betlar
9.
Boboqulov B, Sharipova K . Elektron ta’lim muammolari. O’z MU Jizzax
filiali
ZAMONAVIY
INNOVATSION
TADQIQOTLARNING
DOLZARB
MUAMMOLARI VA RIVOJLANISH TENDENSIYALARI: YECHIMLAR VA
ISTIQBOLLAR
mavzusidagi
Respublika
ilmiy-texnik
anjumani
10.
Юсупович Ҳ. Ж., Эргашев С. Б. Ў. МAКТAБ ЎҚУВЧИЛAPИДA
AXБOPOТ БИЛAН ИШЛAШ КOМПEТEНЦИЯСИНИ PИВOЖЛAНТИPИШ
МОДЕЛИ
//JOURNAL
OF
INNOVATIONS
IN
SCIENTIFIC
AND
EDUCATIONAL RESEARCH. – 2022. – Т. 2. – №. 13. –С. 189-194.
SANOAT CHANGLI GAZLARNI TOZALOVCHI APPARATNI
SAMARADORLIGINI ANIQLASH
t.f.f.d., dots. Ergashev Nasimbek Axmadjonovich,
Abdumannonova Muzayyaxon Muzaffarjon qizi,
Isroilov Ixtiyorjon Ikromali o‘gʻli
Farg‘ona politexnika instituti
nasimbek1976@gmail.com
Annotatsiya:
Maqolada changli gazlarni ho‘l usulda tozalovchi apparatni
sanoatda qo‘llash va uning tozalash samaradorligini aniqlash rejimlari tavsiya etilgan.
Tayanch so‘zlar:
ho‘l usul, uyurmali oqim, kontakt elementi, suyuqlik va gaz
sarf, fazalararo yuza,
suyuqlik plyonkasi, dolomit changi.
Yangi ishlab chiqilgan changli gazlarni tozalovchi apparatning tajriba modelida
tozalash jarayoniga ta’sir qiluvchi asosiy ishchi faktorlar belgilandi (1-rasm) [1].
Apparatdagi gaz tezligi, gaz sarfi, suyuqlik sarfi, gidravlik yo‘qotish, hamda
apparatning mahalliy qarshiligi tajribalar asosida aniqlandi. Apparatga uyurmali
xarakat beruvchi kontakt element tanlandi. O‘tkazilgan nazariy hamda eksperemental
tadqiqotlar asosida apparatga dastlabki talablar va texnik topshiriqlar ishlab chiqildi.
Changli gazni tozalash samaradorligini beligilash bo‘yicha o‘tkazilgan tajriba
sinovlari Farg‘ona politexnika instituti “Texnologik mashinalar va jihozlar”
kafedrasining o‘quv poligoni hamda «KVARTS» AJ ning xom ashyo tayyorlash sexida
o‘tkazildi.
Gaz tarkibidagi dolomit changini tozalash bo‘yicha tajriba sinovlari o‘tkazildi.
247
1.1-rasm. Changli gazlarni tozalovchi apparat umumiy ko‘rinishi
«KVARTS» AJ xom ashyo sexidagi barabanli quritgichdan chiqayotgan dolomit
changini changli gazlarni ho‘l usulda ishlovchi apparatda tozalash samaradaorligi
bo‘yicha eksperimental tadqiqotlar o‘tkazildi. Sanoat sinovlarini o‘tkazishda quyidagi
parametrlar gaz oqimiga uyurmali oqim hosil qiluvchi kontakt elementlarning ishchi
organi qiyaligi α=30
o
; 45
o
va 60
o
, suyuqlikni sochuvchi shtuser teshigining diametri
d
sh
=2; 2,5 va 3 mm, apparatdagi gaz tezligi υ
g
=7,07÷28,37 m/s oralig‘ida, apparatga
berilayotgan suyuqlik sarfi 70÷189,2 l/soat tanlandi. Tashqi muhit harorati 20±2
o
С,
barabanli quritgichdan chiqayotgan changli gazning harorati dolomit changi uchun
65÷80
o
С.
Tajribalarning ko‘p omilliligi hisobga olinib apparat tozalash samaradorligi va
energiya iste’molini aniqlashda matematik rejalashtirish usulidan foydalanish
belgilandi [2,3,4]. Unga ko‘ra o‘zgaruvchi omillar sifatida tanlangan shtutser
teshigining diametri (X
1
), suyuqlik sarfi (X
2
), kontakt element parraklarining qiyalik
burchagi (X
3
) va gaz tezligi (X
4
) apparatning tozalash samaradorligiga eng ko‘p ta’sir
etuvchi omillar ekanligi aniqlandi hamda omillarning o‘zgarish oraliqlari belgilandi.
1.1-jadvalda omillarning sathlari va o‘zgarish oraliqlari keltirilgan.
1.1-jadval
Omillarning sathlari va o‘zgarish oraliqlari
№
Omillar
O‘lcho
v birligi
Omil-
larni
belgi-
lanishi
O‘zga-
rish
oralig‘i
Omillarning sathlari
quyi
(–1)
asosiy
(0)
yuqori
(+1)
1.
Shtutser teshigining
diametri
mm
X
1
0,5
2
mm
2,5 mm
3 mm
248
2.
Suyuqlik sarfi
m
3
/soat
X
2
0,054 0,07
0,124
0,178
3.
Kontakt element
parraklarining qiyalik
burchagi
gradus
X
3
15
o
30
o
45
o
60
o
4.
Gaz tezligi
m/s
X
4
10,61 7,07
17,68
28,3
Aniqlanadigan mezonlar sifatida tozalash samaradorligi (Y
1
) va sarflanadigan
energiya (Y
2
) deb qabul qilindi.
Aniqlanadigan mezonlarga o‘zgaruvchi omillarning ta’sirini ikkinchi darajali
polinom to‘liq yoritib beradi deb hisoblab, tajribalar HARTLI-4 rejasi asosida amalga
oshirildi [5].
Aniqlanadigan mezonlarga nazorat qilinmaydigan omillarning ta’sirini
kamaytirish uchun tajribalarni o‘tkazish ketma-ketligi tasodifiy sonlar jadvalining 1/17
ko‘rinishidan foydalanib belgilab olindi. Dolomit changini tozalash samaradorligining
maqbul parametrlarni aniqlash uchun tajribalar 5 marotabadan alohida-alohida
takrorlangan holda o‘tkazildi. Olingan tajriba natijalarining o‘rta arifmetik qiymatlari
tanlandi. Tozalash darajasini belgilashda ko‘p tarkibli ANKT-410 markali
gazoanalizator apparatidan foydalanildi. Tajriba natijalariga tegishli tartibda ishlov
berilib, baholash mezonlarini adekvat ifodalovchi quyidagi regressiya tenglamalari
“PLANEX” programmasining HARTLI-4 dasturi bo‘yicha olindi va o‘zgaruvchi
omillarning baholash mezonlariga bog‘liqlik grafiklari qurildi (1.2-rasmlar).
Unga ko‘ra: Apparatda dolomit changini tozalash samaradorligi quyidagi
regressiya tenglamasi bo‘yicha aniqlanadi, %
Y
1
=+99,827+0,187X
1
+2,031X
2
+0,145X
3
-0,217X
4
+0,067X
1
X
1
-0,085X
1
X
2
+
+0,166X
1
X
3
+0,000X
1
X
4
-1,963X
2
X
2
+0,200X
3
X
3
-0,386X
2
X
4
-0,186X
3
X
3
+
+0,000X
3
X
4
-0,145X
4
X
4
(1.1)
Dolomit changini tozalash jarayoni uchun olingan regressiya tenglamalaridan
foydalanib tozalash samaradorligining apparatdagi o‘zgaruvchan omillarga bog‘liqlik
grafiklari qurildi. Natijalar 1.2, a, b -rasmlarda keltirilgan.
А
b
1.2-rasm. Tozalash samaradorligining o‘zgaruvchi omillarga bog‘liqligi
249
A – tozalash samaradorligining gaz tezligiga bog‘liqligi; b – tozalash
samaradorligining suyuqlik sarfiga bog‘liqligi.
Olingan regressiya tenglamalari (1.1-tenglama) va grafiklar (1.2-rasmlar)
tahlilidan ko‘rinib turibdiki, barcha omillar baholash mezonlariga sezilarli ta’sir
ko‘rsatadi. Bundan tashqari, suyuqlik sarfi, changli gaz tezligi, shtutser teshigining
diametri va kontakt elementning qiyalik burchagi o‘rganilayotgan omillarga nisbatan
murakkab bog‘liqlikda bo‘lar ekan.
Shunday qilib, namuna uchun tanlangan changni tozalash jarayoni uchun
apparatning maqbul parametrlari standart holatga keltirildi va uni quyidagicha yozish
mumkin.
Dolomit changini tozalash jarayoni uchun:
1) Shtuser teshigining diametri d
sh
=2,6 mm; 2) Suyuqlik sarfi Q
cuyu
=0,138 m
3
/soat; 3)
Kontakt element parraklarining qiyalik burchagi, α=44
o
; 4) Changli gaz tezligi, υ=20,4
m/s;
O‘tkazilgan tajriba tadqiqotlardan shunday xulosaga kelish mumkinki
o‘zgaruvchi omillarning bu qiymatlarida apparatning tozalash samadorligi 99,46 % va
gidravlik qarshiligi 1250,7 Pa ni tashkil etdi. Tajriba natijalariga ko‘ra, tozalash
samaradorligi mavjud changli gazlarni tozalovchi apparatlarga nisbatan dolomit changi
uchun 5,43 % ga yuqori, 1 m
3
havoni tozalash uchun sarflanadigan suyuqlik 2,5
barobarga kam sarflanishi aniqlandi. Tajribalarda olingan natijalar shu turdagi
apparatlarga qo‘yiladigan texnik talablarni to‘liq qanoatlantirdi.
Foydanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Alimatov B.A., Ergashev N.A., Karimov I.T. “Kontakt elementi buralgan
yo‘ldosh quyunli rejimda ishlovchi ho‘l usulda chang tozalovchi apparat”, FarPI,
“Ilmiy-texnika” jurnali, 2019 y №2-son, 149-152-bet:
2. K.Sh. Latipov. «Gidravlika, gidromashina, gidroyuritmalar» Toshkent,
O‘qituvchi, 1992 y.75-80 betlar.
3. А.И. Кобзар Прикладная математическая статистика. Для инженеров и
научных работников.–Москва: Физматлит, 2006.–816 с.
4. Н.А. Эргашев, (2020). Исследование гидравлического сопротивления
пылеулавливающего устройства мокрым способом. Universum: технические
науки, (4-2 (73), 59-62.
5.
Н.А. Эргашев Научно-технические основы исползования в
промышленности аппарата для мокрого пылеулавливания и газоочистки Дисс.
… Кандидат наук. - Ташкент, 2021. - 116 с.
SFERA SIRTI BO‘YICHA KUBATUR FORMULA QURISH
(PhD) Mirzakabilov R.N., (PhD) Mirzakabilov N.X
Jizzax davlat pedagogika universiteti, O‘zbekiston
Annotatsiya:
Tiklovchi yadro usulini qo‘llab sfera sirti bo‘yicha kubatur
formula qurishni va algebraik aniqlik darajasi uncha kata bo‘lmagan kubatur
