352
fanni o’qitishning optimal variantini ishlab chiqishga didaktik jihatdan qo’llab-
quvvatlash bo’lsa uning
asosiy funksiyasi
ta’lim oluvchilarning muayyan fan bo’yicha
bilim, ko’nikma va malakalarni egallash va mustaqil bilim olish hamda mehnat
faoliyatini rivojlantirish uchun zarur shart- sharoitlardan iborat.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. To'raqulov U.X. Bo'lajak o'qituvchilarni intellektual faoliyatni tashkil etishga
tayyorgarligini takomillashtirish. Ped.fan.fals.dokt. (PhD)...diss.-T., 2020, 187 b.
2. To'raqulov U.X. Bo'lajak o'qituvchilarni intellektual faoliyatga tayyorlashni
axborotli qo'llab-quvvatlash// O'zMU xabarlari.-T., 2018.-№ 1/5.-B. 337-340.
3. To'raqulov U.X. Bo'lajak o'qituvchilarni intellektual faoliyatga tayyorlash
bosqichlari// ta'lim tizimida ijtimoiy-gumanitar fanlar. IMJ.-T., 2018.-№1.B. 62-66.
4. To'raqulov U.X. Ta'lim mazmunini intellektuallashtirishga innovatsion-
integrativ yondashuv// Zamonaviy tadqiqotlar, texnika va texnologiyalarning dolzarb
muammolari va rivojlantirish tendentsiyalari: Respublika ilmiy-amaliy anjumani
materiallari.-Jizzax, 2019.-B. 338-340.
ZAMONAVIY DISKRET MATEMATIKANING VAZIFALARI
Xolmatov Javon Yusupovich,
Mustafoyev Erali Muhiddin oʻgʻli
Oʻzbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali
Annotatsiya.
Ushbu maqolada matematik modellashtirishda diskret
matematikaning o`rni va ahamiyati, uning shakllanish manbaalari, funksiyalari va
vazifalari haqida so`z boradi. Ishlab chiqarishning barcha sohalarida tarqalgan
matematik tajriba kompyuterlarni yaratishning model texnologiyalarini o`rganishda
diskret matematikaning zarur bo`limlari haqida ma’lumotlar berilgan. Shuningdek,
yangi kirib kelayotgan sun’iy inellekt fani asosida va ehtimoliy modellashtirishda
diskret matematikaning vazifalari berib o`tilgan.
Kalit soʻzlar:
Matematiklashtirish, stoxastik, matematik modellashtirish,
stoxastik modellashtirish, kompyuter matematikasi, avtomatlashtirish.
Zamonaviy diskret matematikani shakllantirish manbaalari
Soʻnggi yillar ichida matematika va unga asoslangan kompyuter «inqilobi»,
olimlar tomonidan ko`plab tadqiqotlar obyektiga aylandi. Zamonaviy matematikaning
obyekti va predmetini o`rganish fanlarni matematiklashtirish jarayonining turli
tomonlarini aniqlash uchun asos bo`lib xizmat qiladi, bu esa turli matematik
usullarning aniq fanlarga kirib borish jarayoni sifatida tushuniladi.
Ishlab chiqarishning barcha sohalarida tarqalgan matematik tajriba
kompyuterlarni, ularning dasturiy ta’minotini takomillashtirishning asosiy sababi
bo`lib xizmat qildi, natijada ulardan matematik modellashtirishda foydalanish
imkoniyatlari kengaydi. Tadqiqotda kompyuterdan foydalanishning to`liq zanjirini
353
yaratish yanada katta rol o`ynay boshladi. Diskret matematikaning konseptual
shakllantiruvchi atamalari «matematik til», «matematik model», «algoritm» bo`ldi.
Kompyuterda hisoblash jarayoni diskretdir, shuning uchun» diskret matematika
nomidagi
«diskret»
so`zi
uning
kompyuterlar
yordamida
matematik
modellashtirishdagi asosiy rolini ta’kidlaydi.
Matematik modellashtirishda diskret matematikaning funksiyalari
Tabiiy tadqiqotlarida (fizika, genetika, molekulyar biologiya va boshqalar)
diskret matematikada hukmron bo`lgan algebraik, tartibli tuzilmalar va mantiqiy,
algoritmik, kombinatsion sxemalarning o`rni ortib bormoqda. Zamonaviy kompyuter
nafaqat hisoblash vositasi, balki turli xil hodisa va jarayonlarni modellashtirish uchun
juda ilg`or vositadir. Matematik modellashtirishda diskret matematikadagi tuzilmalar
va sxemalarning roli ortib boradi. Bu diskret matematika matematikaning rasmiy tili,
tadqiqot olib boriladigan fanning norasmiy tili va zamonaviy kompyuterlarning o`ziga
xos imkoniyatlari (masalan, matematika sohasidagi tadqiqotlar) uyg`un kombinatsiyasi
uchun asos bo`lishining asosiy sababidir.
Kompyuter matematikasi tizimlarini yanada takomillashtirishda diskret
matematikaning vazifalari
Kompyuter
matematikasi
tizimlarini
takomillashtirish
rasmiy
tillar
nazariyasining rivojlanishi asosida sodir bo`ladi. Diskret matematikaning o`zagini
tillarning matematik nazariyasi, aniqrog`i, bu nazariyaning rasmiy tillar nazariyasi deb
ataladigan sohasi tashkil etadi. “Formal” so`zi ushbu nazariyada asosan sun’iy tillar
o`rganilishini, ma’lum bir maqsadda maxsus yaratilganligini ta’kidlaydi (masalan
dasturlash tillari, matematik tillar va boshqalar). Bundan tashqari, bu nazariyani
rivojlantirishda mantiqiy, algoritmik va kombinatsion sxemalar (usullar), grafiklar
nazariyasi muhim o`rin tutadi. Yuqoridagilar bilan bog`liq holda shuni ta’kidlash
kerakki, «Amaliy diskret matematika» jurnali mavzusida «Informatika va
dasturlashning matematik asoslari» bo`limi mavjud bo`lib, uning asosiy mazmuni
rasmiy tillar va grammatika, algoritmik tizimlar, dasturlash tillari, ma’lumotlarni qayta
ishlash tuzilmalari va algoritmlari, nazariya hisoblash murakkabligi hisoblanadi.
Kompyuter texnologiyalarini rivojlantirishda diskret matematikaning
vazifalari
Bugungi kunda diskret matematika usullarini qo`llashning eng muhim sohasi
kompyuter texnologiyalari sohasi hisoblanadi. Bu elektron kompyuterlarni,
ma’lumotlarni uzatish va qayta ishlash vositalarini, avtomatlashtirilgan boshqaruv va
dizayn tizimlarini yaratish va ulardan foydalanish zarurati bilan bog`liq. Kompyuter
texnologiyalarini
takomillashtirishning
asosi
diskret
matematikaning
«avtomatlashtirish nazariyasi» bo`limidir.
Matematik tadqiqotlarda diskret matematikaning funksiyalari
Matematik tadqiqotlarda diskret matematikaning rolining oshishi klassik
deduktiv va klassik eksperimental tadqiqot usullari o`rtasida oraliq o`rinni egallagan
matematik tajribaga asoslangan. Natijada, o`rganilayotgan matematik tuzilmalar bilan
bog`liq ba’zi isbotlashlarda, avval ularning «kichik» tuzilmalarda, ya’ni oz sonli
elementlarga ega bo`lgan tuzilmalarda to`g`riligini tekshirish odatiy holdir. Buning
uchun so`nggi yillarda turli xil amaliy dasturlar to`plamlari yaratildi (masalan,
algebraik tuzilmalarni o`rganish uchun).
354
Stoxastik modellashtirishda diskret matematikaning funksiyalari
Stoxastik modellashtirishda diskret matematikaning tartib tuzilmalari va
algoritmik sxemalari muhim ahamiyatga ega bo`lib, ular bashorat qilish qiyin bo`lgan
jarayonlar yoki hodisalarni o`rganishni qandaydir tarzda tartibga solish va
algoritmlashtirishga imkon beradi. Masalan, graflar nazariyasi, binar munosabatlar va
shu asosda aniqlangan qisman tartiblangan to`plamlar va relyatsion munosabatlar
biologiya va tibbiyotda genetik tadqiqotlarda muhim rol o`ynaydi. Ushbu turdagi
amaliy tizimli muammolarni (genetik, ijtimoiy-ekologik, iqtisodiy, ishlab chiqarish,
mudofaa va boshqalar) faqat qat’iy bo`lmagan evristik-kombinator, algoritmik, tartibli
«inson-mashina modellari» asosida hal qilish mumkin. Kombinatorial, algoritmik
sxemalar va tartibli tuzilmalarga asoslangan stoxastik modellashtirish usullari
takomillashgani sayin, ular asta-sekin talabalar va hatto maktab o`quvchilari uchun
(matematikani chuqur o`rganadigan sinflar va maktablar doirasida) dasturiy va o`quv
adabiyotlariga kiritila boshlandi. Shu munosabat bilan, kombinatorika va matematik
statistikaning boshlang`ich elementlarini o`rganish 4-11-sinflar uchun matematika
darsliklari to`plamida, mantiqiy sxemalarni o`rganish – 10-sinf uchun matematika
darsligida, kombinatorial sxemalar va ehtimollik nazariyasi elementlarini o`rganish –
11-sinf uchun matematika darsliklarida bayon qilingan.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Юсупович Ҳ. Ж., Эргашев С. Б. Ў. МAКТAБ ЎҚУВЧИЛAPИДA
AXБOPOТ БИЛAН ИШЛAШ КOМПEТEНЦИЯСИНИ PИВOЖЛAНТИPИШИ
МОДЕЛИ
//JOURNAL
OF
INNOVATIONS
IN
SCIENTIFIC
AND
EDUCATIONAL RESEARCH. – 2022. – Т. 2. – №. 13. – С. 189-194.
2.
Kholmatov Javlon, & Mustafoyev Erali. (2023). STRUCTURE AND
PRINCIPLE
OF
OPERATION
OF
FULLY
CONNECTED
NEURAL
NETWORKS. International Journal of Contemporary Scientific and Technical
Research, 136–141.
3.
Javlon X. et al. Классификатор движения рук с использованием
биомиметического распознавания образов с помощью сверточных нейронных
сетей с методом динамического порога для извлечения движения с
использованием датчиков EF //Journal of new century innovations. – 2022. – Т. 19.
– №. 6. – С. 352-357.
4.
Yusupovich X. J. BEMORLARNING SHIFOKOR YOZGAN RETSEPTI
BOYICHA DORILARNI QABUL QILGANLIK DARAJASINI ANIQLASH
AVTOMATIK TIZIMNI YARATISH //MODELS AND METHODS FOR
INCREASING THE EFFICIENCY OF INNOVATIVE RESEARCH. – 2023. – Т. 2.
– №. 19. – С. 223-234.
5.
Бурнашев В. Ф., Холматов Ж. Ю. МАТЕМАТИЧЕСКОЕ
МОДЕЛИРОВАНИЕ
ГИДРОДИНАМИЧЕСКИХ
ПРОЦЕССОВ
МНОГОФАЗНОЙ ФИЛЬТРАЦИИ В НЕФТЯНОМ ПЛАСТЕ ПРИ ЕГО
ЗАВОДНЕНИИ //RESEARCH AND EDUCATION. – 2022. – Т. 1. – №. 1. – С. 137-
154
.
6.
Bultakov Kamoliddin, & Kholmatov Javlon. (2022). HAND MOTION
CLASSIFIER USING BIOMIMETIC PATTERN RECOGNITION
WITH
355
CONVOLUTIONAL NEURAL NETWORKS WITH A DYNAMIC THRESHOLD
METHOD FOR MOTION EXTRACTION USING EF SENSORS. International
Journal of Contemporary Scientific and Technical Research, 1(2), 282–285.
7.
Yusupovich, X. J., & Mansur ogli, A. N. (2023). APTEKA-BEMOR-
SHIFOKOR AXBOROT TIZIMINI YARATISH KONSEPSIYASI. Новости
образования: исследование в XXI веке, 1(9), 1265-1272.
8.
Choryorqulov G‘.H., & Qosimov N.S. (2023). ELEKTRON JADVAL
MODELINING TAVSIFLANISHI. PEDAGOGS Jurnali, 30(3), 67–73.
9.
Abduvalieva Z., Ergashev S. ALGORITHM FOR CLASSIFYING
DOCUMENTS OF A SCIENTIFIC AND EDUCATIONAL ORGANIZATION
USING MACHINE LEARNING METHODS //International Journal of Contemporary
Scientific and Technical Research. – 2023. – №. Special Issue. – С. 103-111.
10.
Amrullayevich K. A., Obid o'g'li S. J. ELEKTRON TALIM MUHITIDA
TALABALARDA
AXBOROT
BILAN
ISHLASH
KOMPETENTLIKNI
SHAKLLANTIRISH //International Journal of Contemporary Scientific and Technical
Research. – 2022. – С. 641-645.
11.
Amrullayevich K. A., Mamatkulovich B. B. TALABALARDA AXBOROT
BILAN ISHLASH KOMPETENTSIYASINI SHAKILLANTIRISHDA DIDAKTIK
VOSITALARINING
METODIK
XUSUSIYATLARIDAN
FOYDALANISH
//International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research. – 2022. –
С. 645-650.
12.
Тавбоев С. А. и др. НЕКОТОРЫЕ МЕТОДЫ И ЗАДАЧИ ЦИФРОВОЙ
ОБРАБОТКИ И РАСПОЗНАВАНИЯ ИЗОБРАЖЕНИЙ //International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research. – 2022. – С. 334-339.
13.
Abdurahimovich A. A., Kamoliddin o'g'li M. A. SANOQ SISTEMALARIDA
VAQT TUSHUNCHASI //International Journal of Contemporary Scientific and
Technical Research. – 2022. – С. 331-334.
14.
Tavboyev Sirojiddin Akhbutayevich, Mamaraimov Abror Kamoliddin ugli,
and Karshibaev Nizomiddin Abdumalikovich, “Algorithms for Selecting the Contour
Lines of Images Based on the Theory of Fuzzy Sets”, TJET, vol. 15, pp. 31–40, Dec.
2022.
15.
Naim o’g’li M. D., Shokir o’g’li B. Z. МЕТОДЫ ОБУЧЕНИЯ
ИСКУССТВЕННЫХ НЕЙРОННЫХ СЕТЕЙ С УЧИТЕЛЕМ //Новости
образования: исследование в XXI веке. – 2023. – Т. 1. – №. 9. – С. 1260-1264.
16.
Ziyoda M., Nizommiddin N. RAQAMLI IQTISODIYOTDA SUN'IY
INTELLEKT
TEXNOLOGIYALARINI
TURLI
SOHALARDA
AVTOMATLASHTIRISH VOSITALARI //International Journal of Contemporary
Scientific and Technical Research. – 2023. – С. 246-250.
17.
Obid o’g A. S. J. et al. Numpy Library Capabilities. Vectorized Calculation
In Numpy Va Type Of Information //Eurasian Research Bulletin. – 2022. – Т. 15. – С.
132-137.
18.
Nizomiddin N. et al. TA’LIMDA DASTURLASH JARAYONINI
BAHOLASHGA ASOSLANGAN AVTOMATLASHTIRILGAN TIZIMNI TADBIQ
ETISH //International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research. –
2023. – С. 24-28.
356
19.
Kamoliddin o‘g’li N. N. et al. ERWIN DASTURI YORDAMIDA IDEF0,
IDEF3 VA DFD STANDAT DIAGARAMMALARIDAN FOYDALANIB TIZIM
SIFATIDA YARATILGAN UNIVERSITETNING MONITORING BO ‘LIMI
LOYIHASI //Новости образования: исследование в XXI веке. – 2023. – Т. 1. – №.
6. – С. 378-386.
TA’LIM TIZIMIDA BAHOLASH TIZIMINI AVTOMATLASHTIRISHNI
JORIY ETISH JARAYONLARI VA FOYDALANISH METODLARI
Normatov Nizomiddin Kamoliddin o‘g‘li,
Choryorqulov G‘iyos Husan o‘g‘li,
Mamaraimov Abror Kamoliddin o‘g‘li
O‘zbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali
mamaraimovabror@gmail.com
Annotatsiya
:
Texnologiya tez sur'atlar bilan rivojlanishda davom etar ekan,
ta'lim sohasi uning o'zgaruvchan ta'siridan ximoyalanmaydi. Muhim yutuqlarga
erishgan sohalardan biri imtihonlarni baholashdir. An'anaga ko'ra, baholash
imtihonlari ko'p vaqt talab qiluvchi va sub'ektiv jarayon bo'lib, inson xatosi va
tarafkashlikka moyil bo'lgan. Biroq, sun'iy intellekt (AI) tomonidan quvvatlanadigan
avtomatlashtirilgan baholash tizimlarining paydo bo'lishi bilan imtihonlarni baholash
tizimi inqilobiy o'zgarishlarni boshdan kechirmoqda. Ushbu maqolada biz
avtomatlashtirilgan baholash tizimlarining afzalliklarini o'rganamiz.
Kalit so‘zlar:
baholash, talabalar motivatsiyasi, ta'lim samaradorligi, boshqarish
tizimi, samaradorlik, ta'lim texnologiyasi.
Baholashning maqsadi talabalarni darsdan oldin uy vazifalarini bajarishlari
uchun yetarli darajada rag'batlantirish, darsdan oldin uy vazifalari bo'yicha asosiy
tushunchalarni o'zlashtirishni rag'batlantirish, uy vazifalarini ko'rib chiqish uchun dars
vaqtini tejash va baholashni avtomatlashtirish orqali o'quvchilarning o'rganishini
baholashni osonlashtirish edi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, avtomatlashtirilgan
baholashdan foydalanish o'qituvchilar uchun vaqt va xarajatlarni tejash imkonini
beradi, natijada baholash chastotasi ko'payadi. Tejamkorlik o'qituvchini viktorinalarni
nusxalashdan ozod qilish, baholash jarayonini avtomatlashtirish va baho yaratishni
avtomatlashtirish va boshqalar orqali yaratilishi mumkin. ushbu tejamkorliklarning
har birini o'qituvchilarga avtomatlashtirilgan baholashni amalga oshirish uchun yetarli
sabab bo’lmoqda. Ushbu hujjat avtomatlashtirilgan baholashdan foydalanish
o'qituvchilarga ortiqcha qo'shimcha xarajatlarsiz talabalarni rag'batlantirish va
o'rganish uchun foydali bo'lmoqda.[1]
Baholash fakultet va talabalarga ta’lim va o‘qitish sifatini yaxshilash, turli kurs
komponentlarining o‘ziga xos samaradorligini aniqlashga yordam berish hamda o‘quv
dizayni va kursning borishini moslashtirishga yordam berish uchun o‘rganish haqida
tushunchalar beradi. Baholar o'qituvchilarga o'quvchilarning tushunmovchiliklarini
aniqlashga yordam beradi va o'qituvchi talabalarga yanada samaraliroq o'rganishga
